του Θανάση Μήνα.
Ο Αλμπέρ Καμύ σημειώνει στα προλεγόμενα του ότι ο Roger Martin du Gard είναι «ο μόνος λογοτέχνης της γενιάς του που είμαστε σε θέση να τοποθετήσουμε δίπλα στον Τολστόι. Ταυτόχρονα, όμως, είναι ίσως είναι ο μόνος (και κατά μια έννοια περισσότερο από τον Ζιντ ή τον Βαλερύ) που αναγγέλλει τη λογοτεχνία του σήμερα…».
Ο Roger Martin du Gard (1881 – 1958) έγραψε το μεγαλύτερο μέρος του έργου του κατά τις τέσσερις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Τυπικά δηλαδή εγγράφεται στην εποχή του μοντερνισμού. Παρόλα αυτά, αν και στην γραφή του χρησιμοποιεί μοντερνιστικές τεχνικές, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ακραιφνής μοντερνιστής – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και “ρεαλιστής” συγγραφέας. Ίσως επειδή αρεσκόταν στο να παρουσιάζει στα έργα του «πυκνές και με βάθος προσωπογραφίες», όπως επισημαίνει ο Καμύ προκειμένου να καταδείξει την επίδραση του Τολστόι στον Γάλλο νομπελίστα. Εξάλλου το πιο φημισμένο έργο του Martin du Gard είναι το μυθιστόρημα-ποταμός Οι Τιμπώ, το οποίο αποτελείται από εννέα μέρη που εκδόθηκαν τμηματικά σε τόμους μεταξύ του 1922 και του 1940.
Το Ζαν Μπαρουά εκδόθηκε το 1913 και αποτέλεσε το δεύτερο μυθιστόρημά του. Πριν από αυτό ο συγγραφέας είχε δημοσιεύσει δύο διαλογικές νουβέλες που δεν βρήκαν απήχηση, γεγονός που, όπως αναφέρεται και στο επίμετρο του βιβλίου, τον έκανε να εγκαταλείψει προσωρινά αυτή την τεχνική. Ωστόσο και το Ζαν Μπαρουά είναι σε μεγάλο βαθμό ένα διαλογικό έργο, που έχει ως θέμα του τη σύγκρουση των ιδεών στη Γαλλία στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, όπως αποκρυσταλλώθηκε αυτή η τελευταία στην περίφημη υπόθεση Ντρέυφους.
Ο αρχικός τίτλος του μυθιστορήματος ήταν Να χειραφετηθούμε! Το Ζαν Μπαρουά είναι, πράγματι, ένα μυθιστόρημα χειραφέτησης. Το κύριο θέμα του είναι η σύγκρουση ανάμεσα στην θρησκευτική πίστη και στην επιστήμη. Στον πυρήνα του έργου δεσπόζει η προσπάθεια του κεντρικού ήρωα Ζαν Μπαρουά να χειραφετηθεί από τον καθολική ανατροφή που έλαβε στα εφηβικά-νεανικά του χρόνια. Το πιο ενδιαφέρον σημείο εδώ είναι το εξής: ο Μπαρουά δεν γίνεται άθεος εξαιτίας κάποιου συμβάντος ούτε συγκρούεται με τον καθολικισμό στα τυφλά. Αντίθετα, ο συγγραφέας τον παρουσιάζει να αμφισβητεί την ύπαρξη του θεού και τον καθολικισμό, χρησιμοποιώντας ακριβώς τα πνευματικά εφόδια που του έδωσε η καθολική του παιδεία. Το γεγονός αυτό μας δίνει και το κλειδί για να κατανοήσουμε το φινάλε του μυθιστορήματος, όπου ο ήρωας δείχνει μπροστά στην αγωνία του θανάτου να συμφιλιώνεται με όλα τα επιμέρους στοιχεία που επικαθόρισαν την προσωπικότητά του.
