της Ελένης Γεωργοστάθη
Ένας άντρας από τον Βορρά ταξιδεύει με το κανό του στον μακρινό Νότο. Εκεί θα συναντήσει τη Νότια γυναίκα, θα ερωτευτούν, θ’ αποφασίσουν να παντρευτούν και να μείνουν στον τόπο της. Από ένα παράδοξο που ανατρέπει τους νόμους της φυσικής, παρότι οι δυο τους προέρχονται από αντίθετους πόλους, αντί να έλκονται, αδυνατούν να πλησιάσουν ο ένας τον άλλο σε απόσταση μεγαλύτερη του μισού μέτρου. Η αγάπη τους όμως είναι τόσο μεγάλη που αποφασίζουν να ενωθούν με τα δεσμά του γάμου, σίγουροι πως η σαρωτική δύναμή της σύντομα θα καταρρίψει κάθε εμπόδιο. Καθώς όμως ο χρόνος περνά κι εξακολουθούν να μην μπορούν να αγγίξουν ο ένας τον άλλο, οι δυο τους αρχίζουν να αφηγούνται ιστορίες. Η πιο αγαπημένη της Νότιας γυναίκας είναι εκείνη στην οποία ο Βόρειος άντρας περιγράφει πώς έφτασε στα μέρη της.
Αυτή πάνω κάτω είναι η αρχή του graphic novel της Isabel Greenberg Η εγκυκλοπαίδεια της Πρώιμης Γης, που μπορεί να είναι όντως εγκυκλοπαίδεια όσο, λόγου χάρη, το Λεξικό των Χαζάρων του Πάβιτς είναι όντως λεξικό, αλλά κατορθώνει να κλείσει μέσα της ιστορίες και πρόσωπα από πληθώρα μυθικών και επικών κύκλων, θρησκευτικών και παραμυθικών παραδόσεων για να οικοδομήσει τη δική της εκδοχή της ζωής στη Γη σε μια εποχή, ή σ’ ένα παράλληλο σύμπαν, όπου πολλά γεγονότα και καταστάσεις φαντάζουν μεν οικεία αλλά πάντα λοξοδρομούν παίρνοντας απρόσμενη τροπή κι εξέλιξη.
Με αυτόν τον τρόπο, ο Βόρειος άντρας, ο Παραμυθάς, είναι αρχικά ο Μωυσής, που βρίσκουν τρεις γυναίκες σ’ ένα καλάθι στο ποτάμι, αλλά και το μωρό για το οποίο οι τρεις τους αναζητούν κάτι σαν σολομώντεια λύση προκειμένου να αποφασιστεί ποια θα είναι η μητέρα του. Είναι κατόπιν ο Οδυσσέας, που παλεύει με Κύκλωπες και Σειρήνες, αλλά ταυτόχρονα κι ο ραψωδός που αφηγείται την ιστορία του τόπου του όταν καταφτάνει στην αφιλόξενη Βρεταρκτική. Είναι, τέλος, ο Ιωνάς που καταλήγει στην κοιλιά του κήτους, αλλά και, κυρίως, μια Σεχραζάντ που προσπαθεί να διασωθεί από αντιξοότητες και κινδύνους αφηγούμενη τις ιστορίες της.
Το ταξίδι του από τον Βορρά προς τη Βρεταρκτική και μετά την Μπαβυλώνα (εύστοχες οι συγκεκριμένες, και όχι μόνο, αποδόσεις στα ελληνικά από τη μεταφράστρια του βιβλίου) και κατόπιν ως τον Νότο, ο Παραμυθάς το αρχίζει επειδή αναζητά ένα χαμένο κομμάτι της ψυχής του. Η Ιθάκη του είναι ο τόπος πλήρωσης, εκεί όπου ο κατακερματισμένος αρχικά και ατελής πλέον εαυτός του θα βρει το χαμένο του κομμάτι. Είναι επομένως μια ιστορία προσωπικής αναζήτησης αυτή που αφηγείται, κι η ίδια του η ύπαρξη ένα μωσαϊκό από ψηφίδες ιστοριών αποκάλυψης και εξαπάτησης, σωτηρίας και καταδίκης, λύτρωσης και απελπισίας. Όχι μόνο των δικών του, αλλά κι εκείνων των οποίων είναι ακροατής. Γιατί η Εγκυκλοπαίδεια της Πρώιμης Γης είναι στην πραγματικότητα ένα graphic novel-αποθέωση της αφήγησης: ιστορίες εγκιβωτίζονται μέσα σε άλλες με τη μορφή θρύλων, παραδόσεων, παραμυθιών, ειπωμένες άλλοτε από τον ίδιο τον Παραμυθά, άλλοτε από τρίτα πρόσωπα, άλλοτε ακόμα και από χαρακτήρες των αφηγούμενων ιστοριών, ιστορίες δηλαδή μες στις ιστορίες που κι αυτές βρίσκονται μες στις ιστορίες.
