Η βιβλιοπαραγωγή του 2016, κυμαίνεται ποσοτικά στα ίδια περίπου επίπεδα με αυτά των τελευταίων ετών.
Η παραγωγή στο γενικό σύνολό της κρίνεται καλύτερη από αυτήν της προηγούμενης χρονιάς. Εκτός από τα βιβλία που περιλαμβάνονται στις βραχείες λίστες υπάρχουν και αρκετά άλλα, τα οποία δεν εντάχθηκαν στις εν λόγω λίστες για λόγους που αναλύονται στη συνέχεια. Ως πολύ θετική κρίνεται αναμφίβολα η εκδοτική πρακτική των τελευταίων ετών να αντιμετωπίζονται τα προς έκδοση βιβλία κατά περίπτωση και σύμφωνα με την ιδιαιτερότητα τους (σχήμα, τυπογραφία, ποιότητα χαρτιού).
Οι τάσεις που είχαν διαφανεί κατά το παρελθόν, τείνουν να εδραιωθούν. Η σημαντικότερη από αυτές είναι δυστυχώς η επανεμφάνιση του διδακτισμού σε ευρεία κλίμακα, μιας έννοιας που κακώς συγχέεται με την επιμόρφωση και το γενικότερο παιδευτικό χαρακτήρα που συνηθίζεται να έχει ένα παιδικό βιβλίο, ζήτημα που έχει επισημανθεί από αρκετούς κριτικούς παιδικής λογοτεχνίας. Υπήρξε σημαντικός αριθμός βιβλίων τα οποία επί της ουσίας ήταν ψευδολογοτεχνικά κείμενα, όπου με το πρόσχημα μιας λέξης-κλειδί (σχολικός εκφοβισμός, διαφορετικότητα, οικολογία, κ.ο.κ.) χτίζεται μια υποτυπώδης ιστορία, για να διευκολυνθεί η εισαγωγή του βιβλίου στα σχολεία, ως υποβοηθητικό υλικό για τον εκπαιδευτικό. Τα εν λόγω βιβλία απέχουν πολύ από το να προσφέρουν λογοτεχνική απόλαυση, και κατέχουν το ρόλο ενός έντυπου δασκάλου, με αμφίβολα αποτελέσματα ως προς την προώθηση της φιλαναγνωσίας. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται κυρίως στις κατηγορίες του εικονογραφημένου παιδικού βιβλίου και του λογοτεχνικού βιβλίου για παιδιά, όπου σε πολλές περιπτώσεις η παιδαγωγική πλευρά τους στερείται παιδαγωγικής. Ο διδακτισμός ενισχύεται από ένα πνεύμα συντηρητικότητας και λατρείας σε πατροπαράδοτα κλισέ. Το μήνυμα δίνεται τόσο «δασκαλίστικα», ώστε αρκετές φορές ακυρώνεται η ίδια η ιστορία.
Ως προς τη θεματολογία έχουν μειωθεί τα βιβλία με αναφορές στην οικονομική κρίση, κάτι που αποδεικνύει ότι στην πλειοψηφία των βιβλίων η κρίση δρούσε σαν προσχηματικός καμβάς για την ανάπτυξη της πλοκής. Αντιθέτως παρουσιάζεται αυξητική τάση των βιβλίων με θεματικές γύρω από τη μετανάστευση ή το προσφυγικό, κάτι που ήταν αναμενόμενο. Λίγες ήταν οι περιπτώσεις με πραγματικά πρωτότυπα θέματα και διαφοροποιημένη οπτική. Παρόλα αυτά, υπήρξαν διακριτές περιπτώσεις βιβλίων, εντός και εκτός λιστών, που παρουσίασαν αυτήν τη διαφοροποίηση. Επισημαίνεται επίσης η τάση για επικράτηση και ανάπτυξη θεματικών, κειμένων πάνω σε σοβαρά κοινωνικά ζητήματα, που δίνονται με υπερβολικά λυπητερό τρόπο ρέποντας προς τον οίκτο και την εύκολη συγκίνηση.