Αποδεσμευμένος από τις περιοριστικές νόρμες του καθολικισμού, ο Μπαρουά γίνεται ένας συνεπής ορθολογιστής και ένας φλογερός φιλελεύθερος δημοκράτης. Δημοσιεύει μαχητικά άρθρα στην επιθεώρηση Ο Σπορέας, της οποίας αναλαμβάνει την αρχισυνταξία. Στο επίκεντρο της επικαιρότητας βρίσκεται η αναψηλάφηση της υπόθεσης Ντρέυφους. Ο Μπαρουά και ο Σπορέας τίθενται στην εμπροσθοφυλακή των υπερασπιστών του Ντρέυφους και συμμετέχουν ενεργά στις ιδεολογικές διαμάχες της εποχής τους. Συγκρούονται μετωπικά με εκείνους τους συντηρητικούς κύκλους που προσβλέπουν σε μια «νέα γαλλική παλιγγενεσία» βασισμένη στον καθολικισμό και στην παραδοσιαρχία. Αυτοί οι κύκλοι είχαν ως πιο ακραίους εκφραστές τους εθνικιστές της Action Française. Σε μερικές από τις ωραιότερες σελίδες του μυθιστορήματος, ο Μπαρουά αντιπαρατίθεται με σθένος με δύο νεαρούς φοιτητές, έναν της Νομικής και έναν της École Νormale : οι τελευταίοι είναι προφανώς θιασώτες της Action Française και ευαγγελίζονται μια «επιστροφή στις ρίζες» (δηλ. στον καθολικισμό ως κύριο συστατικό του έθνους) προκειμένου να σωθεί η Γαλλία από την «πνευματική και πολιτική αναρχία» στην οποία πιστεύουν ότι έχει περιπέσει. Όπως αναφέρεται και στο επίμετρο, γύρω στο 1910 ο εθνικισμός είχε γοητεύσει πολλούς Γάλλους διανοούμενους. Με αυτούς αντιπαρατίθεται εδώ ο Μπαρουά, ο οποίος γίνεται ο φορέας των ιδεών του ίδιου του συγγραφέα. Ο Martin du Gard ήταν προοδευτικός, ανοιχτόμυαλος και ανοιχτόκαρδος άνθρωπος. Ο Καμύ, κλείνοντας το εισαγωγικό κείμενό του, τον χαρακτηρίζει «άνθρωπο της συγγνώμης, άνθρωπο της δικαιοσύνης, (…) αιώνιο σύγχρονό μας». Ήταν επίσης φίλα διακείμενος στις ιδέες του σοσιαλισμού. Περίπου τον ίδιο καιρό που εκδόθηκε το βιβλίο, έγραφε σε κάποιον φίλο του: «Εδώ και δύο χρόνια, ο σοσιαλισμός κερδίζει συνεχώς έδαφος, σε βαθμό μάλιστα που ούτε οι πιστοί οπαδοί του φαντάζονταν. Πρόκειται για αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα». Το ύφος της επιστολής είναι αρκετά πανηγυρικό, εξάλλου την άνοιξη του 1914 η Αριστερά του Ζορές θα κέρδιζε στις γαλλικές εκλογές. Ας σημειωθεί επίσης ότι τον Νοέμβριο του 1937, όταν απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ στον Martin du Gard, οι δεξιές εφημερίδες της Γαλλίας εξέφρασαν την αγανάκτησή τους για την επιλογή της Σουηδικής Ακαδημίας.
Πέρα από το πολιτικό-ιδεολογικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει, το Ζαν Μπαρουά είναι συγχρόνως ένα μυθιστόρημα που εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα με τις αφηγηματικές τεχνικές του, ειδικά αν αναλογιστούμε ότι μιλάμε για ένα βιβλίο που γράφτηκε μεταξύ του 1910 και του 1913. Το μεγαλύτερο μέρος του καλύπτουν διάλογοι, που όμως δεν εμπεριέχουν τίποτα το τυπικό ή το τετριμμένο. Αντιθέτως, εδώ ακριβώς εμπεριέχεται όλος ο φιλοσοφικός-ιδεολογικός πλούτος του μυθιστορήματος. Ειδικά οι διάλογοι ανάμεσα στον Μπαρουά και στον αββά Ζοζιέ ή ανάμεσα στον Μπαρουά και στον διανοούμενο Μαρκ-Ελί Λυς έχουν τόσο πολύ ψαχνό, ώστε προοιωνίζονται τους αντίστοιχους διαλόγους στον Οδυσσέα του Τζόυς – ειδικά τα σημεία όπου ο Ιρλανδός συγγραφέας καταπιάνεται με τη φιλοσοφία του Ακινάτη.
Επιπρόσθετα, εκτός από τους διαλόγους, ένα επίσης μεγάλο μέρος του βιβλίου καλύπτουν οι επιστολές που ανταλλάσσει ο Μπαρουά με τους συνεργάτες του, οπότε και πάλι έχουμε να κάνουμε με παράθεση ιδεών.
Στο κείμενο δεν απαντούν παρά ελάχιστες περιγραφές περιβάλλοντος, εσωτερικών ή εξωτερικών χώρων. Υπάρχουν μόνο νύξεις, σύντομες κοφτές σφήνες, παρόμοιες με σκηνοθετικές οδηγίες ή με λιτές περιγραφές σκηνικών σε κάποιο θεατρικό κείμενο. Ο Martin du Gard χρησιμοποιεί επίσης την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου, που και αυτός όμως εκφράζεται υπαινικτικά. Η πληθωρικότητα των αφηγηματικών τεχνικών του συγγραφέα κορυφώνεται ίσως στην παρουσίαση της αναψηλάφησης της δίκης του Ντρέυφους: o Martin du Gard δεν διστάζει να εγκιβωτίσει σχεδόν αυτούσια την στενογραφημένη αναφορά της δέκατης ημέρας της ακροαματικής διαδικασίας.
Μ’ αυτά και μ’ αυτά το Ζαν Μπαρουά είναι σίγουρα ένα πρωτοποριακό μυθιστόρημα για την εποχή του. Ισορροπεί ανάμεσα στο roman classique και στον πρώιμο μοντερνισμό και, συγχρόνως, εμφανίζει στοιχεία που, αχνά έστω, προοικονομούν το μεταμοντέρνο. Σπουδαίο βιβλίο.
INFO:
Ζαν Μπαρουά,
Roger Martin du Gard
εκδ Πόλις, 2014
σελ. 496
μτφ. Κώστας Σωχωρίτης,
προλεγόμενα: Αλμπέρ Καμύ
