Πού πηγαίνει η ιδιωτικότητα όταν πεθαίνουμε; (της Δήμητρας Διδαγγέλου)

της Δήμητρας Διδαγγέλου(*)

Όταν έμαθα για το βιβλίο που εκδόθηκε με τις προσωπικές σημειώσεις της Joan Didion, ένιωσα αμήχανα. Όχι ως αναγνώστρια αλλά ως άνθρωπος που κρατά ημερολόγιο εδώ και τριάντα πέντε χρόνια. Το ημερολόγιο είναι από τη φύση του ένας χώρος ιδιωτικός, προστατευμένος. Ένα καταφύγιο προσωπικό, προορισμένο μόνο για εκείνον που γράφει στις σελίδες του.

Το βιβλίο της Didion, η οποία απεβίωσε το 2021, εκδόθηκε με τον τίτλο Notes to John από τον οίκο Knopf και περιέχει σημειώσεις που απευθύνονταν στον σύζυγό της John Gregory Dunne. Η συγγραφέας ξεκίνησε τις καταγραφές όταν άρχισε να βλέπει τον ψυχίατρό της Roger MacKinnon το Νοέμβριο του 1999 και τις συνέχισε μέχρι τον Ιανουάριο του 2002, χωρίς να έχει σκοπό να τις δημοσιεύσει. Στο ημερολόγιό της καταγράφει λεπτομέρειες από τις συνεδρίες και αναφέρεται στα θέματα που την απασχολούσαν όπως ο αλκοολισμός, η κατάθλιψη, η σχέση της με την κόρη της, οι δυσκολίες με την οικογένεια και τη δουλειά.

Σημειώσεις σκόρπιες, σκέψεις ημιτελείς, θραύσματα της ήδη κατακερματισμένης ζωής της πριν από το θάνατο του συζύγου και της κόρης της. Δεν μπόρεσα να μην τα διαβάσω, όμως κλείνοντας το βιβλίο ένιωσα άσχημα. Είχα την αίσθηση ότι παραβίασα κάτι πολύ ιδιωτικό, σαν να άνοιξα μια πόρτα που δεν είχα δικαίωμα.

Έχουν ήδη γραφτεί κάποια άρθρα και κριτικές που θέτουν ανοιχτά το ηθικό ζήτημα της δημοσιεύσης αυτών των σημειώσεων. Δεν είναι η πρώτη φορά που αυτό γίνεται, είναι γνωστές οι περιπτώσεις των ημερολογίων της Sylvia Plath και φυσικά του Franz Kafka. Στην περίπτωη του Kafka μάλιστα, γνωρίζουμε ότι είχε δώσει σαφείς οδηγίες στον φίλο του Max Brod: «Αγαπητέ Max, η τελευταία μου επιθυμία. Ό,τι αφήνω πίσω μου, με τη μορφή ημερολογίων, χειρογράφων, επιστολών (δικών μου και άλλων), σκίτσων και ούτω καθεξής, να καεί αδιάβαστο.»

Δεν είναι λίγοι οι συγγραφείς που έχουν δημοσιεύσει οι ίδιοι τα ημερολόγιά τους ή έχουν αφήσει οδηγίες για το τι να γίνουν μετά τον θάνατό τους. Αυτό είναι μια διαφορετική περίπτωση. Η Didion δεν είχε εκφράσει ποτέ την επιθυμία να δημοσιευτεί το συγκεκριμένο σημειωματάριο. Αν το ήθελε, θα είχε κάνει κάποιου είδους συνεννόηση ή θα είχε αφήσει οδηγίες προς τον εκδότη ή τους συγγενείς της.

Στον αντίποδα, υπάρχει η άποψη ότι το να διαβάζουμε τις προσωπικές σημειώσεις των συγγραφέων βοηθά στην κατανόηση των μεγάλων έργων τους, μπορούμε να εμβαθύνουμε στην ανθρώπινη ύπαρξη, τα συναισθήματα, τη δημιουργικότητα. Ωφελείται ο κόσμος της λογοτεχνίας. Πράγματι, όμως με τι κόστος;

Η ηθική έχει μεγαλύτερο βάρος από την περιέργεια. Με αυτού του είδους τις δημοσιεύσεις δεν τιμώνται οι συγγραφείς, καταναλώνονται. Αν τιμάμε τις λέξεις ενός ανθρώπου γιατί δεν τιμάμε και τη σιωπή του;

Δεν μπορούμε να μην αναρωτηθούμε πότε ξεπερνιέται μια γραμμή. Δημιουργούνται πολλά ακόμα ερωτήματα. Ακυρώνει ο θάνατος το δικαίωμά μας να κρατάμε πλευρές του εαυτού μας ιδιωτικές; Είναι το έργο ενός συγγραφέα πιο σημαντικό από τα όρια που κρατούσε όσο ζούσε;

Ένα ημερολόγιο είναι από τη φύση του ιδιωτικό, δεν είναι κάτι που προορίζεται για μοίρασμα. Είναι ένας χώρος ασφαλής, ένας καθρέφτης του εσωτερικού κόσμου. Αν γνώριζα ότι κάποιος θα διαβάσει το ημερολόγιό μου αμέσως θα άρχιζα να κρίνω όσα γράφω, θα άλλαζα τις αυθόρμητες προτάσεις, θα προσπαθούσα να τα ωραιοποιήσω. Ίσως και να μην έγραφα καθόλου, θα έχανε την αξία του υπό τη σκιά του φόβου. Θα ένιωθα εκτεθειμένη πριν εκτεθώ.

Η ιδιωτικότητα δεν εξαφανίζεται τη στιγμή που πεθαίνουμε. Δεν υπάρχει κανένα χρέος μοιράσματος με κανέναν. Είναι θέμα αξιοπρέπειας. Ο θάνατος μπορεί να τερματίζει την ανθρώπινη υπόστασή μας αλλά δεν την εξαφανίζει. Η παραβίαση της ιδιωτικότητας κάποιου είτε ο ίδιος βρίσκεται στη ζωή είτε όχι, δεν μπορεί να είναι κάτι ουδέτερο.

Η ζωή και ο θάνατος δεν είναι αντίθετα. Είναι οι άκρες του ίδιου νήματος. Αν η ζωή έχει αξία, το ίδιο συμβαίνει και με τον θάνατο.

Για την Didion το γράψιμο ήταν το πολύτιμό εργαλείο της για να βρίσκει ένα νόημα σε ό,τι βίωνε και να κατανοεί τον κόσμο. Έναν κόσμο που μάλλον ο ίδιος δεν της πρόσφερε την ίδια κατανόηση.

 (*) H Δήμητρα Διδαγγέλου είναι Ψυχολόγος, M.Sc. Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε., Υποψ. Διδακτόρισσα Τμ. Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Γάνδης

Joan Didion, Notes to John, Knopf στον Ευριπίδη