Τι πετυχαίνει με αυτόν τον τρόπο η Greenberg; Ότι αυτό που ξεκινά ως αφήγηση ενός ταξιδιού προσωπικής αναζήτησης αποκτά σιγά σιγά το πλάτος, το βάθος, την έκταση μιας απέραντης τοιχογραφίας που χωρά τα πάντα: ιστορίες για τη δημιουργία του κόσμου, τοπικούς θρύλους, μυθικά πλάσματα, ένα πάνθεο παντοδύναμο, που όμως διαθέτει όλες τις ανθρώπινες μικρότητες και αδυναμίες. Και, βεβαίως, παρότι ο αναγνώστης αισθάνεται ότι πατά στο γνώριμο έδαφος των προσδοκιών που του γεννά η συνειδητοποίηση πως όλα αυτά κάπου τα έχει ξαναδεί, κάπου τα έχει ξανακούσει, οι προσδοκίες του αυτές δεν αργούν να διαψευστούν από την ανατροπή ρόλων και στερεοτύπων, από το χιουμοριστικά απρόοπτο, από τη διάθεση των ίδιων των χαρακτήρων να μην ακολουθήσουν την πεπατημένη. Για παράδειγμα, ο Γιατρός στον οποίο απευθύνονται οι τρεις γυναίκες που διεκδικούν ως δικό τους παιδί τον Παραμυθά θυμίζει λίγο Σολομώντα, αλλά, σε αντίθεση μ’ εκείνον, αποφασίζει να κόψει στα τρία το παιδί. Στη Βρεταρκτική, πάλι, ο Παραμυθάς, για να πείσει για τις καλές του προθέσεις τη βασίλισσα Μεγάλη Νταγκ, αρχίζει να αφηγείται μια ιστορία, η οποία όμως, αντί να τον σώσει, όπως οι ιστορίες της σώζουν τη Σεχραζάντ, θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του. Σε άλλο σημείο, ένα κήτος τον καταπίνει ως άλλο Ιωνά, όχι όμως για να τον φάει αλλά για να τον διασώσει. Όλες αυτές οι παρεκκλίσεις από τη γνώριμη γραμμή των ιστοριών λειτουργούν από τη μια ως αναβαπτισμένα υλικά με τα οποία φτιάχνει η δημιουργός του graphic novel έναν ολόδικό της κόσμο, αλλά και –προπάντων– γίνονται ισχυροί αφηγηματικοί παράγοντες προώθησης της πλοκής.
Οι εικόνες της, με τη σειρά τους, παρότι συνήθως συνοδεύονται από κείμενο, όπου χρειάζεται σηκώνουν μόνες τους το βάρος της αφήγησης. Κυρίως όμως ζωντανεύουν τους κόσμους στους οποίους ταξιδεύει ο ήρωάς της. Έτσι, στα τοπία του Βορρά και του Νότου το κυρίαρχο ασπρόμαυρο πλαισιώνεται από το απαλό γαλάζιο της θάλασσας και το υποκίτρινο του ήλιου ή το λίγο πιο ζωηρό κίτρινο της φωτιάς. Το κόκκινο, το καφέ, το χρυσοκίτρινο και το ροζ έρχονται σιγά σιγά να τονίσουν τις εικόνες των μακρινών τόπων στους οποίους περιπλανιέται στη διάρκεια του ταξιδιού του ο Παραμυθάς. Το ντύσιμο των προσώπων είναι αντιπροσωπευτικό των πατρίδων τους: τα ρούχα του Παραμυθά, όπως και των ανθρώπων του Βορρά, παραπέμπουν σε Ίνουιτ, ενώ οι κάτοικοι της Βρεταρκτικής θυμίζουν Βίκινγκς και εκείνοι της Μπαβυλώνας Ανατολίτες.
