από την Αλεξάνδρα Χαΐνη
Στις 14 Σεπτεμβρίου 2025 ο Pier Vittorio Tondelli θα έκλεινε τα 70. Δυστυχώς, ο Ιταλός συγγραφέας πέθανε το 1991, στα 36 του χρόνια από επιπλοκές του AIDS. Στο διάστημα αυτό έγραψε οκτώ μυθιστορήματα και αρκετά διηγήματα και θεατρικά, τα οποία συγκεντρώθηκαν μαζί με το υπόλοιπο έργο του σε δύο τόμους που κυκλοφόρησαν μετά θάνατον από τα «κλασικά» των εκδόσεων Bombiani (Pier Vittorio Tondelli – Bompiani).
Η θέση του Pier Vittorio Tondelli στον ιταλικό λογοτεχνικό Κανόνα είναι ασυνήθιστα κεντρική για έναν ομοφυλόφιλο συγγραφέα: οι μελέτες για το έργο του αφθονούν· τα μυθιστορήματά του παραμένουν σε κυκλοφορία και πωλούνται σταθερά, ενώ συνεχίζει να επηρεάζει τη νεότερη γενιά Ιταλών συγγραφέων και την ιταλική ποπ κουλτούρα. Ωστόσο, όπως επισημαίνει η αμερικανική εγκυκλοπαίδεια για την GLBTQ λογοτεχνία και άλλες μορφές τέχνης (http://www.glbtq.com/literature/tondelli_p.html), οι αναφορές στην ομοφυλοφιλία του και τον σεξουαλικό προσανατολισμό των ηρώων του στα μυθιστορήματά του (μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για τη δεκαετία του ’80) είναι ελάχιστες.
Η τάση αποσιώπησης ενός τόσο σημαντικού κομματιού της προσωπικότητας του Tondelli είναι αισθητή άλλωστε και στο ντοκιμαντέρ «Τον φωνάζαμε Vicky» («Lo chiamavamo Vicky» – μπορείτε να το δείτε ολόκληρο, στα ιταλικά στο link: lo-chiamavamo-vicky-player) που γυρίστηκε με αφορμή τα 20 χρόνια από τον θάνατό του. Εδώ, μέσα από τα γραπτά του, από φωτογραφίες και μαρτυρίες των φίλων, του αδερφού του και της συζύγου του αδερφού του, παίρνουμε μια γεύση από τα φοιτητικά του χρόνια, τις σχέσεις που τον διαμόρφωσαν ως συγγραφέα και κριτικό λογοτεχνίας, με έναν αρκετά ρομαντικό θα μπορούσαμε να πούμε τρόπο – ο αδερφός του για παράδειγμα αν και διαβάζει αποσπάσματα από τα «Χωριστά δωμάτια» επιλέγει μακροσκελείς περιγραφές των τοπίων (ο Tondelli φαίνεται να αγαπούσε πολύ τη φύση, ειδικά της περιοχής του Πάδου, όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε), σα να θέλει να αποφύγει τις αναφορές στην προσωπική του ζωή, στα πάθη του.
Τέλος πάντων. Ίσως έχει να κάνει με το γεγονός ότι η οικογένεια Tondelli μεγάλωσε με καθολικές αρχές, ενώ ο ίδιος ο Vicky -όπως τον φώναζαν αλλά και υπέγραφε τα κείμενά του- στα τελευταία χρόνια της ζωής του στράφηκε στη θρησκεία, με αποτέλεσμα μάλιστα, γράφει η GLBTQ εγκυκλοπαίδεια, καθολικοί διανοούμενοι, όπως ο Fulvio Panzeri, στενός φίλος του και εκτελεστής της διαθήκης του, και ο ιησουίτης μελετητής Antonio Spadaro, να φτάσουν μέχρι και να «υποβαθμίσουν το θέμα της ομοφυλοφιλίας στο έργο του και αντίθετα να υπερτονίσουν τον καθολικισμό, την έμμεση θρησκευτικότητα και τον Χριστιανισμό». Δεν είναι τυχαίο πάντως που η οικογένεια Tondelli δεν παραδεχόταν ότι πέθανε από AIDS, ενώ ο ίδιος είχε κατηγορηθεί από την gay κοινότητα της εποχής για την άρνησή του να δημοσιοποιήσει την ασθένειά του καθότι θεωρούνταν ένα «σκανδαλώδες ιδιωτικό» ζήτημα.
