της Όλγας Σελλά
Μας έχει συνηθίσει η Αριάν Μνουσκίν, αυτή η παθιασμένη δημιουργός με τη διαδικασία του θεάτρου, της ποίησης αλλά και της πολιτικής σκέψης, να κάνει παραστάσεις που να μοιάζουν με παραμύθι. Αυτή τη φορά μας υποσχέθηκε ότι το παραμύθι θα έχει και δράκους, αφού η πιο πρόσφατη παράσταση του Θεάτρου του Ήλιου, με την οποία γιορτάζει τα 60ά του γενέθλια, έχει τίτλο «Εδώ έχει δράκους». Ποιοι είναι αυτοί; Υπάρχουν ακόμη; Πού βρίσκονται;
Εμπνεύστηκε τον τίτλο από παλιούς μεσαιωνικούς χάρτες η Αριάν Μνουσκίν, στους οποίους ήταν χαραγμένες μεγάλες περιοχές χωρίς όνομα, αφού κανείς δεν τις είχε γνωρίσει. Η μόνη πληροφορία γι’ αυτές τις άγνωστες και τρομακτικές περιοχές ήταν η ένδειξη «Εδώ έχει δράκους» -ώστε να αποφεύγουν οι ταξιδιώτες να τις διασχίζουν. Σ’ αυτή την παράσταση, με μια ακόμη μεταφορά, φτιάχνει έναν «χάρτη» ιστορικό, που δεν μας είναι άγνωστος όμως, και με τον τρόπο του θεάτρου τον διασχίζει, αναζητώντας τους δράκους του σύγχρονου κόσμου.
Η παράσταση –μια συλλογική δημιουργία του Θεάτρου του Ήλιου σε αρμονική συνεργασία με την Ελέν Σιξού- έκανε πρεμιέρα στην έδρα του Θεάτρου του Ήλιου, στην Καρτουσερί στο Παρίσι, τον Νοέμβριο του 2024. Και από την περασμένη Παρασκευή παρουσιάζεται στο Φεστιβάλ Αθηνών. Και είναι η πρώτη φορά, από το 2006 που έρχεται το Θέατρο του Ήλιου στην Ελλάδα, που βλέπουμε μια παράστασή του σ’ έναν αμιγώς φεστιβαλικό χώρο. Η Αριάν Μνουσκίν, με τον δικό της τρόπο, αυτόν των μύθων, της ποίησης, των ιδεών, του θεάτρου ασφαλώς αλλά και της πρό(σ)κλησης για στοχασμό έστησε μια παράσταση που ξεκινάει από το τώρα για να πάει σ’ ένα παρελθόν εμβληματικό, που μοιάζει γνωστό αλλά μπορεί να έχει και δράκους. Ή μπορεί να εξέθρεψε δράκους.
Στη μεγάλη κουρτίνα στο βάθος της τεράστιας σκηνής του Χώρου Δ, εμφανίζεται σε βίντεο ο Βλαντιμίρ Πούτιν, που εξηγεί γιατί γίνεται η εισβολή στην Ουκρανία. Μια γυναίκα, η ηθοποιός Helene Cinque, που έχει τον ρόλο της αφηγήτριας και της ερευνήτριας της ιστορίας, σηκώνεται σε έξαλλη κατάσταση από το γραφείο της που βρίσκεται κάτω ακριβώς από τη σκηνή, και αρχίζει να φωνάζει με αγανάκτηση προς αυτή την τεράστια οθόνη. Αυτή η γυναίκα είναι παρούσα σε όλη την εξέλιξη της ιστορίας. Κάποιες φορές μετέχει και σωματικά. Είναι ο ιστορικός που μελετά και ψάχνει τεκμήρια; Είναι ο σύγχρονος σκεπτόμενος και πολιτικοποιημένος πολίτης που αναζητά απαντήσεις για το σήμερα στο κοντινό παρελθόν; Η αρχική της έκρηξη προς το πρόσωπο του Πούτιν, πάντως, κάνει σαφή την αναζήτηση απάντησης για έναν σημερινό πόλεμο στο έδαφος της Ευρώπης.
