της Δήμητρας Ρουμπούλα
«…η πραγματικότητα είναι ότι σε κάποια στιγμή χρειάζεται να βουτήξεις στο κενό ελπίζοντας πως το αλεξίπτωτο θα ανοίξει».
Ο Ζαν-Μισέλ Γκενασιά αγαπά να γράφει πλούσια μυθιστορήματα, επικές αφηγήσεις που εκτείνονται σε βάθος χρόνου, περιπέτειες που είναι συναρπαστικές και ταυτόχρονα διδακτικές – σήμα κατατεθέν του 75χρονου σήμερα Γαλλο-Αλγερινού συγγραφέα. Δεν ξεχνάμε τα αριστουργηματικά μυθιστορήματά του «Η λέσχη των αθεράπευτα αισιόδοξων» και «Οι χώρες της Επαγγελίας», τα οποία ανατυπωμένα κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Πόλις».
Με το τελευταίο μυθιστόρημά του, «Και ο Θεός βοηθός», από τις εκδόσεις «Διόπτρα» αυτή τη φορά και σε μετάφραση Χαράς Σκιαδέλλη, και με την ίδια ικανότητα να κινείται άνετα μέσα στο χρόνο και τα κύματά του, ο Γκενασιά παρουσιάζει ένα γαλλικό έπος που διαδραματίζεται από την εποχή του βωβού κινηματογράφου της δεκαετίας του 1920 και, φτάνοντας στα μέσα της δεκαετίας του 1960, αναδεικνύει τη σκοτεινή υπόθεση της γαλλικής ατομικής βόμβας. Σαράντα χρόνια που βλέπουν μια γενιά νέων ενηλίκων να γίνονται γονείς, δύο γενιές που βιώνουν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και εκείνον με την Αλγερία. Αφηγούμενος τον 20ό αιώνα, ο Γκενασιά, βυθίζει τους ήρωές του στους μεγάλους ανέμους της ιστορίας, τους κάνει μάρτυρες δύσκολων δεκαετιών και παίχτες στην καρδιά των ρηγμάτων της κοινωνίας.
Το «Και ο Θεός βοηθός» είναι κυρίως η ιστορία μιας τετράδας χαρακτήρων που περνά από την κατάσταση της αθώας παιδικής ηλικίας λίγο μετά την εκατόμβη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου σε αυτή των ενηλίκων. Οι αλληλένδετες ζωές τους μάς επιτρέπουν να νιώσουμε τις διασταυρώσεις της αγάπης σε όλες τις αποχρώσεις που αυτή μπορεί να έχει, από το πάθος του έρωτα, τη σύγκρουση και τη συμφιλίωση, μέχρι την προδοσία και την απογοήτευση. Παρακολουθούμε τη ζωή και τα μπερδεμένα πεπρωμένα της Αρλέν, του Ντάνιελ και των διδύμων Μαρί και Τομά, που γεννήθηκαν σε τρεις διαφορετικές οικογένειες το 1928, μεγάλωσαν μεταξύ Παρισιού και Ντινάρ και περπάτησαν στη ζωή σαν συνεργοί. Με μαεστρία, όπως μας έχει άλλωστε συνηθίσει, ο Γκενασιά αναμειγνύει πολλές ιστορίες ζωής σε μια, αλλά με έναν χαρακτήρα να ξεχωρίζει και να κινεί τα νήματα: την Αρλέν.
Η χαρισματική Αρλέν είναι η μόνη που προέρχεται από ταπεινό περιβάλλον. Είναι καρπός του έρωτα της Ιρέν, μιας νεαρής σερβιτόρας και του Ζορζ, τόσο όμορφου σαν τον Ροδόλφο Βαλεντίνο, ο οποίος εργάζεται ξυλουργός στα κινηματογραφικά στούντιο Pathe. Με τη γνωριμία και τον χορό τους στις όχθες του Μάρνη, ξεκινά το μυθιστόρημα. Εκείνος είναι άστατος και χάνεται στο πεδίο της μάχης. Εκείνη δεν θα αποδεχτεί ποτέ τον θάνατό του, ούτε τον τίτλο της «χήρας πολέμου» με τα σχετικά προνόμια, κάτι που προκαλεί πολλά προβλήματα στην οικογένειά της. Για να συντηρήσει την Αρλέν και τις άλλες τρεις κόρες της, δουλεύει αγόγγυστα όπου βρει. Χάρη σε μια δουλειά της, ως μοδίστρα σε ένα πλούσιο σπίτι, ανοίγει τον δρόμο για τη γνωριμία των μελών της «μαγικής τετράδας».
