γράφει ο Θανάσης Αγάθος (*)
Πολύτιμη προσφορά στις φιλολογικές σπουδές αποτελεί το βιβλίο του Δημητρίου Λαμπίκη Παλαιαί φιλολογικαί ημέραι, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Όταν σε έναν ιδιαίτερα φροντισμένο τόμο, με εισαγωγή, επιμέλεια και επίμετρο του ακάματου ερευνητή Διονύση Ν. Μουσμούτη. Στον τόμο συγκεντρώνονται οι αναμνήσεις του Λαμπίκη (1889-1956), σημαντικού εκπροσώπου της αθηναϊκής χρονογραφίας (και, επίσης, συγγραφέα, ιστοριοδίφη και μεταφραστή και ανθολόγου), από την ελληνική λογοτεχνική ζωή των δύο πρώτων δεκαετιών του εικοστού αιώνα. Το υλικό αυτό πρωτοδημοσιεύεται σε ογδόντα συνέχειες στην εφημερίδα Πολιτεία κατά το χρονικό διάστημα από 6 Νοεμβρίου 1927 έως 15 Φεβρουαρίου 1928.
Στο κείμενο του Λαμπίκη τη μερίδα του λέοντος καταλαμβάνει το καφενείο «Νέον Κέντρον», που ανοίγει το 1905 στην οδό Αιόλου και μετά μεταφέρεται στη συμβολή των οδών Σταδίου και Εμμανουήλ Μπενάκη και, τέλος, στα Χαυτεία. Η καταγωγή του Ανδρέα Μαυροκέφαλου, ιδιοκτήτη του καφενείου, από την Ιθάκη λειτουργεί ως πόλος έλξης για μεγάλο αριθμό Επτανησίων, που γίνονται γρήγορα θαμώνες του, με προεξάρχοντα τον Ζακύνθιο ποιητή Στέφανο Μαρτζώκη (1855-1913). Γύρω από τον Μαρτζώκη διαμορφώνεται ένας σκληρός πυρήνας λογίων που συχνάζουν στο «Νέον Κέντρον», όπως ο Χρήστος Ζώης, ο Μαρίνος Σιγούρος, ο Ανδρέας Αβούρης, ο Σωτήρης Σκίπης, ο Άγγελος Σικελιανός και ο στιχοπλόκος φαρσέρ Χρίστος Βαρλέντης, και ακούνε συχνά νέους ποιητές να τους διαβάζουν τα ποιήματά τους. Στη δεύτερη περίοδο του καφενείου, μεταξύ 1907 και 1915, όταν λειτουργεί στη γωνία Σταδίου και Μπενάκη, συχνάζουν σε αυτό λογοτέχνες όπως ο Γεράσιμος Βώκος, ο Κώστας Ουράνης, ο Μάρκος Αυγέρης, ο Ρώμος Φιλύρας, ο Κώστας Βάρναλης, ο Φώτος Γιοφύλλης, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο Δημοσθένης Βουτυράς, ο Πλάτων Ροδοκανάκης, ο Φωκίων Πανάς, ο Νίκος Καρβούνης. Στην τρίτη περίοδο, που ξεκινά το 1915, μετά τον θάνατο του Μαρτζώκη, σχηματίζεται ένας νέος λογοτεχνικός κύκλος γύρω από τον ποιητή Μανώλη Μαγκάκη, αλλά χωρίς μεγάλη διάρκεια.
Ο Λαμπίκης αποδίδει με λεπτομέρειες (και συχνά με ανεκδοτολογική διάθεση) το κλίμα των συζητήσεων στο «Νέον Κέντρον»: οι θαμώνες μιλούν για το γλωσσικό ζήτημα, τις νέες τάσεις στην τέχνη, τις ξένες επιδράσεις στην ελληνική λογοτεχνία, τη στιχουργική, τον Κωστή Παλαμά, τον Όσκαρ Ουάιλντ κ.τ.λ. Ιδιαίτερα στέκεται ο χρονογράφος στο αντιπαλαμικό πνεύμα που κυριαρχεί στο «Νέον Κέντρον», με κύριους εκφραστές τον Μαρτζώκη και τον Γιοφύλλη. Επίσης, σκιαγραφεί τα πορτραίτα διαφόρων χαρακτηριστικών τύπων του καφενείου όπως ο καλλιεργημένος αλλά τερατολόγος μαθηματικός Χρήστος Λαζαρής, ο κοσμοπολίτης καθηγητής Ιωάννης Χριστοφάκης ή ο Αμερικανός ζωγράφος Πωλ Σουόν.