Αυτό που θέλω να πω πάντως, είναι ότι παρότι ο Tondelli έχει ακόμη μεγάλη απήχηση στην Ιταλία, σε άλλες χώρες -της Ευρώπης έστω-, δεν είχε, ούτε έχει, την ίδια τύχη. Έτσι, αν και όλα τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί για παράδειγμα στα αγγλικά (τα περισσότερα βέβαια είναι εξαντλημένα), ελάχιστα πράγματα έχουν γραφτεί για τον ίδιο σε αυτή την (οικουμενική) γλώσσα. Όσο για την Ελλάδα, οι εκδόσεις Δελφίνι είχαν κυκλοφορήσει το 1996 το «Ρίμινι» (μετάφραση Κούλα Κυριακίδου-Καφέτζη), το οποίο όμως έχει πλέον εξαντληθεί.
Γι’ αυτό και χαίρομαι διπλά που φέτος το καλοκαίρι οι εκδόσεις Πόλις εξέδωσαν το τελευταίο του μυθιστόρημα «Χωριστά Δωμάτια» (Camere Separate, 1989). Όχι μόνο επειδή αποκαταστάθηκε η αδικία αλλά -κυρίως- επειδή το ελληνικό αναγνωστικό κοινό έχει επιτέλους την ευκαιρία να γνωρίσει έναν σπουδαίο συγγραφέα.
«We can’t live together, and we can’t stay apart»
Τα «Χωριστά Δωμάτια» είναι ένα μυθιστόρημα αποχαιρετισμού: Ο Λέο, ο πρωταγωνιστής του, είναι συγγραφέας. Έχει κλείσει μόλις τα τριάντα και πενθεί τον αγαπημένο του, Τόμας. Πέρασε μαζί του κοντά τρία χρόνια. Τρία ιδιαίτερα έντονα χρόνια στη διάρκεια των οποίων όμως ήταν και δεν ήταν εκεί. Με άλλα λόγια, πριν από τον τελικό αποχαιρετισμό είχαν προηγηθεί πολλοί άλλοι, επώδυνοι και για τα δύο μέρη. Ο Λέο δεν μπορεί να συμβιβαστεί, η ελευθερία του ή η ψευδαίσθησή της, είναι πάνω και πέρα από όλα και όλους. «Δεν μπορούμε να είμαστε μαζί και δεν μπορούμε να ζούμε χωριστά» θα γράψει στον Τόμας κάποια στιγμή αποχωρισμού, μεταφέροντας τους στίχους του Joe Jackson (We Can’t Live Together), ενώ προσπαθεί να υποστηρίξει εις μάτην τη θεωρία των «χωριστών δωματίων». Θα τον θυσιάσει τελικά και θα θυσιαστεί.
Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία κεφάλαια-«κινήσεις», στα οποία όμως η αφήγηση δεν είναι γραμμική. Γνωρίζουμε εξαρχής το τέλος -τον θάνατο του Τόμας- και στην πορεία ο συγγραφέας Λέο -αν και σε τρίτο πρόσωπο- καλύπτει τα κενά με κομματάκια από εδώ κι από εκεί της σχέσης του με τον Τόμας, διαμορφώνουμε εικόνα για την προσωπικότητά τους, ταυτιζόμαστε (ή όχι) με τον έναν ή με τον άλλον, ενώ ταυτόχρονα παρακολουθούμε τη επίπονη προσπάθειά του να διαχειριστεί το πένθος – ταξιδεύοντας, μεθώντας, δοκιμάζοντας εφήμερες σχέσεις, επιστρέφοντας στη γενέτειρά του· καταφεύγοντας στην εκκλησία. «Στην πραγματικότητα δραπετεύει… Διασχίζει την Ευρώπη για να ξεφύγει από τη φρίκη της απώλειας του Τόμας. Δραπετεύει από τον θάνατο… Νιώθει σαν ένα γέρικο, λαβωμένο ζώο που αποχωρίζεται την αγέλη αναζητώντας ένα μέρος για να περιμένει το τέλος.»
Αυτή η ένταση και η αναζήτηση του εαυτού μου θύμισαν «Το δωμάτιο του Τζοβάνι» (Giovanni’s room, 1956) του αφροαμερικανού συγγραφέα James Baldwin – εδώ πρωταγωνιστής είναι ο Ντέιβιντ, ένας νεαρός Αµερικανός, που παλεύει με τους δικούς τους δαίμονες με φόντο το Παρίσι της δεκαετίας του 1950. Στη διάρκεια της νύχτας που θα φέρει τον τραγικό επίλογο της ιστορίας του, ο Ντέιβιντ µας αφηγείται την παράλληλη ερωτική του σχέση µε την αρραβωνιαστικιά του Έλα και τον Τζοβάνι, για τον θάνατο του οποίου θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο.