Ο Γκενασιά σκιαγραφεί έναν υπέροχο και αξέχαστο χαρακτήρα, αυτόν της ασυμβίβαστης Αρλέν, η οποία εξελίσσεται σε μια αληθινή μαχήτρια που πρέπει συνεχώς να αγωνίζεται για να κατακτήσει την ελευθερία της και τα όνειρά της. Καταρχάς, με τη μητέρα της η οποία θέλει να την βάλει να εργαστεί από μικρή ηλικία, αδιαφορώντας ότι είναι ένα παιδί – θαύμα, παθιασμένο με τα μαθηματικά. Δεν είναι σίγουρο ότι η Αρλέν χρειάζεται τον Θεό του τίτλου. Γιατί ξέρει να αντιμετωπίζει όποιες δυσκολίες προκύπτουν. Ως έφηβη, στη μέση του πολέμου, δαμάζει τον φόβο της διαβάζοντας τον «Λογισμό των πιθανοτήτων» του Ανρί Πουανκαρέ που βρίσκει στα ερείπια ενός κατεστραμμένου κτιρίου. Ο Πουανκαρέ γίνεται οδηγός της, φιλοσοφία ζωής και τρόπος να καταλαβαίνει καλύτερα «τον μυστικό τρόπο λειτουργίας των πραγμάτων»: «Ό,τι είναι σύμπτωση για τον αδαή δεν είναι πια σύμπτωση για τον επιστήμονα. Η σύμπτωση είναι απλώς το μέτρο της άγνοιάς μας…». Έτσι, με μαθηματική ακρίβεια, καταλαβαίνει ότι υπάρχει μικρή πιθανότητα να σκοτωθεί η οικογένειά της, δεδομένης της απόστασης ανάμεσα στο σπίτι της και στα σημεία που στοχεύουν οι βομβαρδισμοί των Συμμάχων. Η Αρλέν τιθασεύει όλες τις περιστάσεις, όμως δεν είναι μόνο ένα στεγνό μαθηματικό μυαλό. Διαβάζει μονορούφι όλα τα «Φανταστικά ταξίδια» του Ιουλίου Βερν.
Κόντρα σε όλους και όλα, η Αρλέν ανοίγει με ορμή τις πόρτες των ειδικών σχολείων και πανεπιστημίων, σχεδόν απαγορευμένα για τις γυναίκες. Πραγματοποιεί το όνειρό της να γίνει μηχανικός, αλλά αρνείται τον εύκολο δρόμο της καθηγήτριας σε σχολείο, βλέποντας τον εαυτό της μόνο στον τομέα της απαιτητικής επιστημονικής έρευνας. Ακόμη και οι καθηγητές της την αποθαρρύνουν – «οι γυναίκες δεν είναι φτιαγμένες για να επιβλέπουν ανδρικές ομάδες». Όταν ανεβαίνει κι αυτό το σκαλοπάτι, πρέπει να εδραιωθεί στην επιστημονική κοινότητα, η οποία είναι ακόμη αποκλειστικά ανδρική υπόθεση. Τα αρσενικά της ομάδας κοιτάζουν με μισό μάτι το ταλαντούχο αυτό πλάσμα και δη τον κινέζικο άβακά της στον οποίο κάνει υπολογισμούς πιο γρήγορα απ΄ ό,τι με έναν λογαριθμικό κανόνα. Κι αφού κερδίσει με κόστος κι αυτό το στοίχημα αποκτά πρόσβαση στο CNRS (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας) και εν συνεχεία είναι η πρώτη γυναίκα που προσλαμβάνεται στον νεοσύστατο οργανισμό ατομικής ενέργειας (CEA).
Μέσα από τον χαρακτήρα της Αρλέν, ο συγγραφέας αφηγείται τους αγώνες των γυναικών όσο και την κατασκευή της γαλλικής ατομικής βόμβας, σύμφωνα με το σχέδιο του Ντε Γκολ να γίνει η Γαλλία η τέταρτη (τότε) πυρηνική δύναμη ενάντια στη βούληση των Αμερικανών. Μαζί της, παρακολουθούμε επίσης τις μυστικές πυρηνικές δοκιμές κατά τη διάρκεια του γαλλο-αλγερινού πολέμου και μετά απ΄αυτόν, καθώς και τις επιπτώσεις της ραδιενεργού μόλυνσης στην έρημο της Αλγερίας που αγνοούνταν για πολύ καιρό – «τρεις φορές η Χιροσίμα», διαβάζουμε. Ένα εφιαλτικό κομμάτι της σύγχρονης γαλλικής ιστορίας, το οποίο θυμίζει την ταινία «Οπενχάιμερ» του Κρίστοφερ Νόλαν που προβλήθηκε την ίδια χρονιά με την κυκλοφορία του βιβλίου. Φυσικά δεν λείπει και το φιλειρηνικό κίνημα εναντίον της ατομικής βόμβας το οποίο εκπροσωπείται στο μυθιστόρημα με τον αριστερό Πιερ, σύντροφο για ένα διάστημα της Αρλέν και πατέρα του παιδιού της, εργαζόμενο σε εφημερίδα που θα σπάσει τη συνωμοσία της σιωπής για τις απόρρητες πυρηνικές εκρήξεις στη Σαχάρα και τα θύματα.
