του Γιάννη Ν. Μπασκόζου (*)
Γνώρισα τον Πεσόα διαβάζοντας το Βιβλίο της Ανησυχίας σε εκείνη την παλιά έκδοση του Εξάντα, σε μετάφραση από την Μαρία Παπαδήμα. Το είχα κάποια χρόνια δίπλα μου και διάβαζα αποσπάσματα. Έτσι όπως συστήνει και τώρα η μεταφράστρια αυτού του έργου – ορόσημου στη μοντέρνα λογοτεχνική σκηνή του προηγούμενου αιώνα. Η τελευταία έκδοση του από τον Gutenberg αλλά και όλου του υπόλοιπου έργου του Πεσόα είναι ένας άθλος και μία μεγάλη προσφορά της Μαρίας Παπαδήμα. Και μια μεγάλη ευκαιρία για τους έλληνες αναγνώστες να γνωρίσουν την πορτογαλική λογοτεχνία. Και για να το πω με τα λόγια του Πεσόα «Όλες μας οι εντυπώσεις είναι αμετάδοτες εκτός αν την κάνουμε λογοτεχνία». Ζούμε τις μέρες που κυριαρχεί η αναζήτηση της ταυτότητας αλλά και η άγνοια, ο φόβος, η επιφυλακτικότητα για ένα επερχόμενο μέλλον. Και αυτό κάνει το λογοτεχνικό έργο του Πεσόα δραματικά επίκαιρο.
Είναι γνωστό ότι ο Πεσόα είχε πολλαπλές επιρροές από τη φιλοσοφία.
- Από τον νεοπλατωνισμό και τον γνωστικισμό με τις ιδέες περί κοσμικής ψευδαίσθησης, πολλαπλών πραγματικοτήτων και εσωτερικής κάθαρσης. Από τον Σπινόζα, τον Καντ, τον Σοπενχάουερ, τον Νίτσε. Η έννοια της θέλησης χωρίς νόημα (Σοπενχάουερ) και της υπέρβασης του εαυτού (Νίτσε) είναι διάχυτες σε ετερώνυμα όπως ο Άλβαρο ντε Κάμπος. Μελέτησε τον Ερμητισμό, την αστρολογία, τη μαγεία και τον ροδοσταυρισμό.
- Συμμετείχε ενεργά σε αποκρυφιστικούς κύκλους στη Λισαβόνα.
- Το έργο του περιέχει μυστικιστικά και αλληγορικά στοιχεία, ιδίως στα γραπτά που υπογράφει ως ο ίδιος.
Αλλά και οι λογοτεχνικές επιρροές συνδιαμόρφωσαν το έργο του:
- Από τους αρχαίους έλληνες αγαπούσε την ισορροπία και το μέτρο. Από τον Σαίξπηρ αντιλαμβάνεται την ταυτότητα ως θεατρικό ρόλο. Από τους Γάλλους και Άγγλους ροματικούς και συμβολιστές όπως Baudelaire, Mallarmé, Verlaine, Poe, Shelley, Byron: Επιρροές κυρίως στο ύφος, στη σκοτεινή ατμόσφαιρα, και στην εξερεύνηση της μοναξιάς. Θαυμαζει Πόε για τον ψυχολογικό εσωτερισμό και τη συμβολική οικονομία. Ενώ σημαντική επιρροή του Άλβαρο ντε Κάμπος παραμένει ο Γουίτμαν. Ο ετερώνυμος μιμείται το εκστατικό ύφος του Γουίτμαν, την αγάπη για τη βιομηχανία και την παγκόσμια ταύτιση με τα πάντα, όπου το “εγώ” περιλαμβάνει το “σύμπαν”
Η αναζήτηση της ταυτότητας
Ο Πεσόα αντιμετωπίζει την ταυτότητα όχι ως κάτι ενιαίο και σταθερό, αλλά πολλαπλό, ετερογενές και διασπασμένο.
Όπως όλοι γνωρίζουμε ο Πεσόα δεν υιοθετεί απλώς διαφορετικές “φωνές”, αλλά δημιουργεί ανεξάρτητες προσωπικότητες:
- Με συγκεκριμένες βιογραφίες (γέννηση, επάγγελμα, ιδεολογίες)
- Με διαφορετικά λογοτεχνικά στυλ
- Και επιπλέον και πιο «διαστροφικό» θα έλεγα Προσωπικότητες / προσωπεία που σχολιάζουν και κριτικάρουν ο ένας τον άλλον (!)
Ο ίδιος γι αυτές τις διαφορετικές ταυτότητες που επινοούσε έγραφε: «Η τάση μου να δημιουργώ φανταστικές προσωπικότητες συνοδεύεται από ανάγκη να τους αποδίδω ψυχή και ζωή». Αυτό παραπέμπει στην κατάρρευση του σταθερού υποκειμένου — έννοια που προαναγγέλλει μεταμοντέρνες αντιλήψεις και που με διάφορους τρόπους βρίσκεται στη σημερινή επικαιρότητα
Ας πάρουμε τον Μπερνάρντο Σοάρες. Παρουσιάζει ένα Εγώ που αμφιβάλλει για την ύπαρξή του, που παρατηρεί τον εαυτό του σαν ξένο.
Για τον Πεσόα, το προσωπείο δεν είναι απατηλό: είναι αναγκαίο. Δηλώνει πως το να εκφράσεις τον εαυτό σου σημαίνει ήδη να τον αλλοιώσεις. Ή όπως θα έλεγε ο ίδιος «Δεν ξέρω ποιος είμαι, τι είμαι, τι θέλω ή τι μπορώ να θέλω. Αντιλαμβάνομαι ότι δεν υπάρχω. Είμαι μόνο η σκιά του εαυτού μου».
