Μερικές σκέψεις για την βιβλιοπαραγωγή…φιλικά (της Μαρίζας Ντεκάστρο)

της Μαρίζας Ντεκάστο

Σύμφωνα με την έρευνα της βιβλιοπαραγωγής του ΟΣΔΕΛ για το 2024                                ( https://www.osdel.gr/uploads/files/2024_RESULTS_final_ARtS.pdf ), η συνολική παραγωγή φαίνεται να σταθεροποιείται, σε διάφορες κατηγορίες ο αριθμός μειώθηκε λίγες μονάδες ή και αυξήθηκε ελαφρά, όπως στα βιβλία για παιδιά και νέους (2769 τίτλοι και 25% επί του συνόλου). Παρά τους καλούς αριθμούς, υπάρχουν προβλήματα που, επί του παρόντος δεν αφορούν την κρατική πολιτική για την οποία γίνεται μεγάλη συζήτηση, αλλά τις εκδοτικές επιχειρήσεις και όλους όσοι γράφουν, εικονογραφούν και μεταφράζουν.

Στα μέσα Ιουνίου απονεμήθηκαν τα Βραβεία του ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ, νωρίτερα την άνοιξη τα Κρατικά και τα Βραβεία της ΙΒΒΥ. Η Χρυσή Λίστα της ΕΛΝΙΠΛΕΞ και τα βιβλία που ξεχώρισε η Κόκκινη Αλεπού έκλεισαν για φέτος το ζήτημα «Καλά βιβλία». Τι διαπίστωσαν τα πάρα πολλά άτομα που βρέθηκαν στις κριτικές επιτροπές;

Διαπίστωσαν ότι τα βιβλία εκδίδονται σε υπερβολικά μεγάλο αριθμό!

Εκείνο λοιπόν που συζητιέται και απασχολεί δεν είναι η επιλογή των βιβλίων και ποια λίστα συμπίπτει λίγο πολύ με τις υπόλοιπες. Είναι οι κυκλοφορίες.

Εμπειρικά, μετρώντας τις προσωπικές μου παραλαβές και μιλώντας με ανθρώπους του βιβλίου, επιβεβαιώνω πως άπαντες πλέουμε στην πλατιά θάλασσα των νέων και των ήδη υπαρχουσών εκδόσεων. Πλέουν οι βιβλιοπώλες, οι ‘κανονικοί’, αφού καθημερινά παραλαμβάνουν νέα βιβλία, που απ’ ό,τι λένε, είναι αδύνατο να τα διαβάσουν και συνεπώς να τα συστήσουν ώστε να γίνουν γνωστά και να απορροφηθούν από την αγορά. Οικονομική χασούρα λοιπόν για ολόκληρο το  περιβάλλον του βιβλίου. Πλέει ο καθείς που λέει τη γνώμη του στα ΜΚΔ, πλέουν οι εκδότες που δεν διαβάζουν τα βιβλία άλλων εκδοτών, πλέουν οι κριτικοί που δεν τα προλαβαίνουν. Οι κριτικοί, αλλά και οι βιβλιοθηκονόμοι, συμπεριλαμβανομένων των του παιδικού/νεανικού, εάν διακρίνουν μια έκδοση η οποία τυποτεχνικά ξεφεύγει από την πεπατημένη, μια εικονογράφηση και ένα θέμα διαφορετικό από τα γνωστά, μια νέα τάση, η οποία έρχεται συνήθως από το εξωτερικό και εδραιώνεται, έχει καλώς. Διαφορετικά αρκούνται, πνιγμένοι στον κατακλυσμό της πληροφορίας, σ’ ένα γρήγορο ξεφύλλισμα! Κακά τα ψέματα, και αυτοί αναγνώστες είναι! Ας μην κρυβόμαστε…

Τελικά, κανένας δεν ενημερώνεται σωστά και φυσικά ούτε οι αναγνώστες που προσπαθούν να επιλέξουν!

Μερικές φιλικές σκέψεις

Όσα ακολουθούν δεν υπακούν σε κάποια αξιολογική σειρά. Αλληλοσυνδέονται. Όλοι ανεξαιρέτως κινούνται μέσα στο ημιδιαφανές νεφέλωμα, αρκετά ευκρινές πλην προβληματικό, το οποίο έχουν δημιουργήσει.

Θα περιοριστώ στην παιδική λογοτεχνία που γνωρίζω, χωρίς να σημαίνει ότι όσα σχολιάζω δεν αφορούν τα άλλα είδη- πεζογραφία και μεταφρασμένη λογοτεχνία.

