του Δημοσθένη Κερασίδη
Κάθε βιβλίο έχει τις συμπληγάδες του. Και το συγκεκριμένο βιβλίο της Αλέκας Πλακονούρη, Τρύπα στο ταβάνι (Κέδρος) δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Ο ένας βράχος, κατ’ εμέ, είναι οι στίχοι του Σεφέρη στο μότο: «Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας…/Όπως τα πεύκα κρατούνε τη μορφή του αγέρα/ενώ ο αγέρας έφυγε, δεν είναι εκεί/το ίδιο τα λόγια/φυλάγουν τη μορφή του ανθρώπου/κι ο άνθρωπος έφυγε, δεν είναι εκεί». Ο άλλος βράχος είναι η φράση της συγγραφέως «όλα εκείνα τα μικρά που φτιάχνουνε το μέγα» κι ανάμεσά τους περνά αλώβητη μια ευχετική στάση ζωής και τίτλος του ομώνυμου διηγήματος «Αν αγκαλιαστούμε, δεν θα πεθάνουμε». Έτσι υπαινίσσεται πως μπορεί κανείς να συνθλίψει τη θλίψη.
Το βιβλίο αυτό θα το χαρακτήριζα εν συνόλω «μνημόσυνο ως γραφή» ή/και «γραφή ως μνημόσυνο».
Διαβάζοντας την Τρύπα στο ταβάνι, που απαρτίζεται από πολλά σύντομα διηγήματα, ο χρόνος φαντάζει σαν ένας αβυσσαλέος και κατακερματισμένος καθρέφτης, καθώς τα εν λόγω διηγήματα συνιστούν «κομμάτια και θρύψαλα» του όλου της ζωής, ως εάν τα «καθρεφτάκια» που παίζαμε στα λιακωτά. στις παραλίες όταν ήμασταν παιδιά.
Πίσω από αυτά τα «καθρεφτάκια» η μνήμη και η αναδημιουργία συνθέτουν δύο άξονες που σχηματίζουν έναν μυστικό σταυρό. Ο ένας είναι ο οριζόντιος, που περιλαμβάνει θεματικές ιστορικών, πολιτικών και κοινωνικών γεγονότων και μετασχηματισμών, με μυθοπλασία παρελθοντικών αναφορών και αναγωγών, γι’ αυτό και βλέπουμε να κυριαρχούν οι ιστορικοί χρόνοι με μια ανεπαίσθητη ατμόσφαιρα θανάτου ή/και τέλους εποχής. Ο άλλος είναι ο κάθετος όπου δεσπόζουν θεματικές ερωτικές, οικογενειακές, σχεσιακές και συμβάντα της καθημερινής ζωής βιωμένα ή/και «αβίωτα», με την έννοια ότι όσα μας διαφεύγουν στο πέρασμα του χρόνου εντυπώνονται μοιραία και ανεξίτηλα στη μνήμη και στη συνείδηση, ορίζοντάς μας μέχρι τέλους… Η συγγραφέας Αλέκα Πλακονούρη μάς θυμίζει, όπως και πολλοί άλλοι, ότι τα σημαντικά θεματικά κέντρα της λογοτεχνίας είναι ο έρωτας και ο θάνατος, καθώς και οι πολιτικοί αγώνες, η μνήμη, η υπαρξιακή αγωνία και η εσωτερική αναζήτηση. Εννοείται πως το «εμείς», ως η διάσταση του συλλογικού, είναι πανταχού παρόν, καθότι στον σκελετό του οι ιστορίες της υφαίνονται καλειδοσκοπικά.
Στον οριζόντιο άξονα λοιπόν ανήκουν τα διηγήματα: «Ανάταση», «Curriculum Vitae», «Η Κάρμεν», «Λέξεις», «Ο Νυμφίος», «Τα ρούχα της», «Φρυκτωρίες» κ.ά.
Ενώ στον κάθετο άξονα περιλαμβάνονται τα διηγήματα: «Τρύπα στο ταβάνι», «Εκδίκηση», «Τρελή», «Οι φίλοι μου», «Αυτοί οι άλλοι» κ.ά.
Ειδική μνεία αξίζει να γίνει στα «Αίματα» και στις «Φρυκτωρίες», ως μοναδικής απολαυστικής εμπειρίας κείμενα, τα οποία, επιπλέον, κλέβουν και μας παρουσιάζουν την αύρα της έβδομης τέχνης, δημιουργώντας τοπία μετα-ρεαλιστικού τύπου όπως και οι πίνακες του Ντε Κίρικο.
Η Πλακονούρη, στο επίπεδο των τεχνικών της αφήγησης και της εκφραστικής, χρησιμοποιεί, σχεδόν σε όλα τα κείμενά της, εικόνες θραυσματικές, ζέουσας μνήμης, ροϊκότητα και ρυθμικό βηματισμό στις φράσεις της, που πρέπει να σημειώσω πως είναι περίτεχνα χτισμένες λόγω της θητείας της στην ποιητική γραφή, καθώς και κυκλοτερείς περιγραφές, σταδιακή κλιμάκωση του χρόνου και τελετουργική ανοδική ένταση, αλλά και αναδρομές στο πολιτικό-προσωπικό παρελθόν των ηρώων, οι οποίες διακρίνονται για τη συγκινησιακή τους δύναμη, για να τους επαναφέρει εν συνεχεία στο παρόν και να τους εκθέσει γυμνούς μπροστά στις εσωτερικές συγκρούσεις του συμβατικού τους βίου. Οι αγώνες του παρελθόντος τους, μοιραία, αποδεικνύονται αδύναμοι να μειώσουν την αγωνία της ασθμαίνουσας καθημερινότητας πλέον, οπότε ως μόνη λύση-λύτρωση ζωής απέναντι στις συμπληγάδες του σήμερα φαντάζει η παλινδρομική ανάπλαση των «ένδοξων» τραυμάτων τους, για να εισέλθει μέσα από αυτά λίγο φως στην ψυχή.
