της Μίτσης Σκ. Πικραμένου
Ο Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης, που τιμάμε τη μνήμη του απόψε, μια και μόλις έχουν συμπληρωθεί 121 χρόνια από τη γέννησή του, προέρχεται από δύο επιφανείς οικογένειες. Εκείνην του Ηπειρώτη, από την Πάργα για την ακρίβεια, πατέρα του Νικολάου Πετσάλη και της Σπετσιώτισσας μητέρας του Θεοδώρας Ν. Διομήδη. Θα σταθώ εδώ κυρίως στη σχέση του με τον αδελφό της μητέρας του Αλέξανδρο Ν. Διομήδη που επηρέασε καταλυτικά τη σκέψη του και του πρόσφερε το έναυσμα να διακριθεί. Κοινό στοιχείο των ανδρών-μελών της ευρύτερης οικογένειας ήταν οι δημοκρατικές τους απόψεις. Βρέθηκαν όλοι στο πλευρό του Ελευθερίου Βενιζέλου, καθένας στη θέση που του άρμοζε, μια και ο Κυβερνήτης ήταν άνθρωπος με όραμα και οι οπαδοί του έλκονταν από αυτό.
Το βασικό στοιχείο που προκύπτει είναι ότι ο Θανάσης Πετσάλης, που είχε γεννηθεί το 1904, ήταν ήπιος άνθρωπος. Μεγαλωμένος σε προστατευμένο περιβάλλον, δεν ανέπτυξε ιδιαίτερο δυναμισμό και δεν έπαιρνε συχνά πρωτοβουλίες. Κατά τα νεανικά του χρόνια ήθελε να αναδειχθεί ως Γάλλος λογοτέχνης. Τα ίδια σκεπτόταν το ίδιο διάστημα, κατά τη δεκαετία του 1920 δηλαδή, και ο Γιώργος Σεφέρης. Ο ελληνικής καταγωγής Jean Moréas είχε πολλούς και πιστούς αναγνώστες, καθώς εκείνοι που δημιουργούσαν στη δημοτική γλώσσα ήταν ακόμη ελάχιστοι. Στο μυαλό του Θανάση Πετσάλη είχε καρφωθεί η ιδέα ότι έπρεπε να ασχοληθεί με κάτι που θα τον έκανε άξιο να διακριθεί. Τι θα ήταν αυτό όμως;
Μετά τις γυμνασιακές του σπουδές, βρέθηκε μακριά από το οικογενειακό του περιβάλλον. Έφυγε για σπουδές Νομικής στη Γαλλία το 1920, ακολουθώντας τον μεγαλύτερο αδελφό του Αλέκο, ο οποίος είχε διαλέξει τη Γεωπονική. Πρώτος σταθμός το Montpellier, δεύτερος το Παρίσι. Γράφτηκε στα Πανεπιστήμια, αλλά δεν φοίτησε. Χάρηκε τη φοιτητική ζωή και έκανε παρέα με Έλληνες συνομήλικούς του, με τους οποίους είχε πολλά κοινά.
Επέστρεψε στην Αθήνα στα μέσα του 1924 για την εκπλήρωση των στρατιωτικών του υποχρεώσεων. Άρχισε να γράφει, πρώτα στίχους, μικρά διηγήματα στη συνέχεια, που δημοσιεύθηκαν όλα με το πραγματικό του όνομα, συντετμημένο στην αρχή, κανονικά στη συνέχεια. Παράλληλα, είχε μάλλον αρχίσει να βλέπει τα πράγματα από την πρακτική τους πλευρά. Γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και παρακολούθησε τα μαθήματα με ευσυνειδησία και επιμέλεια. Πήρε το πτυχίο του με «λίαν καλώς» τον Απρίλιο του 1928.
Ήταν η ώρα για διορισμό. Ο θείος του, ο Αλέξανδρος Διομήδης, είχε γίνει Διοικητής στην Τράπεζα της Ελλάδος. Τον τοποθέτησε στο Τμήμα Οικονομικών Μελετών και Στατιστικής της νεοϊδρυμένης Τράπεζας. Κατά τη διάρκεια της τριετίας 1929-1931 ο Θανάσης Πετσάλης έγραψε τέσσερις επιστημονικές μελέτες, αναδεικνύοντας την οικονομική σκέψη του Αλεξάνδρου Διομήδη και προωθώντας την πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Έπειτα, ήρθε η ενασχόληση με την πολιτική. Παράδοση και αυτή για τους άνδρες της οικογένειας. Το 1932 αποφάσισε να αναμειχθεί ενεργά στα κοινά θέλοντας να αποδείξει ότι μπορούσε να χαράξει το μέλλον του. Δεν ονειρευόταν να γίνει ο συνηθισμένος τύπος πολιτικού, που εκπροσωπεί τα συμφέροντα της εκλογικής του πελατείας. Οι βλέψεις του στρέφονταν προς το πρότυπο του πολυσύνθετου δημοσίου άνδρα, που ήδη ενσάρκωνε ο Αλέξανδρος Διομήδης. Τον Μάρτιο του 1932 του έγινε ανεπίσημα πρόταση να γίνει νομάρχης στη Φλώρινα, αλλά την απέρριψε. Είχε αποφασίσει να εκτεθεί ως υποψήφιος του Κόμματος των Φιλελευθέρων, αλλά ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν τον ενέταξε στο ψηφοδέλτιό του και ο λόγος παραμένει άγνωστος. Ίσως έφταιγε η ηλικία του – μόνον είκοσι οκτώ ετών –, ίσως το γεγονός ότι μερικούς μήνες νωρίτερα ο πρωθυπουργός είχε έρθει σε ρήξη με τον Αλέξανδρο Διομήδη, ο οποίος είχε παραιτηθεί από τη διοίκηση της Τράπεζας της Ελλάδος και είχε προσχωρήσει στο Προοδευτικό Κόμμα του Γεωργίου Καφαντάρη. Εκεί τον ακολούθησε ο Θανάσης Πετσάλης και ο Καφαντάρης τον ενέταξε στο ψηφοδέλτιο του νομού Ευβοίας, αλλά οι φιλοδοξίες του νεαρού διαψεύστηκαν. Στις εκλογές της 25ης Σεπτεμβρίου του 1932, ήρθε πρώτος επιλαχών στον νομό Ευβοίας και το αποτέλεσμα ήταν να αποκηρύξει αμέσως την πολιτική, γιατί οι εμπειρίες που είχε αποκτήσει ήταν δυσάρεστες. Διατήρησε μόνο τη θέση του στην Τράπεζα της Ελλάδος έως το 1946, όταν συνταξιοδοτήθηκε.