1. Μικρού εύρους εκδοτικοί οίκοι δημιουργήθηκαν με προσανατολισμό στο βιβλίο για

παιδιά ακόμα και στα χρόνια της κρίσης. Το πάλεψαν και προχώρησαν. Οι σοφότεροι εξ αυτών αποφάσισαν την εκδοτική γραμμή τους εκδίδοντας τη συγκεκριμένη κατηγορία βιβλίων και την ακολούθησαν σθεναρά (βλ. Πουά, Σιέλ). Έγιναν γνωστοί, καρπώθηκαν καλές κριτικές και συμπαθητικές κυκλοφορίες.

Άλλοι, μικρού βεληνεκούς, καταξιωμένοι όμως στο χώρο για τις επιλογές τους (ποίηση, νουβέλα, αστυνομικό…) αποφάσισαν να ανοιχτούν σε άλλο πεδίο (βλ. Ενύπνιο, Στερέωμα, Carnivora, κ.α.). Και με τι βιβλία ξεκίνησαν; Έβγαλαν τα «πασπαρτού»: τα βιβλία για παιδιά.  Το πάθος για το βιβλίο τούς έσπρωξε να συνεισφέρουν και αυτοί- σωστά- στη δημιουργία μελλοντικών ενήλικων αναγνωστών. Ωστόσο, τους λείπει η εμπειρία και βγάζουν ό,τι τους φαίνεται καλό. Φοβάμαι πως παρασύρονται. Ενδεχομένως ευελπιστούν σε (άμεσα;) κέρδη χωρίς να γνωρίζουν το κοινό, ούτε να διαθέτουν κατάλληλο μηχανισμό προώθησής τους (π.χ. σχολεία, μελετητές).

Επίσης, εκδότες ειδικών βιβλίων (βλ. Νομική Βιβλιοθήκη), ξεκινούν νεανικές σειρές, δεν ξέρουν πώς να τις προωθήσουν και τις σταματούν. Άλλοι (βλ. Καπόν -μελέτες, βιβλία τέχνης), ενώ είναι γνωστοί για της υψηλής ποιότητας νεανικές σειρές βιβλίων γνώσεων, ξεχνούν τι έχουν να αντιμετωπίσουν έξω στην αγορά. Δεν αρκεί ένα βιβλίο να μας αρέσει. Πρέπει να ξεχωρίζει ανάμεσα στα υπόλοιπα παρεμφερή.

Εκτός και αν ριχτούν με σύστημα σ’ αυτόν τον στίβο, όπως λόγου χάριν στη δεκαετία του ’90 το επιχείρησαν οι εκδ. Ερευνητές και έφεραν στη Ελλάδα τα βιβλία γνώσεων Kindersley & Dorling, τα οποία καθόρισαν μέχρι σήμερα τη μορφή των βιβλίων του είδους.

Τέλος, κατά καιρούς, (βλ. https://www.oanagnostis.gr/kalliopi-passia-ti-einai-kai-ti-thelei-i-triaina-politismoy-synenteyxi-ston-gianni-n-mpaskozo/ ) εμφανίζονται οι ρομαντικοί που με περιορισμένα οικονομικά μέσα θα βγάζουν πού και πού κάποιο βιβλίο.

Αναμφίβολα σπρώχνονται για να χωρέσουν!

2. Ανταγωνισμός, η λέξη – κλειδί

Στον καθ’ ημάς χώρο του βιβλίου συνοψίζεται στο εξής: Αφού βγάζουν οι άλλοι,  γιατί όχι και εμείς; Δεν θα μείνουμε πίσω! Κονταροχτυπιούνται μικρές, μεσαίες, μεγάλες εκδοτικές επιχειρήσεις στη σκιά και σκίζονται να τα προωθήσουν με κάθε δυνατό μέσο, όπως οργάνωση σεμιναρίων για εκπαιδευτικούς, παρουσιάσεις σε σχολεία, βιβλιοθήκες, συλλόγους, άρθρα και συνεντεύξεις συγγραφέων σε εφημερίδες, διαφημίσεις στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Επιπλέον, οι μετακινήσεις συγγραφέων και εικονογράφων είναι συνηθισμένο φαινόμενο και δεν αφορά μόνο τους γνωστούς, αλλά ιδιαίτερα τα καινούργια ταλέντα. Οι εικονογράφοι αποτελούν ειδική ομάδα η οποία είναι γνωστό πως δεν αμείβεται ικανοποιητικά. Λογικό είναι να παίρνουν όσες περισσότερες δουλειές μπορούν. Οι συγγραφείς; Μετακινούνται επίσης καθώς είναι γεγονός ότι πολλοί συγγραφείς, και εγώ ανάμεσα τους, εκδίδουν σε πολλούς ανάλογα με το προφίλ του βιβλίου και του εκδότη. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις όπου όταν ένας νέος συγγραφέας με χιλιάδες, λόγου χάριν, ακολούθους στα ΜΚΔ, κάνει μεγάλη επιτυχία να μετακινείται σε μεγαλύτερο εκδότη. Ακούγεται λογικό. Εκείνο που δείχνει κακό επαγγελματία είναι η συγγραφή και η έκδοση ομοειδών έργων στο νέο εκδότη του!