Ενδιαφέρον, εξάλλου, παρουσιάζει η πανομοιότυπη απεικόνιση τριών προσώπων – του Γιατρού στον Νότο, του Γιατρού στον Βορρά και του κατά φαντασίαν χαρτογράφου Πανίνι, που περνιέται για σοφός στην Μπαβυλώνα. Η δημιουργός του βιβλίου κάπου μας επισημαίνει αυτή την ομοιότητα και μας τονίζει ότι θα παραμείνει ανεξήγητη σε ολόκληρη την αφήγηση. Και μπορεί να φαντάζει μέχρι τέλους απολύτως συνεπής στη συγκεκριμένη αυτοαναφορική της παρέμβαση, ωστόσο η επιλογή της αυτή μοιάζει να μας υπενθυμίζει με χιουμοριστική διάθεση την κοινή ρίζα όλων των ιστοριών, παραδόσεων και θρησκειών. Το ότι οι αφηγήσεις μας βρίθουν κοινών τόπων και συμβάσεων, ανεξάρτητα από τον τόπο και τον χρόνο δημιουργίας τους. Όσο για τον θεό, τον Άνθρωπο-Πουλί, ενώ ο ίδιος εμφανίζεται με χαρακτηριστικά πτηνού, τα δυο παιδιά του, ο Μικρός και η Μικρή, έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, με εξαίρεση τα –αποσπώμενα– ράμφη τους. Όχι τυχαία, οι δυο τους, και κυρίως η Μικρή, εμφανίζονται πιο συμπονετικοί απέναντι στους ανθρώπους και στα βάσανά τους και αναπτύσσουν αισθήματα για εκείνους.
Μια και περί θεών ο λόγος, αξίζει να σταθούμε σε ένα σημείο της ιδιότυπης αυτής εγκυκλοπαίδειας όπου ο αναγνώστης συναντιέται με μια «αιρετική» εκδοχή της γένεσης του κόσμου: Από ένα αυγό το οποίο εμφανίζεται από το πουθενά, θα προέλθει ο Άνθρωπος-Πουλί, που στη συνέχεια θα φτιάξει ένα δέντρο, στο οποίο θα καθίσει «για εκατομμύρια χιλιετίες, διασκεδάζοντας με τις άπειρες δυνατότητες της απεριόριστης παντοδύναμης φαντασίας του», ώσπου να δημιουργήσει τα δυο παιδιά του. Κι άλλες χιλιετίες περνούν, με τους τρεις τους να σκέφτονται τον χρόνο και το σύμπαν, ώσπου στο τέλος αποφασίζουν, έτσι για την πλάκα τους, να κάνουν έναν διαγωνισμό δημιουργίας κόσμων. Ο πανέμορφος κόσμος που θα φτιάξει η Μικρή, κουβαλώντας τον μάλιστα στα μαλλιά της, αποκόβεται και αυτονομείται. Δεν είναι άλλος από τον δικό μας κόσμο, κι η ίδια η Μικρή, η δημιουργός του, εκείνη που όποτε χρειαστεί παρεμβαίνει προκειμένου να τον σώσει από τις βουλές του πατέρα της. Η Greenberg εδώ μας δίνει μια αντιπατριαρχική εκδοχή περί γενέσεως του κόσμου, που αναδεικνύει τη Μικρή όχι μόνο ως δημιουργό του αλλά και ως μια φιγούρα που εξεγείρεται ενάντια στην πατρική εξουσία για να τον προστατέψει. Παράλληλα όμως μας οδηγεί και σε ένα μεταμυθοπλασιακής υφής ερώτημα: Άραγε αυτή η ιστορία της δημιουργίας ενός κόσμου που φτιάχνεται για πλάκα δε θυμίζει και τον τρόπο με τον οποίο γεννιούνται κι εξελίσσονται οι ίδιες οι ιστορίες, χάρη στον δημιουργικό οίστρο ή στην παιγνιώδη διάθεση ενός παντοδύναμου θεού-αφηγητή, που παρεμβαίνει κατά το κέφι του, άλλοτε σωτήρια κι άλλοτε καταστροφικά για τις μοίρες των ηρώων του; Αν η απάντηση στο ερώτημα είναι καταφατική, τότε ίσως και το τέλος που επιλέγει να δώσει η Greenberg σε αυτό το βιβλίο-αποθέωση της αφήγησης να μην έχει να κάνει με τίποτε άλλο από αυτό – δηλαδή με τη δραστική παρέμβαση ενός βαριεστημένου παντοδύναμου αφηγητή που πλήττει αφόρητα από τις αφηγήσεις με βολικό τέλος…
INFO
Isabel Greenberg, Η Εγκυκλοπαίδεια της Πρώιμης Γης, Μτφρ. Φωτεινή Χαντζιαρά, Εκδ. Αλεξάνδρεια-Μεταίχμιο, Αθήνα 2024.