Στη μεσαία κατηγορία παρατηρείται το φαινόμενο των εκδοτικών σειρών. Υπήρξαν αρκετά καλά δείγματα βιβλίων που υπηρετούν αυτή τη συνέχεια με συνέπεια, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις διαφαινόταν έντονα η προσπάθεια να προσαρμοστεί η ιδέα ή το κείμενο σε συγκεκριμένες προδιαγραφές και συνταγές, κυρίως όσον αφορά στον αριθμό των λέξεων και στη θεματική. Πολλά κείμενα πλάτειαζαν για να φτάσουν σε ένα συγκεκριμένο αριθμό λέξεων, άλλα αναπτύχθηκαν με συντομία για τον ίδιο λόγο. Γενικά, το πρόβλημα της έκτασης ήταν εμφανές στα βιβλία της μεσαίας κατηγορίας. Στην ίδια κατηγορία διακρίνεται μια έντονη προτίμηση ως προς τη γραμμική αφήγηση, την αδιατάρακτη χρονική συνέχεια και αλληλουχία γεγονότων. Η γενικότερη τάση σε αυτή την κατηγορία είναι να γράφονται βιβλία με χιούμορ, αλλά επισημαίνεται ότι το χιούμορ πρέπει να γίνεται αντιληπτό και κατανοητό από τους αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται, δηλαδή στα παιδιά μεσαίων και μεγάλων τάξεων δημοτικού. Αυτό αναφέρεται, διότι παρατηρήθηκε ροπή προς τον «εξυπνακισμό». Επίσης, εκτός από την προφανή ψυχαγωγική πλευρά αυτών των βιβλίων είναι καλό να υπάρχει και ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης, κάτι που δεν παρατηρείται σε αρκετά βιβλία. Ένας αξιοσημείωτος αριθμός βιβλίων υστερούσε επίσης στην ανάπτυξη των χαρακτήρων (οι ήρωες έμεναν αναλλοίωτοι καθ’ όλη την εξέλιξη της ιστορίας). Σημειώνεται επίσης ότι υπάρχει μια κατηγορία βιβλίων, για την οποία ισχύει η ομοιομορφία που είχε επισημανθεί και την προηγούμενη χρονιά.
Η οπτική ήταν ένα στοιχείο που απασχόλησε την επιτροπή, καθώς, όπως τα προηγούμενα χρόνια, έτσι και το 2016 εκδόθηκαν βιβλία που φέρονται να απευθύνονται σε παιδιά (δομικά, λεξιλογικά), αλλά η οπτική απεικονίζει την κοσμοθεωρία, τα θέλω και τις ανάγκες του ενήλικου. Τα κείμενα αυτά, άλλοτε με λυρισμό δοσμένα, άλλοτε με συμβολισμούς, τις περισσότερες φορές να περικλείουν και να βασίζονται σε αφηρημένες έννοιες, είναι στην πλειονότητά τους λογοτεχνικά, όμως ο αφηγητής είναι ευδιάκριτα ένας ενήλικος, στοιχείο που τις περισσότερες φορές αποτρέπει ή εμποδίζει την όποια ταύτιση παιδιού-αναγνώστη και ήρωα. Έτσι, για μια ακόμη χρονιά, είδαμε κείμενα με λυρισμό και νοήματα που απευθύνονται μάλλον σε ενήλικες να ακολουθούν τη φόρμα και το ύφος εικονογραφημένου για παιδιά, με αποτέλεσμα να δημιουργούν βιβλία-δώρα, χωρίς σαφές κοινό.
Το 2016 για το εφηβικό και νεανικό βιβλίο υπήρξε αναμφίβολα μια καλή χρονιά. Το είδος αυτό βρίσκεται σε ποιοτική αλλά και ποσοτική άνοδο, κάτι που ήταν ορατό ήδη από τα προηγούμενα χρόνια. Οι χαρακτήρες εμφανίστηκαν ολοκληρωμένοι, υπήρξαν πολύ ευχάριστοι πειραματισμοί με τη δομή, η θεματολογία ποικίλει, ο διδακτισμός εκλείπει. Οι συγγραφείς του εφηβικού και νεανικού κάνουν έρευνα, τολμούν να εκτεθούν σε διαφορετικές φόρμες, ακόμα και μέσα στο ίδιο το μυθιστόρημα, εμπνέονται από παντού, φέρουν μια αύρα νεωτερισμού. Η εν λόγω κατηγορία παρουσίασε σχεδόν στο σύνολό της πειστικότατους διαλόγους και ισορροπία στην κατανομή διαλογικών και περιγραφικών μερών, σε αντίθεση με τις προαναφερόμενες κατηγορίες.