Σύμφωνα με περασμένα, αλλά όχι ξεχασμένα ήθη, οι συγγραφείς έχτιζαν σχέση με τους εκδότες τους! Σήμερα, το τοπίο έχει αλλάξει.

3. Οι διεθνείς εκθέσεις, τα διεθνή βραβεία, τα βιβλιολογικά έντυπα σημειώνουν τις  τάσεις και προσφέρονται για ανακαλύψεις.

Η πλειονότητα των Ελλήνων εκδοτών παρακολουθεί από κοντά τη διεθνή εκδοτική αγορά, ψάχνοντας για το καινούργιο.

Κάπως έτσι, άρχισαν να εμφανίζονται σειρές όπως τα υβριδικά (κείμενο που διακόπτεται από σεκάνς κόμικς), το νεανικό και παιδικό fantasy και γκόθικ, αστυνομικές περιπέτειες συναρπαστικότερες από εκείνες της Μπλάιτον, σειρές για κορίτσια, αγόρια, σειρές γενικά για παιδιά χωρίς προσδιορισμό φύλου.

Τελευταία παρατηρείται πολλαπλασιασμός της κυκλοφορίας των graphic novels- των πρωτότυπων, των μεταποιημένων, των εφήβων, των δεκάχρονων, το παιδιών που αρχίζουν να διαβάζουν. Πρώτα μεταφράστηκαν, απέκτησαν μερίδιο στην αγορά και στη συνέχεια Έλληνες παιδικοί συγγραφείς και σκιτσογράφοι κλήθηκαν να  μεταγράψουν κλασική παιδική λογοτεχνία (βλ. Ζέη, Σαρή, Δέλτα, κ.α.)

Υψηλής αισθητικής και εξαιρετικά μελετημένα, ειδικά όταν απευθύνονται σε μικρά παιδιά, καλύπτουν αναγνώστες διαφορετικών αναγνωστικών δυνατοτήτων και συμπλέουν με επιτυχημένες σειρές (Χωρίς σωσίβιο, Μικρές καληνύχτες, κ.ά.) χωρίς να τις αντικαταστήσουν. Αλλά και πάλι, ας κρατηθεί το μέτρο. Δεν δυνατόν να γίνουν τα πάντα graphic novel!

4. Στροφή από τα μικρά παιδιά στα ακόμα μικρότερα.

Βιβλία για πολύ μικρά παιδιά κυκλοφορούσαν πάντοτε (βλ. Άμμος, Καλειδοσκόπιο) και απευθύνονταν σε εκείνους που ήταν πεπεισμένοι για την ανάπτυξη της  αναγνωστικής συνήθειας στην πρώιμη ηλικία. Περνώντας τα χρόνια, το βρεφικό κοινό 1+ ανακαλύφθηκε ξανά, και η προσφορά βιβλίων που το αφορά (βλ. Ίκαρος, Πατάκης, Μεταίχμιο, κ.ά.) εκτινάχτηκε. Φυσικά, δεν έγινε τυχαία. Σ’ αυτό συνετέλεσαν η διεθνής τάση για την προσέγγιση των αναγκών αυτής της ηλικιακής ομάδας, οι μελέτες περί του θέματος, η εμφάνιση φορέων που ασχολούνται αποκλειστικά μ’ αυτή (βλ. σωματείο ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΜΕΓΑΛΩΝΩ).

5. Τα μεταφρασμένα

Ούτως ή άλλως τα βοηθάει η απήχησή τους στο εξωτερικό και, ακούω, πως έρχονται φτηνότερα για τον Έλληνα εκδότη. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται βιβλία με διεθνή κυκλοφορία (συνήθως γνώσεων) που τυπώνονται σε τρίτες χώρες και ταυτόχρονα σε πολλές γλώσσες.

Όσον αφορά τα ελληνικής παραγωγής, τα βιβλία γνώσεων είναι αναλογικά λιγότερα. Μετρημένοι γράφουν και αντίστοιχα μετρημένοι τα εκδίδουν.  Έχουν υψηλό κόστος λόγω του οπτικού υλικού, χρειάζονται επιστημονική ομάδα, δεν ανταγωνίζονται εύκολα τα ξένα των τεράστιων εκδοτικών επιχειρήσεων, όσα τουλάχιστον πραγματεύονται τοπικά ελληνικά θέματα (π.χ. η ιστορία μας, οι υδροβιότοποί μας…).  Μέχρι και η ελληνική μυθολογία παρουσιάζεται υπέροχα στα ξένα βιβλία, όμως κάπως μίζερη στα ελληνικής παραγωγής. Ελληνικά βιβλία γνώσεων που αφορούν διεθνή ζητήματα (π.χ. τα δικαιώματα του παιδιού και του πολίτη) πιθανόν έχουν καλύτερη τύχη στο εξωτερικό.