Η ταυτότητα, για τον Πεσόα, δεν βιώνεται άμεσα. Αντίθετα, παρατηρείται. Αυτή η απόσταση δημιουργεί μια υπαρξιακή αποξένωση:
«Ό,τι συμβαίνει στη ζωή μου δεν είναι αυτό που μου συμβαίνει, αλλά αυτό που σκέφτομαι ότι μου συμβαίνει».
Η εμπειρία μετατρέπεται σε σκέψη. Ο εαυτός μετατρέπεται σε παρατηρητή του εαυτού — καθιστώντας την αυθεντική ταυτότητα ανέφικτη.
Η ταυτότητα ως ψευδαίσθηση
Η έννοια της ταυτότητας δεν έχει «ουσία» στον Πεσόα. Είναι κατασκευή — και μάλιστα ασταθής.
Στην ποίηση του Άλβαρο ντε Κάμπος, διαβάζουμε:
«Είμαι ένα πλήθος.
Κάθε στιγμή αλλάζω.
Δεν ξέρω ποιος αισθάνεται αυτά που νιώθω.»
Το υποκείμενο συντίθεται από αντιφατικές ταυτότητες, δεν είναι ένα. Πρόκειται για υπαρξιακή ρευστότητα.
Ταυτότητα και Γλώσσα
Ο Πεσόα παίζει με τη γλώσσα ως μέσο κατασκευής και αποδόμησης ταυτότητας. Δεν εμπιστεύεται ότι μπορεί να αποδώσει την “αλήθεια”. «Το να εκφράζεις είναι να προδίδεις», γράφει. Κάθε ταυτότητα που εκφράζεται μέσω της γλώσσας είναι ήδη πλαστή.
Ο Πεσόα συγκαταλέγεται στους μεγάλους μοντερνιστές της λογοτεχνίας του 20ου αιώνα δίπλα στον Προυστ και τον Τζόυς αλλά φυσικά διαφέρει από αυτούς.
- Ο Τζόυς αποδομεί τη γλώσσα και την αφήγηση με στόχο μια ολική ανασύσταση του κόσμου, ο Πεσόα αποδομεί την εσωτερική ταυτότητα για να εκφράσει την απώλεια νοήματος. Ο Τζόυς είναι εξωστρεφής και σατιρικός, ο Πεσόα ενδοστρεφής και ελεγειακός
- Ο Προυστ αναλύει την ατομική συνείδηση και τον χρόνο μέσα από μια συνεκτική αφήγηση και αυτοβιογραφική προοπτική· ο Πεσόα αναλύει τον εαυτό πολλαπλά, όχι ενιαία, και χωρίς αφήγηση. Ο Προυστ πιστεύει στη δύναμη της μνήμης, ο Πεσόα εστιάζει στην αβεβαιότητα της ταυτότητας.
Και σήμερα το έργο του Πεσόα μιλάει για το αδιαφανές μέλλον, για την τεχνητή νοημοσύνη, για τις ευκολύνσεις αλλά και για την υποταγή.
Διαβάζω τα Ποιήματα του Αλβάρο ντε Κάμπος και νιώθω μια απεγνωσμένη φωνή σαν αυτή του Άλεν Γκίνσμπεργκ στο Ουρλιαχτό να μιλάει για το σήμερα, νιώθω το ρίγος μιας νέας θεότητας να μας πλησιάζει :
«Και οι μεταφυσικές χαμένες στις γωνιές των καφενείων ανά τον κόσμο
Οι μοναχικές φιλοσοφίες τόσων αποτυχημένων στις σοφίτες τους
Οι τυχαίες ιδέες ενός τυχαίου, οι διαισθήσεις τόσων τιποτένιων
Μια μέρα, ίσως, αφηρημένο ρευστό, και ουσία ασύλληπτη
Θα φτιάξουν έναν θεό και θα κυριεύσουν τον κόσμο»
Και κάτι τελευταίο αλλά πολύ σημαντικό για το πως δουλεύει ένας μεταφραστής. Η Μαρία Παπαδήμα μελετάει και μεταφράζει είκοσι χρόνια τον Πεσόα, δεν πιστεύω ότι για τέτοιου μεγέθους συγγραφείς υπάρχει κάποιο τέλος στη μελέτη. Η ίδια λέει ότι σταδιακά άλλαξε τη θέαση της δικής της μετάφρασης. Ακολουθώντας τη συμβουλή του Μπερνάντο Σοάρες «ας παραλογίσουμε τη ζωή από ανατολή σε δύση» ακολούθησε με συνέπεια τις εμμονές του συγγραφέα προσπαθώντας να τις αναπαράγει πειράζοντας την ελληνική γραμματική, τη σύνταξη και την κάθε είδους ορθότητα. Και αυτό δείχνει έναν μεταφραστή εν γρηγόρσει, έναν μεταφραστή που δεν μεταφράζει απλώς και μετά φεύγει αλλά συνδέεται με το τον συγγραφέα και το έργο εφόρου ζωής.
Και για να κλείσω με μερικά αγαπημλενα λόγια του Πορτογάλου και παγκόσμιου αυτού καλλιτέχνη :
“H λογοτεχνία είναι ο πιο ευχάριστος τρόπος να αγνοούμε τη ζωή».
Ή αν το δεις αλλιώς :
“Όλη η λογοτεχνία είναι μια προσπάθεια η ζωή να γίνει πραγματική”.
(*) Το κείμενο με μικρές αλλαγες διαβάστηκε στην τιμητική εκδήλωση που οργάνωσε το ΕΚΠΑ στις αρχές Ιουνίου 2025 για την μεταφράστρια και καθηγήτρια Μαρία Παπαδήμα.
Όλο το έργο του Πεσόα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutennerg
