του Θανάση Μήνα
Αν και λιγότερο γνωστός σε σχέση με τον Λάνγκστον Χιουζ ή τον Κλοντ ΜακΚέι, ο Ουάλας Θέρμαν (Wallace Thurman) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Αναγέννησης του Χάρλεμ (Harlem Renaissance). Πολύ επιγραμματικά, με τον όρο Αναγέννηση του Χάρλεμ χαρακτηρίζεται το ευρύτερο καλλιτεχνικό κίνημα (με έμφαση στη λογοτεχνία και στο θέατρο) που εξελίχθηκε στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης κατά τις δεκαετίες του ’20 και του ’30. Οι μελετητές προτείνουν ως χρονολογία έναρξης το 1917-1918 και ολοκλήρωσης το 1934-1935. H Aναγέννηση του Χάρλεμ εναλλακτικά ονομάστηκε και New Negro Movement (Νέο Νέγρικο Κίνημα). Η ονομασία αυτή προέρχεται από τον τίτλο της ανθολογίας κειμένων The New Negro. An Interpretation (Atheneum, 1925), που επιμελήθηκε ο Άλεν Λοκ (Alain Locke). Στον τόμο πρωτοεμφανίστηκαν συγγραφείς όπως ο Κάουντι Κάλεν (Countee Cullen), ο Λάνγκστον Χιουζ (Langston Hughes), η Ζόρα Νιλ Χέρστον (Zora Neale Hurston), ο Κλοντ ΜακΚέι (Claude McKay), ο Έρικ Γουόλροντ (Eric Walrond), και άλλοι.
Ο Θέρμαν γεννήθηκε στη Σολτ Λέικ Σίτι της Γιούτα στις 16 Αυγούστου 1902. Μεγάλωσε με τη γιαγιά του από την πλευρά της μητέρας του, η οποία ήταν από τις ιδρύτριες της Βαπτιστικής Ιεραποστολικής Εκκλησίας Calvary – της πρώτης μαύρης εκκλησίας στη Γιούτα. Ο νεαρός Θέρμαν έζησε για ένα διάστημα στο Μπόιζι του Άινταχο, στο Σικάγο και στην Ομάχα της Νεμπράσκα, πριν επιστρέψει στη Σολτ Λέικ Σίτι σε ηλικία 12 ετών. Παρά το γεγονός ότι η οικογένειά του κατοικούσε σε μια πολιτεία που πολιτικά και πολιτισμικά κυριαρχούνταν από την Εκκλησία των Μορμόνων, ο Θέρμαν αναγνωρίστηκε για την ευφυΐα του στο West High School και στο Πανεπιστήμιο της Γιούτα, όπου σπούδασε ιατρική. Το 1922, μεταγράφηκε στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας για να σπουδάσει δημοσιογραφία, αλλά τα παράτησε χωρίς να λάβει πτυχίο. Ενώ βρισκόταν στο Λος Άντζελες, εργάστηκε στο ταχυδρομείο, όπου γνώρισε τον επίδοξο Αφροαμερικανό ποιητή μυθιστοριογράφο Άρνα Μποντάμ. Ο Θέρμαν και ο Μποντάμ συνεργάστηκαν στην εφημερίδα The Pacific Defender και ίδρυσαν το πολιτιστικό περιοδικό Outlet.
Μετακομίζοντας στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης το 1925, ο Θέρμαν ίδρυσε ένα δεύτερο περιοδικό, το The Looking Glass. Έγινε λίγο αργότερα διευθυντής σύνταξης του The Messenger, του περιοδικού που εξέδιδαν οι Ριζοσπάστες Σοσιαλιστές του Χάρλεμ, με επικεφαλής τον Άσα Φίλιπ Ράντολφ. Αρκεί να ειπωθεί ότι το Messenger ήταν το πρώτο περιοδικό που δημοσίευε συστηματικά ιστορίες του Λάνγκστον Χιουζ, του σημαντικότερου Αφροαμερικανού λογοτέχνη του 20ού αιώνα.
Ο Θέρμαν εργάστηκε επίσης ως συγγραφέας-φάντασμα για το περιοδικό True Story. Από το 1928 εργάστηκε ως reader για τις εκδόσεις Macaulay Co. – από τους μεγάλους εκδοτικούς οίκους της Νέας Υόρκης, που αργότερα θα εξέδιδε δύο δικά του βιβλία.