Παράλληλα, εξελίσσεται και η ίντριγκα με τις ζωές των υπολοίπων τριών φίλων με πολλές συμπτώσεις και ανατροπές. Στη διάρκεια των τεσσάρων δεκαετιών, οι τέσσερις φίλοι χάνονται και διασταυρώνονται ξανά και ξανά, άλλοτε κάτω από ευνοϊκές κι άλλοτε κάτω από τραγικές συνθήκες. Ο καθένας ακολουθεί το δρόμο του, αλλά οι ζωές τους είναι για κάποιους λόγους άρρηκτα δεμένες. Και κάθε φορά ο συγγραφέας με δεξιοτεχνία μας παρασύρει από τους ματαιωμένους έρωτές τους, τις σπουδές τους, τις εκτροπές της φιλίας τους, τους γάμους και τις απώλειες, στις αναταράξεις του 20ού αιώνα. Το πρόσωπο το οποίο αποτελεί ένα άλλο συνδετικό νήμα της ιστορίας είναι και ο πιο ευαίσθητος και πιο εύθραυστος της παρέας: ο Τομά ο αριστερόχειρας που ο τραπεζίτης πατέρας του, ο οποίος θα κατηγορηθεί αργότερα για δωσιλογισμό, θα κάνει ό,τι (χειρότερο) μπορεί για να γίνει ο γιός του «κανονικός». Ο Τομά θα αναπτύξει κρυφά το ταλέντο του στη ποίηση και θα αναγνωριστεί μετά θάνατον ως «ο νέος Ρεμπώ», ενώ θα καταπιέσει σε ακραίο βαθμό τον μοιραίο έρωτά του για το κορίτσι της παρέας όπως θα αποκαλυφθεί. Η περίπτωσή του στοιχειώνει εφ΄ όρου ζωής όλους τους άλλους. Όσο η Αρλέν προσπαθεί να ξεφύγει από την κοινωνική της θέση και παίζει σημαίνοντα ρόλο σε καυτά γεγονότα, ο Ντάνιελ βαδίζει σε μια πορεία που έχει χαραχτεί για αυτόν από τη στρατιωτική οικογένειά του, καταφέρνει να αποφύγει τον πόλεμο στην Ινδοκίνα, αλλά όχι και τις επικίνδυνες αποστολές στην Αλγερία. Από τις συμπληγάδες δεν ξεφεύγει ούτε η Μαρί, μια μοντέρνα κοπέλα της εποχής, με κλίση στις τέχνες που επιδίδεται στην αποκατάσταση των κατεστραμμένων από τις εκρήξεις βιτρό των μνημείων, και έχει ως απόλυτο μότο το «όταν συγχωρείς σημαίνει ότι έχεις άδικο».
Με την πορεία και τις επιλογές του καθενός εκ των ηρώων κατανοούμε καλύτερα τον τίτλο «Και ο θεός βοηθός» που προμηνύει ένα αβέβαιο αύριο. Γιατί εδώ, πάντα με τη ζωηρή πένα του Γκενασιά, πνέουν όλοι οι άνεμοι της Ιστορίας και της τύχης που αλλάζουν το επιθυμητό αποτέλεσμα μιας δοκιμαστικής πυρηνικής έκρηξης, που εξηγούν τη θυσία ή το νόημα των αποφάσεων των ηρώων. Αλλά, όπως λέει η Αρλέν, «δεν χάνουμε όταν μας νικούν, χάνουμε όταν εγκαταλείπουμε τον αγώνα».
Ζωγραφίζοντας αυτή τη τεράστια τοιχογραφία, ο Ζαν-Μισέλ Γκενασιά ζωντανεύει τις μορφές των χαρακτήρων του και, με μια δόση μοιρολατρίας, το πεπρωμένο που χαράζει την ύπαρξη του καθενός, είτε με χαρά και ανεμελιά, είτε με δράμα και τραγωδία. «Δεν επιλέγουμε τίποτα, βάζουμε απλώς τα βήματά μας στον χαραγμένο δρόμο, εκπληρώνουμε πάντα αυτό που είμαστε», γράφει. Συγχρόνως φωτίζει όλα τα πρόσωπα του έρωτα και της αδιάκοπης αναζήτησής του, μερικές φορές επιτυχημένης, αλλά τόσο συχνά βασανιστικής, ακόμη και επώδυνης. Κι όλα αυτά ραμμένα με τη μεγάλη Ιστορία σε ένα μυθιστόρημα που πνέει το πνεύμα της.
Jean-Michel Guenassia, Και ο Θεός βοηθός, μτφρ. Χαρά Σκιαδέλληεκδ. «Διόπτρα»