Το ενδιαφέρον του, που κάλυπτε πλέον τις ώρες της σχόλης του, στράφηκε αποκλειστικά στη λογοτεχνία. Άρχισε να κάνει συστηματικά παρέα με τους φίλους που είχε αποκτήσει από το 1920 και τους ένωναν κοινά χαρακτηριστικά: ανήκαν όλοι στην αστική τάξη, ήταν γεννημένοι στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα και εμφορούνταν από δημοκρατικές ιδέες, που τους διαφοροποιούσαν τόσο από τη συντηρητική παράταξη όσο και από τον κομμουνισμό. Ήταν η ομάδα που σήμερα αποκαλείται «γενιά του ’30», μετά το δοκίμιο που δημοσίευσε ο Γιώργος Θεοτοκάς το 1929, το Ελεύθερο Πνεύμα.
Στην εξαετία 1932-1938 ο Θανάσης Πετσάλης εμφανιζόταν ιδιαίτερα παραγωγικός και στόχος του ήταν να μελετήσει το μέλλον της τάξης του, με τρία μυθιστορήματα και αρκετά διηγήματα. Ήταν δυνατός ως συγγραφέας και τα έργα του επαινέθηκαν. Ήταν επιτυχημένος ως λογοτέχνης το 1938, αλλά δεν παρουσίαζε κάτι το ιδιαίτερο, δεν ήταν μοναδικός. Τότε, επενέβη η γνώριμή μας φυσιογνωμία του Αλεξάνδρου Διομήδη. Η στενή φιλία του με το ζεύγος Δέλτα τον είχε φέρει σε επαφή με την Πηνελόπη και τον είχε κάνει να ενδιαφερθεί για το ιστορικό μυθιστόρημα. Πέρασε στον Θανάση Πετσάλη την ιδέα, και εκείνος την ενστερνίστηκε με απίστευτο ζήλο. Διάβασε τα βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα και τη μιμήθηκε, αλλά μόνον ως προς το βασικό θέμα, την πραγματικότητα των γεγονότων που περιέγραφε. Δεν ήξερε ότι τα έργα της Δέλτα εμφορούνταν από το πνεύμα του ανεκπλήρωτου έρωτά της για τον Ίωνα Δραγούμη και ότι κάποια πρόσωπα σε κάθε έργο της ήταν πλασμένα με πρότυπο τον Ίωνα και την ίδια. Ο Θανάσης Πετσάλης δεν ξέχασε ούτε για μία στιγμή ότι ήταν επιστήμονας και φρόντισε να στηρίζεται πιστά στις πηγές και να αναπλάθει μοναδικά την ατμόσφαιρα. Οι πηγές του ήταν ίδιες βασικά με εκείνες που είχε χρησιμοποιήσει η Πηνελόπη Δέλτα, μια και αυτές δεν είναι πολλές.
Ο Θανάσης Πετσάλης είναι ο πρώτος συγγραφέας μας που ασχολήθηκε συστηματικά με το ιστορικό μυθιστόρημα και περιέγραψε τη ζωή των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και έως τις ημέρες του με απόλυτη αντικειμενικότητα. Ο Άγγελος Τερζάκης, ο οποίος έγραφε την ίδια περίπου εποχή την Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ, το έκανε κατόπιν παραγγελίας του Γεωργίου Βλάχου, του εκδότη της εφημερίδας Η Καθημερινή, ως έμμισθος συνεργάτης της.
Σημ. Από τα κείμενα που εκφωνήθηκαν στην εκδήλωση για τα 30 χρόνια από τον θάνατο του συγγραφέα και Ακαδημαϊκού Θανάση Πετσάλη-Διομήδη, η οποία διοργανώθηκε από το Κέντρο Πολιτισμού Έρευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος στο Μουσείο της Τράπεζας στις 18 Σεπτεμβρίου 2025.