Εικονογραφικά παρατηρείται η τάση να αναλαμβάνονται εικονογραφήσεις από ζωγράφους και κομίστες. Τα αποτελέσματα είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα, η ώσμωση μεταξύ συγγραφέων και των εν λόγω καλλιτεχνών κρίνεται ως πολύ ικανοποιητική. Η συνολική εικόνα στα εικονογραφημένα βιβλία όμως παρουσιάζεται ανάμικτη, καθώς σε αυτή την κατηγορία είναι καίριας σημασίας η συνεργασία εικονογράφου και συγγραφέα όπως και η συνεργασία και η αντιστοιχία κειμένου και εικόνας. Υπήρξαν βιβλία με πολύ καλή εικονογράφηση και ελλειμματικό κείμενο, όπως και το αντίστροφο. Για παράδειγμα υπήρξαν βιβλία με εικονογράφηση που απευθύνεται σε παιδιά πρωτοσχολικής ηλικίας και συνοδεύονταν από κείμενο με παραγράφους των 100 λέξεων. Επίσης, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν αξιόλογοι εικονογράφοι που έχουν οδηγήσει σε σημαντική βελτίωση των εικονογραφημένων βιβλίων, ορισμένες φορές οι εικονογραφήσεις τους μοιάζουν μεταξύ τους από βιβλίο σε βιβλίο.
Η γενική επιμέλεια των περισσότερων εκδόσεων ήταν καλή, με προσοχή στην τυπογραφία, τη σελιδοποίηση, τη βιβλιοδεσία και το χαρτί, όμως δεν έλειψαν ούτε και φέτος, και οι περιπτώσεις «γρήγορων» και πρόχειρων εκδόσεων.
Στο λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων τέλος υπήρξαν πολύ ενδιαφέροντα βιβλία, άρτιας τυπογραφίας και με πολύ καλή σύζευξη γνώσεων και μυθοπλασίας. Επισημαίνεται ωστόσο η εκδοτική υπο-εκπροσώπηση των θετικών επιστημών σε αυτή την κατηγορία, ενώ δίνεται ιδιαίτερο βάρος αρχικά σε βιβλία που άπτονται ιστορικών και αρχαιολογικών θεμάτων και έπειτα βιβλίων με εικαστική θεματολογία.
Τέλος πρέπει να τονιστεί η τεράστια σοβαρότητα της επιμέλειας κάθε βιβλίου που αφορά στο editing, ώστε να μην υπάρχουν νοηματικά κενά και πλατειασμοί.
Με βάση το παραπάνω σκεπτικό η επιτροπή κατάρτησε τις παρακάτω τέσσερις βραχείες λίστες για τα Λογοτεχνικά Βραβεία του Αναγνώστη 2017:
- Παιδικό Βιβλίο με Εικονογράφηση
Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται πέντε βιβλία υψηλής λογοτεχνικής ποιότητας κι αισθητικής απόλαυσης. Υπάρχουν παιγνιώδη κι απολαυστικά κείμενα που κεντρίζουν την περιέργεια, και απευθύνονται στα πρώτα συναισθήματα του παιδιού καθώς επίσης και βιβλία με βασικούς σύγχρονους κοινωνικούς προβληματισμούς, δοσμένους με απλό και κατανοητό τρόπο, αλλά και με μια διαφοροποιημένη ματιά. Και στα πέντε βιβλία επιτυγχάνεται αισθητική αρτιότητα, μέσω του απολύτως επιτυχημένου συνδυασμού κειμένου-εικονογράφησης και υπάρχει ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης. Οι εικόνες, είτε πρόκειται για γραφιστική είτε για εικονογράφηση είτε για ζωγραφική, καταφέρνουν να δρουν αυτόνομα και συγχρόνως συνεργατικά προς το κείμενο.