Τα γραπτά του ίδιου του Θέρμαν τον ανέδειξαν στην πρωτοπορία της «Νέας Αναγέννησης των Νέγρων». Μαζί με τους Άαρον Ντάγκλας, Μπρους Νούτζεντ, Ζόρα Νιλ Χέρστον και Λάνγκστον Χιουζ, ο Γουάλας ίδρυσε το 1926 το περιοδικό Fire!! που ήταν «Αφιερωμένο στους Νεότερους Νέγρους Καλλιτέχνες».
Ο Γουάλας Θέρμαν πρόλαβε να δημοσιεύσει τρία μυθιστορήματα: το παρόν Όσο πιο σκούρος ο καρπός…(The Blacker the Berry: A Novel of Negro Life, 1929), που εξερευνά τις ενδοφυλετικές συγκρούσεις που σχετίζονται με το χρώμα του δέρματος και το οποίο θα εξετάσουμε αναλυτικά παρακάτω, το Infants of the Spring (1932), το οποίο σατιρίζει την Αναγέννηση του Χάρλεμ και τους κορυφαίους καλλιτέχνες της, και το The Interne (1932), σε συνεργασία με τον Αλ Φέρμαν. Το θεατρικό έργο του Harlem: A Melodrama of Negro Life in Harlem (μια διασκευή του διηγήματος του Θέρμαν «Cordelia the Crude: A Harlem Sketch» που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Fire!! ) ανέβηκε στο Μπρόντγουεϊ το 1929 και είχε μια επιτυχημένη πορεία 93 παραστάσεων.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο Γουάλας Θέρμαν είχε ήδη αναγνωριστεί ως ένας από τους κορυφαίους μυθιστοριογράφους, κριτικούς, ποιητές και θεατρικούς συγγραφείς της Αναγέννησης του Χάρλεμ, αν και ο ίδιος, στα δικά του έργα, αμφισβήτησε και απέρριψε την ύπαρξή της. Ο Θέρμαν άσκησε κριτική σε μείζονες εκπροσώπους της Αναγέννησης του Χάρλεμ για το γεγονός ότι χρησιμοποιούσαν την μαύρη τέχνη ως μέσο αντιρατσιστικής προπαγάνδας και αισθητικοποίησης των μαύρων μελών της μεσαίας τάξης. Ο ίδιος υποστήριζε και επεδίωξε τη λογοτεχνική αποτύπωση της αυθεντικής ζωής των Αφροαμερικανών, τόσο με τα θετικά όσο και με τα αρνητικά της.
Ο Γουάλας Θέρμαν απεβίωσε πρόωρα από φυματίωση στη Νέα Υόρκη, στις 22 Δεκεμβρίου 1934. Ήταν μόλις 32 ετών. O Λάνγκστον Χιουζ τον περιέγραψε ως «ένα παράξενα λαμπρό μαύρο αγόρι, που είχε διαβάσει τα πάντα και του οποίου το κριτικό μυαλό μπορούσε να βρει κάτι λάθος σε όλα όσα διάβαζε».
Στο πρώτο του μυθιστόρημά του 1929, ο Θέρμαν επιχείρησε να αναλύσει την εσωτερική ιεραρχία των αποχρώσεων στους κύκλους των Αφροαμερικανών. Καταρχάς ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου προέρχεται από μια παλιά λαϊκή παροιμία: «the blacker the berry, the sweeter the juice» («όσο πιο μαύρο είναι το μούρο, τόσο πιο γλυκός είναι ο χυμός»).
Μεγαλώνοντας σε μια αφροαμερικανική κοινότητα στο Μπόιζι, στα Βραχώδη Όρη, η 18χρονη κεντρική ηρωίδα του μυθιστορήματος, η νευρωτική Έμμα Λου Μόργκαν, ξεχώριζε στον περίγυρό της επειδή το δέρμα της ήταν το πιο σκούρο από το δέρμα κάθε άλλου, ακόμα και μέσα στο ίδιο της το σπίτι. Με την ενθάρρυνση του προοδευτικού θείου της, η Έμμα φεύγει από τη μικρή αυτή πόλη του Άινταχο, πρώτα για να σπουδάσει στο Λος Άντζελες, όπου πιστεύει ότι θα απελευθερωθεί κοινωνικά. Φευ! Ακόμα και στο L.A επικρατούν παρεμφερείς φυλετικοί, χρωματικοί ή ταξικοί διαχωρισμοί. Απογοητευμένη από την εμπειρία, η Έμμα επιστρέφει πρόωρα στη γενέτειρά της για να ανασυγκροτηθεί και λίγο μετά ταξιδεύει για να εγκατασταθεί στο πολυθρύλητο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης. Είναι η δεκαετία του 1920, η εποχή που λαμβάνει χώρα η περίφημη Αναγέννηση. Ποίηση, θέατρο, χορός, τζαζ, άγρυπνες νύχτες.