6. Εικονογραφημένα, η θεματολογία, τα ομοειδή, ελληνικά ή μεταφρασμένα

Εδώ, όλοι δίνουν τα ρέστα τους! Είναι η πολυπληθέστερη κατηγορία των παιδικών. Φόβοι, συναισθήματα, φιλία, μπούλινγκ, μνήμες, αρρώστιες, θυμοί, ζήλιες, πόλεμοι, κλπ, κλπ με ήρωες ζώα κι ανθρώπους αναμασούν τετριμμένα θέματα. Ελάχιστα από αυτά «τα ίδια και τα ίδια» κάνουν τη διαφορά στο κείμενο και την εικονογράφηση. Άρα, ειδικά σ’ αυτό το πεδίο χρειάζεται σοβαρή οικονομία! [Περιλαμβάνω και πολλά δεν έχει νόημα να εκδοθούν…]

7. Διασκευές

Έργα κλασικής λογοτεχνίας δεν έπαψαν ποτέ να διασκευάζονται για παιδιά. Την τελευταία δεκαπενταετία, η μορφή των διασκευών εμπλουτίστηκε με εικονογράφηση, άλλοτε σε ίση αναλογία με το κείμενο ή και σημαντικά εκτενέστερη, και τις έκανε προσιτές σε μικρότερες ηλικίες, ανανεώνοντας παράλληλα τις παραδοσιακές σειρές κλασικών έργων οι οποίες μας έθρεψαν (βλ. Μίνωας). Σε όλα τα έργα εξιστορείται περιληπτικά η υπόθεση και αφαιρούνται τα «περιττά», δηλ. εκτενείς περιγραφές, δευτερεύοντες ήρωες, κλπ. (βλ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ, αφιέρωμα με θέμα την Κλασική λογοτεχνία για νέους, 2014).

Ήταν σχεδόν δεδομένο ότι πλάι στους μεγάλους Βερν, Ντίκενς, Τουέιν, Θερβάντες, Άλκοτ… θα έπαιρναν θέση και κλασικοί Έλληνες συγγραφείς. Παράδειγμα, η εξαιρετικά επιτυχημένη σειρά Τα ελληνικά, με τις παιδικές διασκευές των Παπαδιαμάντη, Καρκαβίτσα, Βιζυηνού, κ.α. από τον Κώστα Πούλο (Παπαδόπουλος), είκοσι περίπου χρόνια πριν (επανεκδόθηκε 2024).

Ομολογουμένως, χαρισματικοί συγγραφείς και εικονογράφοι μεταποιούν τα κλασικά έργα και δημιουργούνται ποιοτικές σειρές όπως Η πρώτη μου λογοτεχνία (Αγγ. Δαρλάση-Μεταίχμιο), Κλασική λογοτεχνία για παιδιά (Αρ. Πιπίνη-Διόπτρα), Μικρά μεγάλα κλασικά (Α. Παπαθεοδούλου-Παπαδόπουλος), Πες το μ’ ένα παραμύθι (Μ. Παπαγιάννη-Πατάκης).

Προβληματισμός

Τι θα αποκομίσει ο αναγνώστης 8,9,10 ετών από μεταποιημένα κλασικά έργα (βλ. Παπαδιαμάντης, Βιζυηνός, Καζαντζάκης, Καρκαβίτσας, κ.ά.); Θα διαβάσει μια ιστορία, και τέλος! Και δεν θα διαβάσει, όσο και να θέλουν να πιστεύουν οι καλοπροαίρετοι,  Παπαδιαμάντη, Βιζυηνό, Καζαντζάκη, Καρκαβίτσα. Ίσως συγκρατήσει το όνομα του συγγραφέα, αλλά πέραν αυτού ουδέν.

Μελλοντικά θα διαβάσει τα πρωτότυπα ή θα λέει «Μα, το έχω ήδη διαβάσει»;  (Ισχύει και για τα αντίστοιχα graphic novels).

Χωρίς να αμφιβάλλω για αυτήν την εκδοτική σκοπιμότητα «των καλών προθέσεων»,  εξακολουθώ να αναρωτιέμαι για ποιο λόγο βιαζόμαστε μην επιτρέποντας στα ενδιαφέροντα να αναπτυχτούν στον καιρό τους. Στο κάτω κάτω, δεν θα πάθουν τίποτα αν δεν τους διαβάσουν ποτέ!

Αυτά!