Το κείμενο του Δημητρίου Λαμπίκη (γραμμένο σε μια ήπια, «κομψή» καθαρεύουσα, με ύφος του συνδυάζει γλαφυρότητα, χιούμορ και σκωπτική διάθεση) περιέχει πολύτιμο πληροφοριακό υλικό για περισσότερο και λιγότερο σημαντικές προσωπικότητες της Αθήνας της Μπελ Επόκ: από τις σελίδες του παρελαύνουν όχι μόνο λογοτέχνες αλλά και δημοσιογράφοι, εκδότες, ζωγράφοι, γλύπτες, μουσικοί, ηθοποιοί, από τον Κωνσταντίνο Χρηστομάνο και τη Μαρίκα Κοτοπούλη ώς τον Γιάννη Ψυχάρη και τον Νικόλαο Σπανδωνή. Το μεγάλο ενδιαφέρον του κειμένου, ωστόσο, είναι ότι φέρνει στην επιφάνεια και πρόσωπα ξεχασμένα και παραμελημένα, τα οποία, μαζί με τους διάσημους, δίνουν το πολιτιστικό στίγμα μιας ολόκληρης εποχής.
Η διαυγής και τεκμηριωμένη εισαγωγή του Διονύση Μουσμούτη, με τίτλο «Η λογοτεχνική Αθήνα της Μπελ Επόκ. Ο Στέφανος Μαρτζώκης και το καφενείον “Νέον Κέντρον”», προσπορίζει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία όχι μόνο για το «Νέον Κέντρον» και την προσωπικότητα και τη δράση του Στέφανου Μαρτζώκη και των ανθρώπων του κύκλου του, αλλά και για άλλα σημαντικά λογοτεχνικά καφενεία και στέκια της εποχής, όπως το καφενείο του Ζαχαράτου (το οποίο λειτουργεί σε δύο σημεία στην περιοχή της Πλατείας Συντάγματος), η «Γορτυνία» (ιδιοκτησία των Κυθηρίων αδερφών Μπαβέα, στη συμβολή των οδών Πραξιτέλους και Ευριπίδου), το μικρό καφενείο της Πλατείας Δεξαμενής στο Κολωνάκι (που μένει στην ιστορία ως πνευματικό κέντρο όπου λαμβάνουν χώρα διάφορες φιλολογικές ζυμώσεις), το καφενεδάκι στην Πλατεία Εξαρχείων (στέκι του κύκλου του περιοδικού Ο Νουμάς και χώρος όπου δημιουργείται η «Οργάνωση των Νέων») και το καφενείο Καρατζά (μετέπειτα «Διόνυσος», στη συμβολή των οδών Σόλωνος και Ανδρέα Λόντου).
Το πολυσέλιδο (και εξαιρετικά λειτουργικό και χρήσιμο για το αναγνωστικό κοινό) Επίμετρο του Μουσμούτη απαρτίζεται από δύο τμήματα: «Βιογραφικά κύριων προσώπων» και «Ο Τύπος. Παρουσίαση των εφημερίδων και περιοδικών». Δίνονται συνοπτικά αλλά λίαν κατατοπιστικά εργοβιογραφικά στοιχεία για τα πρόσωπα που αναφέρονται από τον Λαμπίκη, καθώς και πληροφορίες για τα έντυπα, κυρίως περιοδικά, της περιόδου που περνούν από τις σελίδες των αναμνήσεων του χρονογράφου και συνιστούν αναπόσπαστο κεφάλαιο της νεοελληνικής πολιτιστικής ιστορίας. Η έκδοση συμπληρώνεται από βιβλιογραφία και ευρετήριο κύριων ονομάτων και πλαισιώνεται από σπάνιο φωτογραφικό υλικό.
Επιλογικά, πρόκειται για μιαν αισθητικά άρτια έκδοση, που αναδεικνύει το κείμενο του Δημητρίου Λαμπίκη και φανερώνει, για πολλοστή φορά, τον ερευνητικό μόχθο, τη συνέπεια και το πάθος του Διονύση Μουσμούτη.
(*) Ο Θανάσης Αγάθος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Δημήτριος Λαμπίκης, Παλαιαί φιλολογικαί ημέραι. Άγνωστες σελίδες από την λογοτεχνική Αθήνα της Μπελ Επόκ, Εισαγωγή-Επιμέλεια-Επίμετρο: Διονύσης Ν. Μουσμούτης, Εκδόσεις Όταν, Αθήνα 2024.