Η Έμμα ζει και εργάζεται ως καμαριέρα στο σπίτι μιας επίσης πολύ σκουρόχρωμης Αφροαμερικανίδας θεατρικής ηθοποιού που περιοδεύει. Αν και απολαμβάνει τη γοητεία της παρακολούθησης θεάτρου και τη ζωντάνια των νυχτερινών μπαρ και καμπαρέ που παίζουν τζαζ και μπλουζ (θαυμάσιες οι περιγραφές), κάθε νυχτερινή της εξόρμηση είναι γεμάτη με τον φόβο των διακρίσεων. Ακόμα και στη Μεγάλη Πόλη, η Έμμα δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μισαλλοδοξία του χρωματισμού, αλλά μπορεί τουλάχιστον να αλλάξει τον τρόπο που την κάνει να νιώθει για τον εαυτό της;
Το μυθιστόρημα του Θέρμαν παρουσιάζει μερικές από τις πιο πολυεπίπεδες απεικονίσεις της ζωής στη Νέα Υόρκη… από άθλιες αίθουσες αναμονής γραφείων εύρεσης εργασίας μέχρι φανταχτερά στέκια του Χάρλεμ. Μας μεταφέρει στην καθημερινή ζωή των νέων στο Χάρλεμ της δεκαετίας του 1920, οι οποίοι περιπλανιούνται τα πρωινά στις πολύβουες λεωφόρους αναζητώντας εργασία, ενώ τα βράδια διασκεδάζουν ξέφρενα στα καμπαρέ κι ερωτοτροπούν μέχρι πρωίας στα πάρτι ενοικίου.
Θα πρέπει επίσης να υπογραμμιστεί ότι ο Θέρμαν, σε αντίθεση με άλλους ομότεχνούς του της εποχής της Αναγέννησης, δίνει μεγάλη έμφαση στις έμφυλες σχέσεις πέρα από τις φυλετικές και τους χρωματικούς διαχωρισμούς. Η Έμμα Λου συμπεριφέρεται αντίθετα από ό,τι οι πιο παραδοσιακές Αφροαμερικανίδες που τείνουν να αναθεωρούν και να αποδέχονται τις αξίες τόσο των Αφροαμερικανών όσο και των λευκών ανδρών, προκειμένου να γίνουν αποδεκτές. Για παράδειγμα, αν και την έλκει ερωτικά, δεν διστάζει να αποκηρύξει τον ανοιχτόχρωμο Άλβα που την υποβαθμίζει επανειλημμένα. Ως μυθιστορηματική ηρωίδα, εμφανίζεται να αποκτά μέσω της εμπειρίας την επίγνωση ότι η πραγματική της χειραφέτηση συνεπάγεται και την πνευματική της απελευθέρωση. Ο ίδιος ο Γουάλας Θέρμαν εξάλλου είχε ασκήσει έγκαιρα κριτική στην πρωτοπορία της Αναγέννησης του Χάρλεμ γι’ αυτό το ζήτημα: θεωρούσε ότι η τέχνη τους κατακλύζεται από το παράδοξο της δημιουργίας απελευθερωμένων αφροαμερικανικών ανδρικών και γυναικείων φωνών, ενώ παράλληλα αναπαράγει την ηθική της αμερικανικής πατριαρχίας.
Το Όσο πιο σκούρος ο καρπός…προχωρά πέρα από το ούτως ή άλλως τεράστιο θέμα των φυλετικών διακρίσεων και αποτελεί μια συναρπαστικά ζωντανή απεικόνιση της προκατάληψης που διαπερνά βαθιά κάθε πτυχή της αφροαμερικανικής και όχι μόνο εμπειρίας.
Γουάλας Θέρμαν, Όσο πιο σκούρος ο καρπός… ,μτφρ. Μαρία Γιακανίκη, Εκδόσεις Μάγμα, 2025