Και γι’ αυτό με πόλεμο ξεκινάει. Γιατί «όλα αρχίζουν μ’ έναν πόλεμο». Και το σκηνικό αλλάζει. Μεταφερόμαστε στο 1916 και στο Πα Ντε Καλαί. Είμαστε στο Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Ακούμε τα πάντα για τον ζόφο του πολέμου. Για τα εμπλεκόμενα μέρη, τους συσχετισμούς, τις στρατηγικές. Και μετά, το σκηνικό που αλλάζει (όπως πάντα στις παραστάσεις της Αριάν Μνουσκίν) μπροστά στα μάτια μας, με τη συμμετοχή όλων των ηθοποιών, μεταφερόμαστε στην Αγία Πετρούπολη. Βλέπουμε τις αντιδράσεις του πληθυσμού για τον πόλεμο, τις συνθήκες ζωής, την αποδοκιμασία του στο τσαρικό καθεστώς, τις δύσκολες συνθήκες καθημερινής επιβίωσης, βλέπουμε την Επανάσταση που έρχεται. Οι δύο κόσμοι, ο παλιός και ο καινούργιος ζωντανεύουν μέσα από τους ηθοποιούς. Κι αν ο παλιός κόσμος, πολύ εύγλωττα, περιγράφεται με τη φράση «Το τσεκούρι ήχησε στον Βυσσινόκηπο!», ο νέος κόσμος κλονίζεται σύντομα από απουσία συνεννόησης, από παρουσία απολυτότητας ή σκοπιμότητας, από ονειροπόλους χωρίς αίσθηση πραγματικότητας, από ομάδες και υποομάδες που θέλουν να έχουν τον έλεγχο.
Όλα τα ιστορικά πρόσωπα περνούν από μπροστά μας. Και οι μάσκες που φορούν κάνουν αναγνωρίσιμα τα ιστορικά πρόσωπα, που παλεύουν άλλοτε με τη δύναμη του λόγου τους κι άλλοτε με τη δύναμη των υπόγειων συμμαχιών και των δολοπλοκιών: ο Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν, ο Ιωσήφ Στάλιν, ο Λέων Τρότσκι, ο Αλεξάντρ Κερένσκι, ο Λεφ Κάμενεφ, ο Ιράκλι Τσερετέλι, ο Λαβρέντι Μπέρια,, κ.ά. Ο νέος κόσμος έχει τον τρόπο να σταθεί μόνος του; Η προοδευτική αστική τάξη, οι «φωτισμένοι αστοί» μπορούν να συνεισφέρουν με εμπειρία και γνώσεις ή θεωρούνται εξαρχής εχθροί; Πολλά πράγματα ξεκινούν, πολλές απογοητεύσεις επικρατούν, όμως οι αισιόδοξοι πιστεύουν ότι «το σκοτάδι δεν διαλύεται με μια φωταψία, αλλά από μια σειρά αβέβαιες χαραυγές».
Η Αριάν Μνουσκίν κάνει να μοιάζουν απλές ιστορίες σημαντικές στιγμές της Ιστορίας. Γιατί τις κάνει θέατρο. Με τη μάσκα που φορούν οι ήρωες, με την κίνηση, με τους φωτισμούς, με τα μικρά αντικείμενα, με την ατμόσφαιρα που δημιουργείται στη σκηνή. Και μ’ εκείνες τις τρεις γυναίκες, -ευθεία αναφορά στις Μοίρες- που διασχίζουν κάθε τόσο τη σκηνή τρέχοντας. Και την ίδια στιγμή κάνει σκληρά πολιτικά σχόλια, άλλοτε με χιούμορ και διορατικότητα, άλλοτε με συγκίνηση και ποίηση, με τον τρόπο που μόνο το θέατρο μπορεί να κάνει, για τον τρόπο που κινήθηκαν οι πρωταγωνιστές της Ιστορίας πίσω από τις κλειστές πόρτες ή μπροστά στις μεγάλες συνελεύσεις. Για υπαναχωρήσεις, για ιδεώδη και υποσχέσεις που σύντομα ακυρώθηκαν. Η αυτοδιάθεση των χωρών που αποτελούσαν την πρώην Ρωσική Αυτοκρατορία ήταν μία από αυτές τις υποσχέσεις, αλλά σύντομα έγινε «ένα καθαρό ζήτημα τακτικής».