Επιθανάτιος ρόγχος
Δεν ξέρω κατά πόσο ο Tondelli αφηγείται τη δική του ζωή στα «Χωριστά δωμάτια». Αναζήτησα περισσότερα προσωπικά στοιχεία για εκείνον, αλλά δεν μπόρεσα να βρω, τουλάχιστον online. Φαίνεται πάντως να έχει πολλά κοινά με τον ήρωά του, πέρα από τις σεξουαλικές του επιλογές και την ιδιότητα του συγγραφέα: έχουν ζήσει κι οι δυο σε πολλές χώρες, χαίρονται τη φύση, έχουν μια αμφίσημη σχέση με τη θρησκεία, αγαπούν τη μοναξιά αλλά ταυτόχρονα δεν μπορούν χωρίς τους φίλους τους, είναι συνομήλικοι.
Κάποια από τα περιστατικά που περιγράφει μπορεί να συνέβησαν μπορεί και όχι, δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Αυτό που έχει σημασία και αξία, είναι ότι το πάθος και η αγάπη που νιώθουν ο ένας για τον άλλον είναι αληθινό – καθαρή μυθοπλασία ή μη, και ανεξαρτήτως φύλου· κάτι που άλλωστε είχε τονίσει και ο ίδιος – όσο και αν αυτή η διάσταση του έργου είναι αδιαμφισβήτητα σημαντική, ειδικά την εποχή που γράφτηκε: «Δεν θα μιλούσα για ομοφυλοφιλία. Θα μιλούσα για αγάπη, τελεία και παύλα. Έχω κουραστεί από αυτές τις διακρίσεις σχετικά με έναν τρόπο αγάπης που, άλλωστε, είναι παρόμοιος με όλων των άλλων».
Το βιβλίο είναι γεμάτο εξαιρετικές περιγραφές. Είτε πρόκειται για τις παθιασμένες ερωτικές περιπτύξεις των δύο νέων, είτε για τις περιηγήσεις του Λέο στη Νάπολη με τα ξυπόλυτα παπαδοπαίδια, τα περάσματα στο Ανατολικό Βερολίνο με τους επιβλητικούς σοβιετικούς στρατιώτες, είτε για τις εμμονικές επισκέψεις στα s/m καταγώγια της Νέας Υόρκης, είτε ακόμη και τις εκκωφαντικές σιωπές στο οικογενειακό τραπέζι, ο Tondelli, κυριολεκτικά κεντάει. Και η μετάφραση της Δέσποινας Γιαννοπούλου, πιστεύω, αποδίδει απόλυτα το ύφος του κειμένου.
*
Διάβασα κάπου ότι τα «Χωριστά δωμάτια» είναι μια «ωρολογιακή βόμβα»· ένα κωδικοποιημένο μήνυμα που μόνο σήμερα μπορούμε να αποκρυπτογραφήσουμε. Ότι αν όσοι και όσες διάβασαν το μυθιστόρημα όταν εκδόθηκε το ξαναδιάβαζαν και μετά τον θάνατο του Tondelli από AIDS, θα συνειδητοποιούσαν ότι σχεδιάστηκε ως ένα είδος μεταθανάτιου έργου, μια αναδιάταξη διάσπαρτων χαρτιών που έγινε λίγο πριν τον θάνατό του. Ότι με δυο λόγια, είναι ένα αυτό-αποχαιρετιστήριο μυθιστόρημα, «γεμάτο με επίμονες ενδείξεις που επιτρέπουν στον αναγνώστη να καταλάβει ότι ο ομιλητής είναι ο ίδιος ο Tondelli.»
Εγώ πάλι θέλω να σκέφτομαι ότι οι δυο Ιταλοί μεσήλικες που κάθονταν δίπλα μου στην παραλία την ώρα που διάβαζα τις τελευταίες σελίδες από τα «Χωριστά δωμάτια» ήταν ο Λέο και ο Τόμας σε νέες περιπέτειες στις ανεμοδαρμένες Κυκλάδες, ασφαλείς, έχοντας βρει πια το δικό τους δωμάτιο.
Info: Pier Vittorio Tondelli | «Χωριστά Δωμάτια», εκδόσεις Πόλις, μετάφραση Δέσποινα Γιαννοπούλου.
