Γιατί οι άνδρες διαβάζουν λιγότερο από τις γυναίκες;

Της Βενετίας Αποστολίδου.

Όλες οι έρευνες αναγνωστικής συμπεριφοράς, ελληνικές και ξένες, δείχνουν πως οι άνδρες διαβάζουν λιγότερο από τις γυναίκες. Μπορεί κανείς να δει την έρευνα της Σωτηρίας Καλασαρίδου πριν από μερικές μέρες στον Αναγνώστη ή να ανατρέξει στις παλαιότερες του ΕΚΕΒΙ. Η διαφορά είναι περίπου της τάξης του 30 – 50% και αφορά όλες τις ηλικίες: παιδιά, εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους. Η επιμονή με την οποία εμφανίζεται αυτή η διαφορά, πέρα από κοινωνικές τάξεις, μορφωτικά επίπεδα και εθνικές ιδιαιτερότητες, μας κάνει να σκεφτούμε ότι κάποιο εμπόδιο, κάποια προκατάληψη, κάποια νοοτροπία είναι βαθιά ριζωμένη στις κοινωνίες μας και αναπαράγεται από γενιά σε γενιά. Διότι, όπως ξέρουμε, η υιοθέτηση θετικής στάσης απέναντι στην ανάγνωση και αναγνωστικών συνηθειών είναι εν πολλοίς ζήτημα μίμησης προτύπων. Τα αγόρια δεν βλέπουν τους πατεράδες και τους παππούδες τους να διαβάζουν ενώ, όταν πηγαίνουν στη βιβλιοθήκη και παρακολουθούν προγράμματα φιλαναγνωσίας, οι εθελοντές και οι εμψυχωτές είναι σχεδόν πάντα γυναίκες. Πώς έχουμε φτάσει σήμερα, μετά από πολλούς αιώνες κατά τους οποίους ο εγγράμματος πολιτισμός συντηρήθηκε και εξελίχθηκε σχεδόν αποκλειστικά από άνδρες, η ανάγνωση να είναι γένους θηλυκού; Πώς αντιστράφηκαν έτσι οι όροι;

Είμαι βέβαιη ότι πολλοί που διαβάζουν αυτές τις γραμμές έχουν ήδη αρχίσει να δυσανασχετούν σκεπτόμενοι αφενός τους άνδρες φίλους τους που είναι φανατικοί αναγνώστες και αφετέρου τα βιβλία που πολλές γυναίκες διαβάζουν, στις αποχρώσεις του ροζ ή του γκρι, τα οποία θεωρούνται ανάξια λόγου και επομένως, κατά τη γνώμη ορισμένων, οι γυναίκες που τα διαβάζουν δεν είναι καν αναγνώστριες. Εδώ όμως η συζήτηση δεν είναι για τις εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα ούτε μας ενδιαφέρει τι διαβάζουν οι γυναίκες. Τα επίμονα ευρήματα μιας τεράστιας γκάμας ερευνών δείχνουν πως η ίδια η πράξη της ανάγνωσης έχει καταχωρηθεί στη συνείδηση μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας ως δραστηριότητα περισσότερο ταιριαστή στις γυναίκες. Το σωστό ερώτημα επομένως δεν είναι γιατί διαβάζουν οι γυναίκες περισσότερο αλλά γιατί δεν διαβάζουν οι άνδρες. Τι είναι αυτό που τους εμποδίζει, ποια χαρακτηριστικά της ανάγνωσης έχουν χρωματιστεί ως γυναικεία και, ως εκ τούτου, αταίριαστα με την ανδρική ταυτότητα;

