Μια ιστορία και μερικές παρατηρήσεις για το “Πεδίο ροής” της Νίνας Ράπη (της Αμαλίας Κοντογιάννη)

της Αμαλίας Κοντογιάννη (*)

Θέλω να μοιραστώ μαζί σας μια μικρή ιστορία. Είναι σημαντική και, για μένα, συγκινητική· θα καταλάβετε στη συνέχεια γιατί. Πριν από λίγα χρόνια η Νίνα Ράπη μου στέλνει μια σειρά διηγημάτων της και μου εκμυστηρεύεται ότι ο τίτλος θα ήθελε να είναι Μαύρο χαρτί, ασημί μελάνι. Συζητούμε ακόμη και για το εξώφυλλο, αν θα πρέπει να είναι μαύρο φόντο με ασημί γράμματα. Δεν πολυκαταλαβαίνω το γιατί, αλλά για εκείνη φαίνεται να είναι σημαντικό. Σκέφτομαι πως θα έχει πολύ ενδιαφέρον αυτή η διχρωμία. Το αφήνουμε εκεί.

Πριν από μερικούς μήνες παίρνω στα χέρια μου το βιβλίο. Πεδίο Ροής. Ήδη ο τίτλος με βάζει σε σκέψεις. Τι είναι το πεδίο ροής; Ανακαλύπτω ότι ο όρος έρχεται από τον κόσμο της φυσικής, και συγκεκριμένα, της μηχανικής των υγρών. Είναι ο χώρος που ρέει ένα υγρό. Ποιος είναι, λοιπόν, αυτός ο χώρος στον οποίο θα μας ταξιδέψει ή ακόμη καλύτερα θα μας εντάξει η Νίνα Ράπη; Και ποιο είναι αυτό το υγρό, τη ροή του οποίου θα παρ-ακολουθήσουμε;

Αυθόρμητα σκέφτομαι πως η ρευστότητα δεν είναι κάτι που μας αφορά μόνο στην οικονομία. Μετά από χρόνια ψυχοθεραπείας, έχω εμπεδώσει πως η δυνατότητα να ακολουθείς τη ροή, να αφήνεσαι σ’ αυτή, δεν είναι μόνο μια δεξιότητα αλλά και δύναμη. Το να είναι ένα άτομο ανοιχτό, να μη στηλώνει τα πόδια, να μην αναγνωρίζει και αναμένει μόνο ό,τι είναι οικείο και, συνεπώς, ακίνδυνο σε πρώτη ανάγνωση, προσδιορίζει την ύπαρξή και τη σχέση του με τον κόσμο, μ’ έναν τρόπο, που θα μπορούσα, από ιδία πείρα, να ονομάσω ευτυχία, ή, ακόμη καλύτερα, ζωή. Η ύπαρξη εντός και η σχέση με τον κόσμο προσδιορίζει το είναι: να είσαι· να είσαι μέσα στον κόσμο· να ζεις.

Σκεφτόμουν πόσο απλό θα ήταν να πάω μέσα βαθιά, πολύ βαθιά και να αφεθώ […] Να μη γυρίσω, γράφει η Νίνα Ράπη, στο τελευταίο διήγημα, In Stillness. Κι όμως, τόσο στο διήγημα όσο και στη ζωή, επιστρέφει. Όχι γιατί δεν αφήνεται – ακριβώς το αντίθετο. Ακριβώς επειδή αφήνεται στη ροή. Πάει βαθιά και γυρίζει για να φέρει πίσω και να μοιραστεί, όλα όσα βρίσκει εκεί. Πού; Στο πεδίο ροής.

Ανοίγοντας τη σελίδα των περιεχομένων, με περιμένει μια έκπληξη. Κάτι μη σύνηθες. Δεκατρείς τίτλοι διηγημάτων, ο ένας κάτω από τον άλλο και μετά, η λέξη Θραύσματα, ως επικεφαλίδα μιας ακόμη σειράς τίτλων, που αριθμούνται. Είναι δώδεκα. Αποτελούν μια εμβόλιμη ενότητα. Και στο τέλος της σελίδας, ο μόνος εξολοκλήρου αγγλικός τίτλος, In Stillness. Αναρωτιέμαι γιατί. Και καταπιάνομαι να λύσω τον γρίφο. Δεν ξέρω αν τα κατάφερα, τελικά, αλλά το σίγουρο είναι ότι διάβασα το βιβλίο πολλές φορές. Πρώτα ανάκατα, μετά με τη σειρά, στο τέλος… από το τέλος. Μου αρέσει να αρχίζω τα βιβλία από κάποιο τυχαίο σημείο τους, όχι από την πρώτη σελίδα. Είναι ένα είδος αντίστασης στην κανονικότητα της αναγνωστικής ρουτίνας, που μου δίνει την ψευδαίσθηση ότι κατακτώ το κείμενο με ανορθόδοξο μεν, αλλά πιο ουσιαστικό τρόπο.