Καθώς διάβαζα τα κείμενα, σταχυολόγησα ορισμένα ‒μέσα από ένα πλήθος, ομολογώ‒ σημεία ιδιαίτερης αφηγηματικής δεξιοτεχνίας. Παραθέτω κάποια στοιχεία συνηχήσεων: «Η χαρισμένη απ’ τον Θεό, αν και αχάριστη… την έχω συγχωρήσει και έχω συγχωρεθεί». Αλλού: «Άλλοτε, αλλά…η Άλκηστη…αδελφή…λουόμενους παραλίας…λίγους…Άγγελε…άλλοτε γαληνεμένη…άλλα σπλάχνα».
«Μες στο γλυκό θερινό μούχρωμα σαν να αντιλαμβανόμαστε τον ενικό των ανθρώπων και τον πληθυντικό των πραγμάτων, κάνοντας ασήμαντες καθημερινές εργασίες». (Διαβάζεται και αντίστροφα…)
«Την είχε ερωτευτεί με την πρώτη ματιά την Κάρμεν ο Παύλος». (Τα δύο ονόματα ‒αυτοκίνητο και πρωταγωνιστής‒ τίθενται δίπλα δίπλα για να σημανθεί ο έρωτας…)
Το δυσμετάφραστο και το αμετάδοτο της «μαγικής πολυσημίας» της ελληνικής γλώσσας σε τραγούδι του Βασίλη Τσιτσάνη αποδίδονται έξοχα σε ένα από τα καλύτερα διηγήματα της συλλογής. Φράση εμβληματική ο στίχος «Δεν ρώτησες τόσο καιρό στα ξένα πώς πέρασα, τρελή, στην ξενιτιά».
Επίσης η «Εκδίκηση» είναι δείγμα αφηγηματικής ευστροφίας και ανατροπής. Εννοείται ότι δεν θα σας πω ποιος εκδικείται ποιον…
Πολλά μπορώ να σημειώσω για αρκετά από τα διηγήματα της συλλογής, ωστόσο το ομώνυμο «Τρύπα στο ταβάνι» είναι, θεωρώ, το σημείο μηδέν των δύο αξόνων που έχω προαναφέρει στην αρχή.
Σε αυτό το κεντρικής σημασίας κείμενο η αφήγηση, που είναι πρωτοπρόσωπη και δραματική, γίνεται από την πλευρά της ανονόμαστης ηρωίδας, η οποία είναι χήρα και μοδίστρα. Παρότι η αφηγηματική συνέχεια δεν διακόπτεται σε κανένα σημείο ώστε να μετατοπιστεί ο πρωτοπρόσωπος χαρακτήρας της, προς το τέλος της ιστορίας αλλάζει η οπτική του παθιασμένου σεξ που «τρίζει» στο επάνω πάτωμα μεταξύ της ίδιας και του Μάρκου, ενώ στο κάτω μέρος του σπιτιού πραγματοποιείται ένα συμβατικό γαμήλιο τραπέζι, και ξάφνου υιοθετείται η αυστηρή-υπερεγωτική αντίληψη του κοινωνικού περίγυρου προς το ερωτικό, γι’ αυτό και ο τίτλος, κατά τη γνώμη μου, θα ήταν ίσως, φυσιολογικά, Τρύπα στο πάτωμα ‒ως θέαση από το ύψος της ερωτικής πράξης‒ και όχι στο ταβάνι.
Εδώ να θυμίσω ένα παρόμοιο στόρι στην ταινία του Λουκίνο Βισκόντι, Η γοητεία της αμαρτίας, με τον Μπαρτ Λάνκαστερ και τους Χέλμουτ Μπέργκερ και Συλβάνα Μαγκάνο, όπου και σε αυτό το σκηνικό η «γλυκιά φασαρία της ζωής» και πάνω απ’ όλα η «ανομία της νιότης» τελούνται στο επάνω πάτωμα.
Η Αλέκα Πλακονούρη, εν κατακλείδι, με την εν λόγω συλλογή διηγημάτων Τρύπα στο ταβάνι αφήνει ισχυρό αποτύπωμα γραφής και ανήκει αναμφίβολα στις σημαντικές παρουσίες της διηγηματογραφίας του σήμερα, καθώς περιλαμβάνει στο βιβλίο της, εκτός από τους σπασμούς της γέννας των μυθο-ιστοριών της, και τα τσακισμένα οράματα των ανθρώπων, εννοούμενα ως μαύρες τρύπες στο ταβάνι της περιρρέουσας πραγματικότητας.
Αλέκα Πλακονούρη, Τρύπα στο ταβάνι, Κέδρος