Δεν είμαι σε θέση να δώσω ολοκληρωμένες απαντήσεις σε ένα τέτοιο ερώτημα που ασφαλώς χρειάζεται σύνθετη πολιτισμική ανάλυση. Μόνο υποθέσεις για τη συζήτηση μπορούν να γίνουν. Η ηρεμία και η αυτοσυγκέντρωση που απαιτεί η ανάγνωση ευθύνονται ίσως για το ότι η ανάγνωση έχει καταχωρηθεί ως μια παθητική και εσωστρεφής διαδικασία, το αντίθετο δηλαδή από τη δράση, την κίνηση, την παραγωγή, την κοινωνική συναναστροφή και, γιατί όχι, την επιβολή της δύναμης, την κυριαρχία, τη βία. Φαίνεται λοιπόν πως ο ανδρισμός, παρόλες τις προόδους, εξακολουθεί να γίνεται αντιληπτός με βάση τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Εκτός από αυτό, είναι και η προκατάληψη για την οποία έχουμε μιλήσει αρκετές φορές σε αυτήν εδώ τη στήλη, ότι η ελεύθερη ανάγνωση (εκτός από σχολικές ή επαγγελματικές υποχρεώσεις) δεν προσφέρει κάτι χειροπιαστό, δεν συμβάλλει στη γενικότερη πρόοδο και προκοπή του ανθρώπου, αλλά μόνο στην ευχαρίστηση και την απόλαυση. Ας σκεφτούμε τις απεικονίσεις: πόσα κοριτσάκια, κοπέλες, γυναίκες όλων των ηλικιών έχουν απεικονιστεί να διαβάζουν σε σχέση με τους άνδρες; Τελευταία κυκλοφόρησε πολύ μια φωτογραφία της Μέριλιν Μονρόε να διαβάζει. Ποιος διάσημος άνδρας (εκτός από τους συγγραφείς βεβαίως) έχει ποτέ φωτογραφηθεί με ένα βιβλίο στο χέρι.; Ασφαλώς θα υπάρχουν ποδοσφαιριστές που διαβάζουν, όπως υπάρχουν και άνδρες συστηματικοί αναγνώστες που λατρεύουν το ποδόσφαιρο. Ποτέ δεν έγινε γνωστό κάτι για τους πρώτους ενώ οι περισσότεροι από τους δεύτερους κρατούν τις δυο αγάπες χωριστά, όχι χωρίς κάποια ενοχή, παρόλα τα δημοσιεύματα για τη σχέση λογοτεχνίας και ποδοσφαίρου. Τα αγόρια πουθενά γύρω τους δεν βλέπουν ανδρικά πρότυπα αναγνωστών.

Οι εκπαιδευτικοί μου λένε ότι η φυλετική διαφορά στην ανάγνωση έχει γίνει πολύ έντονη τελευταία. Τα αγόρια που διαβάζουν είναι λίγα και δύσκολα το ομολογούν γιατί, όταν το κάνουν, εισπράττουν τη χλεύη. Ίσως το φαινόμενο εντείνεται λόγω της μεγαλύτερης έμφασης που δίνεται πλέον παντού, σε ηλεκτρονικά παιχνίδια, σε κινηματογραφικές ταινίες, στην καταιγιστική δράση και στους γρήγορους ρυθμούς. Πριν από μερικά χρόνια είχε οργανωθεί στις βιβλιοθήκες της Ιταλίας μια καμπάνια προσέλκυσης ανδρών εθελοντών για να διαβάζουν στα παιδιά· αμέσως τα αγόρια έδειξαν περισσότερο ενδιαφέρον. Νομίζω πως η κατάσταση αυτή δεν θα αλλάξει χωρίς συνειδητοποίηση του προβλήματος και στοχευμένες δράσεις. Είναι φανερό ότι τα μικρά αγόρια χρειάζονται ειδική φροντίδα (τα κοινά προγράμματα φιλαναγνωσίας δεν αρκούν) για να στραφούν στην ανάγνωση, ανάμεσα στο ποδόσφαιρο, τα εργαλεία κατασκευών, το play station, και εκείνοι που μπορούν να τα βοηθήσουν είναι κυρίως οι άνδρες του περιβάλλοντός τους, συγγενείς και εκπαιδευτικοί.