Κάποια στιγμή, λοιπόν, προς το τέλος αυτής της αναγνωστικής περιπέτειας – που παρενθετικά θα εκμυστηρευθώ ότι συνοδεύτηκε από γέλιο, κλάμα, μνήμες, ονειροπολήματα και συνειδητοποιήσεις βαθιά δυναμωτικές – νόμισα πως κατάφερα να απαντήσω σ’ αυτό το γιατί της ιδιότυπης δομής του βιβλίου, όπως εμφανίζεται στα περιεχόμενα. Μοιράζομαι την απάντηση, όχι γιατί την θεωρώ απαραίτητα έγκυρη, αν και θέλησα να την τσεκάρω με τη Νίνα Ράπη (η απάντησή της ήταν καταφατική), αλλά περισσότερο, γιατί θα ήθελα να ξεκινήσω έναν διάλογο. Με την ίδια τη συγγραφέα αλλά και με τις άλλες αναγνώσεις που θα προκύψουν στην πορεία από όσους/όσες διαβάσουν αυτό το βιβλίο.

Τα δεκατρία πρώτα διηγήματα με εισάγουν στον κόσμο που εγκαθιστά η Νίνα Ράπη. Έναν κόσμο απλό, πολύ κοντά σ’ αυτό, που όλοι πάνω κάτω μπορούμε να αναγνωρίσουμε ως πραγματικό. Ένα στέρεο έδαφος, στο οποίο ο αναγνώστης μπορεί να πλοηγηθεί με ασφάλεια. Αυτή η αίσθηση της οικειότητας, που εντείνεται από τη χρήση του πρώτου προσώπου, δίνοντας στις ιστορίες μια υφή εκμυστήρευσης, εμβολίζεται ωστόσο, πού και πού, από τον κόσμο των ονείρων ή της φαντασίας, σαν μια ένδειξη ότι το «φυσικό» μπορεί ταυτόχρονα να είναι και «περίεργο» και το αντίστροφο. Περιγράφεται ο χώρος, η συνθήκη και ο ήρωας ή η ηρωίδα – το φύλο μοιάζει να ενδιαφέρει ελάχιστα – διανύει μια πορεία μέσα σε αυτόν, βρίσκεται αντιμέτωπος/η με κάποια εμπόδια, έρχεται μια ανατροπή, που βαθαίνει την αντίληψή του (και τη δική μας) για τον κόσμο. Μόλις, λοιπόν, έχει εγκατασταθεί για τα καλά ο αναγνώστης στον κόσμο αυτό, καταφθάνουν τα Θραύσματα. Μικρές ιστορίες, μικροδιηγήματα, χαϊκού του πεζού λόγου, που έρχονται να διαταράξουν τη ροή, να διανοίξουν τις ρωγμές ανάμεσα στο πραγματικό, το στέρεο και το ονειρικό, το πέρα από το «φυσικό». Από αυτές τις ανοιχτές ρωγμές ξεπηδούν, με μεγαλύτερη θρασύτητα πια, οι βαθύτερες αισθήσεις μιας άλλης πραγματικότητας που ρέει παράλληλα με την πρώτη, αλλά είναι φτιαγμένη από άλλο υλικό. Καθόλου στέρεο. Καθόλου απτό. Εδώ η δράση ξετυλίγεται ακαριαία, αιφνιδιαστικά, χωρίς τους αρμούς της λογικής, σ’ ένα ασυνεχές, σαν αυτό που δημιουργεί η αίσθηση ή η σκέψη όταν αφήνεται να τριγυρνά ελεύθερη και να συνδέεται θραυσματικά, ίσως σπαρακτικά, κάποιες φορές, με το υποσυνείδητο. Ένας κόσμος αλλιώτικος, στον οποίο ο αναγνώστης καλείται να ακολουθήσει τις ακροβατικές μεταφορές του λόγου. Να αφήσει πίσω την ασφάλεια και να περιπλανηθεί ανακαλώντας τη δική του δύναμη ροής. Η Νίνα Ράπη διαισθητικά και με αισθητική προσεγμένη, τελικά, ενώ αυτά τα κείμενα ρέουν σαν προφορικός, ατημέλητος κατά τα άλλα λόγος, πιάνει επίπεδα αίσθησης που αν και επιστημονικά υποστηριγμένα, σήμερα ακόμη, ο κυρίαρχος κριτικός λόγος τα αρνείται ως πραγματικά και τα κατατάσσει στη δημιουργική φαντασία: κοινώς, στη μυθοπλασία.

Κι εκεί έρχεται το In Stillness. Η απόπειρα να βρεις ησυχία. Όχι ακινησία, αλλά μια ηρεμία σαν αυτή του υγρού που δεν βρίσκει εμπόδια. Ρέει ανενόχλητο και σίγουρο, σαν ένα ποτάμι που πάει να ενωθεί με τον μεγάλο ωκεανό.