- Λογοτεχνικό Βιβλίο για Παιδιά
Όλα τα βιβλία της κατηγορίας, ανεξαρτήτως του είδους τους (μυστηρίου, fantasy, κοινωνικά, αστυνομικά), παρουσιάζουν στοιχείο ή στοιχεία νεωτερικότητας. Είναι λογοτεχνικά βιβλία που ψυχαγωγούν αποφεύγοντας διδακτικές αναφορές. Κοινό χαρακτηριστικό τους είναι η ανατροπή των λογοτεχνικών κλισέ και των τετριμμένων απεικονίσεων, για παράδειγμα ως προς τη διαφορετικότητα (η δύναμη του πρωταγωνιστή βασίζεται στη διαφορετικότητά του) και την εικόνα της τρίτης ηλικίας (οι ηλικιωμένοι είναι σύγχρονοι, με ιδέες και συμπεριφορές πιο νεανικές απ’ των νεαρών ηρώων). Επίσης, θίγουν ηθικά ζητήματα και διλήμματα (φταίει κάποιος κι αν ναι, ποιος;) ή αναφέρονται στην ελευθερία των επιλογών (όνειρα και επιθυμίες vs. προσδοκίες). Ειδικότερα, τα αστυνομικά μυθιστορήματα αφομοιώνουν χωρίς να μιμούνται τις εμφανείς επιρροές τους από την αγγλοσαξονική και τη γαλλική σχολή. Ο μη έμψυχος πρωταγωνιστής-ήρωας, όπου εμφανίζεται, «ζει και αναπνέει». Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην καθαρότητα της γραφής και τη σαφήνεια των νοημάτων των βιβλίων αυτής της κατηγορίας. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι στην εν λόγω λίστα περιλαμβάνονται αρκετοί συγγραφείς που δεν έχουν «πολιτογραφηθεί» ως – ή αποκλειστικά ως- συγγραφείς παιδικού βιβλίου.
- Εφηβικό Βιβλίο
Η βραχεία λίστα του εφηβικού μυθιστορήματος έχει μεγάλη θεματολογική ποικιλία: Ιστορικά μυθιστορήματα που έχουν βασιστεί σε ενδελεχή έρευνα με θέματα από τη νεότερη αλλά και τη βυζαντινή εποχή, προσωπικά βιώματα, περιπέτειες, αστυνομικά, καθώς και σύγχρονα κοινωνικά μυθιστορήματα. Οι συγγραφείς διαχειρίζονται τις θεματικές και τις ιστορίες τους με τόλμη και σεβασμό. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στη δομική σύνθεση κάθε έργου, στις δημιουργικά αφομοιωμένες φόρμες, στην ευθεία και ειλικρινή γλώσσα. Κοινό στοιχείο των μυθιστορημάτων που επελέγησαν είναι η δουλεμένη πλοκή, χαρακτήρες που εξελίσσονται, ήρωες που παλεύουν ενάντια σε όλες τις δυσχέρειες, και βγαίνουν νικητές αλλά και συμφιλιωμένοι με τον εαυτό τους.
- Λογοτεχνικό Βιβλίο Γνώσεων
Τα πέντε βιβλία αυτής της κατηγορίας αποτελούν αυτόνομες προτάσεις για το πώς μπορεί να προσληφθεί η γνώση από το παιδί-αναγνώστη κατά τρόπο ευχάριστο και δημιουργικό. Γι’ αυτό και οι προτάσεις αυτές διαφέρουν ριζικά στον τρόπο παρουσίασής τους, που δεν παύει σε κάθε μία περίπτωση να είναι γοητευτικός. Βιβλία γνώσεων γύρω από ιστορικά και αρχαιολογικά θέματα, graphic novel, βιβλία που σχετίζονται με τα εικαστικά ή τις φυσικές επιστήμες και την οικολογία, όλα είναι δομημένα με διαφορετική φιλοσοφία και με διαφορετικό στήσιμο, καταδεικνύοντας το τεράστιο πεδίο ανάπτυξης που μπορούν να έχουν τέτοιες προσπάθειες.