Και ενώ αυτά συμβαίνουν στη Ρωσία, η Αριάν Μνουσκίν μας πηγαίνει στην Ευρώπη, σε μιαν άλλη ισχυρή χώρα, τη Γερμανία, όπου ο Καρλ Κάουτσκι προσπαθεί να πείσει ότι «δίχως δημοκρατία, δεν υπάρχει σοσιαλισμός». Εκεί, λοιπόν, ένας άγνωστος άνθρωπος διαβάζει το βιβλίο του Βισέντε Μπλάσκο Ιμπάνεζ «Οι τέσσερις καβαλάρηδες της Αποκάλυψης» και ονειρεύεται την παγκόσμια κυριαρχία της χώρας του, της Γερμανίας, την ίδια στιγμή που παθιάζεται διαβάζοντας από το μυθιστόρημα τη φράση «θα κάνουμε πόλεμο, γιατί η ωμότητα θα αποδειχθεί καλοσύνη». Είναι η εικονοποίηση του Πάουλ Γιόζεφ Γκαίμπελς, του μετέπειτα υπουργού Προπαγάνδας της ναζιστικής Γερμανίας. Και είναι από τις πιο ανατριχιαστικές σκηνές της παράστασης. Και λίγο πιο δίπλα, στη Βρετανία, ένας άλλος πολιτικός, ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, αποτιμά τις πληγές του πολέμου και διαβλέπει τα επερχόμενα.
Επιστροφή στη Ρωσία και πάλι και στη διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης. Στη σκηνή στήνεται ένα μικρό κοινοβούλιο, και σ’ ένα τραπέζι υπάρχει η μακέτα του. Η παράσταση τελειώνει με την ηθοποιό-ερευνήτρια να βιντεοσκοπεί με το κινητό της τη μακέτα και να προβάλλεται στη μεγάλη οθόνη (μια σύγχρονη γλώσσα του θεάτρου που εντάσσει στο δικό της θέατρο η Μνουσκίν) και μια φράση που διαβάζουμε στην οθόνη: «Η Συντακτική Συνέλευση είχε εκλεγεί με τον πιο δημοκρατικό τρόπο που υπήρχε. Διήρκεσε μόνο οκτώ μήνες». Ένας μικρός προβολέας εστιάζει μόνο στη μακέτα. Σ’ μακρινό όνειρο που έμεινε απλώς μακέτα. Αυλαία.
Η Αριάν Μνουσκίν σ’ αυτή της την παράσταση –που δεν είναι από τις πιο εντυπωσιακές σκηνικά απ’ όσες έχουμε δει- έχει όλα τα στοιχεία του θεάτρου που υπηρέτησε και των θεμάτων που της αρέσει να θίγει σ’ αυτό. Για άλλη μια φορά προσεγγίζει την Ιστορία σαν παράσταση και αναδεικνύει το θέατρο της Ιστορίας. Θίγει τα πάντα -με μια «σφιχτή» δραματουργία αντίθετα απ’ ό,τι μας έχει συνηθίσει. Με συμβολικούς τρόπους, με όχημα το καυστικό χιούμορ, με εικόνες που ανακαλούν την παιδικότητα του θεατή (όπως εκείνο το τρενάκι που διασχίζει όλη τη σκηνή ολόφωτο και βγάζει ατμό), με ισχυρές ποιητικές δόσεις και χωρίς να διστάζει να αποδομήσει και να κατακρημνύσει ισχυρά συλλογικά σύμβολα. Μιλάει μέσω του παρελθόντος για τους δράκους που υπάρχουν σήμερα γύρω μας, πιο κοντά ή πιο μακριά. Και μας λέει, πολύ καθαρά και χωρίς προσχήματα ότι όχι μόνο υπάρχουν και σήμερα δράκοι, επικίνδυνοι και ισχυροί, αλλά ότι είναι «… αναρίθμητοι και οι τρελοί που σπεύδουν να κλωσήσουν τα αβγά των δράκων, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης».