Έτσι, το μαύρο χαρτί, ασημί μελάνι, το δίπολο που αρχικά είχε η συγγραφέας στον νου της ως τίτλο, επιχειρώντας, όπως και στο ομώνυμο διήγημα, να φέρει κοντά, διαχωρίζοντας ωστόσο, την ήρα απ’ το στάρι, τη φαντασία από τη λογική, τον νου από την ψυχή (καθότι, όπως μας λέει η ίδια ανατρέχοντας στον Καρλ Γιουνγκ, Το δυτικό μυαλό είναι δύσκολο να συλλάβει την έννοια της ψυχής) καταλήγει να προσδιορίζει και να καταγράφει την κοινή, αναπόσπαστη ροή του ανθρώπου και του κόσμου, παρόντων και παρελθόντων, εν ζωή και μη. Σηματοδοτεί, λοιπόν, μ’ έναν τίτλο διαφορετικό, ένα εδώ και τώρα, που είναι συνώνυμο, θαρρείς, του για πάντα: όσο υπάρχει ζωή, όσο υπάρχει μνήμη, όσο υπάρχει ροή.

Έτσι, κλείνει αυτή η συγκινητική, για μένα ιστορία, που σηματοδοτεί την πορεία μετάβασης των ίδιων των κειμένων αλλά και την μετακίνηση της ίδιας της συγγραφέως προς έναν χώρο στον οποίο οι ήρωες σχετίζονται με τον εαυτό και με τους άλλους εν κινήσει και όχι στατικά, καθόλου μόνιμα: το Πεδίο Ροής.

Ακολουθούν κάποιες λίγες παρατηρήσεις για τα κείμενα, για τον τρόπο γραφής τους και για τη σχέση που εγκαθιστούν με τον αναγνώστη.

1. Η γραφή της Νίνας Ράπη μοιάζει ανεπιτήδευτη, παρότι ο λόγος και η δομή των κειμένων είναι δουλεμένα σε βάθος. Ο μινιμαλισμός, η οικονομία λόγου και η λιτότητα χαρακτηρίζουν τόσο τα μεγαλύτερα σε έκταση όσο και τα Θραύσματα.
2. Η θεατρικότητα εντείνεται μέσω των συγκρούσεων, των διλημμάτων και των έντονων ανατροπών. Από την άλλη, η μορφή των κειμένων θυμίζει κινηματογραφικό σενάριο. Μου θύμισε το θεατρικό έργο του Μάρτιν Κριμπ, Attempts on her life, στο οποίο ο ίδιος ο συγγραφέας ονομάζει τις σκηνές, ‘σενάρια’, εστιάζοντας τόσο στην κινηματογραφική δομή τους όσο και στην έννοια της ‘πιθανότητας’, της ‘εικασίας’. Το ίδιο ισχύει, πιστεύω, και σε αυτά τα κείμενα της Νίνας Ράπη.
3. Το φύλο, όπως παρατηρήσαμε και προηγουμένως, δεν αποτελεί προσδιορισμό, καθοριστικό για την έκβαση των ιστοριών. Είναι το είδος της σχέσης που διαμορφώνει τους ρόλους που υιοθετούν οι ήρωες.
4. Κάθε κείμενο έχει τη δική του δυναμική, τη δική του μηχανή χτισίματος της ιστορίας. Όλα όμως μοιράζονται κάτι κοινό: την πορεία συνάντησης με τον εαυτό και την πραγματικότητα έξω από αυτόν. Είτε την ονομάσουμε ο Άλλος / το Άλλο είτε την ονομάσουμε υποσυνείδητο, έρχεται να μας βγάλει απ’ το πεδίο ασφάλειάς μας, να δημιουργήσει σχέση εμπιστοσύνης, κι αν είμαστε έτοιμοι, να ανακαλέσει ή να προκαλέσει τη δύναμη και τη δυναμική της ροής.
5. Αν και το βιογραφικό / αυτοβιογραφικό στοιχείο είναι έντονο, γεγονός που εντείνεται ως αίσθηση από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, η αμεσότητα και η ανοιχτότητα των κειμένων, οδηγεί στο χτίσιμο σχέσης με τον αναγνώστη. Πολύ γοητευτική και βαθιά συγκινητική είναι η διαδικασία νοηματοδότησης των κειμένων, μέσω μιας συν-κατασκευής στην οποία ωθείται ο αναγνώστης και η οποία στήνεται ευφυώς από τη συγγραφέα χάρη στις βαθιές ανατροπές και το ανοιχτό τέλος των περισσότερων κειμένων.

(*) Η Αμαλία Κοντογιάννη, Δρ. Θεατρολογίας, είναι Προϊσταμένη του Τμήματος Καλλιτεχνικού έργου & Δραματολογίου, Κ.Θ.Β.Ε. Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου στις 14 Ιουνίου 2025.

Νίνα Ράπη, Πεδίο ροής, Κάπα εκδοτική