Η ταυτότητα της παράστασης
Παίζουν, με σειρά εμφάνισης στη σκηνή Hélène Cinque, Dominique Jambert, Nirupama Nityanandan, Aline Borsari, Alice Milléquant, Omid Rawendah, Sébastien Brottet-Michel, Seear Kohi, Reza Rajabi, Jean Schabel, Shaghayegh Beheshti, Pamela Marin Munoz, Vincent Mangado, Duccio Bellugi-Vannuccini, Maurice Durozier, Samir Abdul Jabbar Saed, Dimitri Leroy, Andréa Marchant Fernandez, Andréa Formantel Riquelme, Agustin Letelier, Farid Joya, Élise Salmon, Ève Doe-Bruce, Judit Jancsó, Vincent Martin, Seietsu Onochi, Vijayan Panikkaveettil, Xevi Ribas, Ariane Hime, Astrid Grant, Tomaz Nogueira da Gama, Clémence Fougea, Ya-Hui Liang
Ακούγονται οι φωνές των: Ira Verbitskaya, Egor Morozov, Judit Jancsó, Martin Vaughan Lewis, Brontis Jodorowsky, Arman Saribekyan, Cyril Boutchenik, Alexey Dedoborsch, Rainer Sievert, Vincent Mangado, Johannes Hamm, Sava Lolov, Sacha Bourdo, Yuriy Zavalnyouk, Anna Kuzina, Θάνου Πρίτσα
Μουσική Clémence Fougea, Ya-Hui Liang, Ήχος Thérèse Spirli με τη Mila Lecornu, Εικόνες Diane Hequet, Φωτισμοί Virginie Le Coënt, Lila Meynard, Noémie Pupier, Ζωγραφική σκηνικών Elena Ant με τη Hanna Stepanchenko, Μεταξωτά Ysabel de Maisonneuve, Μάσκες Erhard Stiefel με τη Simona Vera Grassano, Άλλες μάσκες, μακέτες και αξεσουάρ Xevi Ribas, Miguel Nogueira, Lola Seiler, Sibylle Pavageau, Κοστούμια Marie-Hélène Bouvet, Barbara Gassier, Nathalie Thomas, Annie Tran, Elisabeth Cerqueira Μαθητευόμενη Mina Franceschinis, Περούκες και κομμώσεις Jean-Sébastien Merle
Σκηνικά David Buizard, Sandra Wallach, Aref Bahunar, Naweed Kohi, Antoine Giovannetti, Noël Chambaux, με τους Martin Claude, Clément Vernerey, Pierre Mathis-Aide Μαθητευόμενη Chloé Combes, Ειδικά εφέ Astrid Grant, Andréa Formantel Riquelme, Farid Joya με τις Judit Jancsó και Reza Rajabi
Ιστορικοί σύμβουλοι Galia Ackerman, Stéphane Courtois, Στρατηγός Nicolas Richoux, Στρατηγός Dominique Trinquand
Μετάφραση και διερμηνεία (ρωσικά, ουκρανικά) Arman Saribekyan, Αρχειονόμοι Sébastien Brottet-Michel, Dominique Jambert, Βοηθοί σκηνοθέτριας Alexandre Zloto, Lucile Cocito, Χειρισμός υπερτίτλων Amanda Tedesco, Υπεύθυνος μετακινήσεων επί σκηνής Aline Borsari, με τη βοήθεια του Sébastien Brottet-Michel
Ελληνικοί υπέρτιτλοι Δημήτρης Κοσμίδης
Αγγλικοί υπέρτιτλοι Κωνσταντίνος Τζήκας
Επόμενες παραστάσεις στην Πειραιώς 260: Στις 1, 3, 4, 5 Ιουνίου. Όλες οι παραστάσεις είναι sold out.
