από την Αλεξάνδρα Χαΐνη
Στο πρώτο μισάωρο της γαλλικής αισθηματικής κομεντί «Jane Austen a Gâché Ma Vie» (προβάλλεται από το Cinobo ως «Η Τζέιν Όστεν με Κατέστρεψε»), οι πρωταγωνιστές Αγκάτ και Όλιβερ διαφωνούν σχετικά με το έργο της Αγγλίδας μυθιστοριογράφου: «Θεωρώ υπερεκτιμημένο το έργο της. Έχει περιορισμένη εμβέλεια σε σύγκριση με τον Dickens ή τον Shakespeare», υποστηρίζει ο μεν. «Ξέρετε ποιο είναι το πρόβλημα;» τον ρωτά η δε, χωρίς να περιμένει απάντηση: «Μέχρι την Jane Austen όλοι οι γυναικείοι χαρακτήρες είχαν γραφτεί αποκλειστικά από άντρες και παρουσιάζονταν σαν εξιδανικευμένες τελειότητες ή σαν τέρατα. Η Jane Austen τις παρουσίασε ως ανθρώπους, αυτό είναι όλο. Ικανές ακόμη και για χιούμορ.»
Ο Όλιβερ, είναι καθηγητής σύγχρονης λογοτεχνίας στο King’s College και μικρανηψιός της Jane Austen. Η οικογένειά του διατηρεί ένα residency για συγγραφείς στο σπίτι της θείας του στο Χάμσαϊρ, στη Βρετανική ύπαιθρο. Η Αγκάτ, υπάλληλος στο εμβληματικό βιβλιοπωλείο Shakespeare and Co. στο Παρίσι, βιβλιοφάγος και φυσικά επίδοξη συγγραφέας, θα βρεθεί εκεί, περισσότερο από τύχη και λιγότερο από φιλοδοξία, για να ολοκληρώσει τη νουβέλα της. Η Αγκάτ είναι μια σύγχρονη Ελίζαμπεθ Μπένετ που καρτερεί τον δικό της κύριο Ντάρσι. Και κατά πως φαίνεται υπάρχουν πολλές σαν κι εκείνην.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Κατ’ αρχάς έχουμε επέτειο: Τον Δεκέμβριο κλείνουν 250 χρόνια από τη γέννηση της Jane Austen (16 Δεκεμβρίου 1775), εξού και καθ’ όλο το 2025 στη Βρετανία δοξάστηκε και με το παραπάνω. Το ίδιο είχε γίνει και το 2017 στα 200 χρόνια από τον θάνατό της (πέθανε το 1817 σε ηλικία 41 ετών), αλλά και το 2011 στην επέτειο των επίσης 200 χρόνων από την έκδοση του πρώτου της μυθιστορήματος, «Λογική και Ευαισθησία».
Τα memorabilia (ξεχωρίζουν τα πλαστικά παπάκια Jane Austen Rubber Duck Trio και το κέντημα Jane Austen’s 250th Anniversary Embroidery Kit), οι προκρατήσεις για ρομαντικές ξεναγήσεις στην αγροικία της, στο σπίτι όπου έγραψε τα βιβλία της, αλλά και για χοροεσπερίδες με το κατάλληλο ένδυμα εποχής (βλ. Your worldwide guide to Jane Austen 250th Events όπως και τη σχετική σελίδα του BBC One με οδηγίες για το πώς να ντύνεστε σαν χαρακτήρας από τα βιβλία της My Friend Jane – How to dress like a Jane Austen character), ξεπέρασαν κάθε προσδοκία.
***
Έχει ενδιαφέρον όλη αυτή η μεταθανάτια υπερβολή, ειδικά αν αναλογιστούμε ότι η Austen εξέδωσε τα μυθιστορήματά της χωρίς το όνομά της και ότι ακόμη και όταν πλέον έκαναν επιτυχία, η ίδια παρέμεινε άγνωστη ως συγγραφέας.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, αυτή η λατρεία δεν φαίνεται να αποζητά κάποια αφορμή. Εδώ και πάνω από δυο αιώνες η Βρετανίδα συγγραφέας παραμένει ζωντανή και πέρα από τα βιβλία της: μέσα από τις διασκευές για τη μεγάλη και τη μικρή οθόνη, για παράδειγμα. Από το 1940, οπότε και μεταφέρθηκε για πρώτη φορά στον κινηματογράφο το μυθιστόρημά της «Περηφάνια και Προκατάληψη» (με τον ελληνικό τίτλο «Εγωισμός και προκατάληψις»), με πρωταγωνιστές την Greer Garson και τον Laurence Olivier και σε σενάριο στο οποίο συνέβαλε και ο Aldous Huxley, έχουν γυριστεί τουλάχιστον 30 ταινίες και άλλες τόσες σειρές, με βάση, ή απλώς έμπνευση, ένα από τα μόλις έξι μυθιστορήματά της.
Από τα blockbuster μέχρι τα fanfiction -όπως το «Το κορίτσι του Μπέβερλι Χιλς» που έφερε την «Έμμα» στα μέτρα των σύγχρονων εφήβων, ή το «Ημερολόγιο της Μπρίτζετ Τζόουνς», μια μιλένιαλ εκδοχή του «Περηφάνια και Προκατάληψη»-, έως τις πιο spin-off διασκευές, τύπου «Περηφάνια και Προκατάληψη και Ζόμπι», η Austen παραμένει αειθαλής και αρυτίδιαστη, είναι παντού, επιβιώνοντας αμέτρητες πολιτισμικές προσαρμογές.
Διαχρονικότητα
Προσοχή, να μην παρεξηγηθώ· δεν τα γράφω όλα αυτά με σκωπτικό ούτε ειρωνικό ύφος. Απλώς εκπλήσσομαι και, γιατί όχι, χαίρομαι κιόλας. Ωστόσο δεν μπορώ να μην αναρωτηθώ τι είναι αυτό που καθιστά την Austen τόσο επιδραστική σε μια εποχή που δείχνει να έχει απεκδυθεί από κάθε ρομαντισμό, που το φλερτ περιορίζεται στο «bare minimum», στις αλληλεπιδράσεις με emoji, στην ελάχιστη δηλαδή συναισθηματική δέσμευση. Μήπως υπάρχει τελικά μια ανομολόγητη δίψα για αγνές αγάπες και λουλούδια ακόμη και στα βάθη της ψυχής της gen Z;
«Η Austen παραμένει πολύ επίκαιρη ακόμη και σήμερα», λέει στο BBC η Marilyn Joice, πρόεδρος τμήματος της Jane Austen Society. «Γράφει για τους ανθρώπους και τα προβλήματά τους, τις δυσλειτουργικές οικογένειές τους, για το αν οι γυναίκες πρέπει να παντρεύονται. Αυτά τα ζητήματα ήταν επίκαιρα τότε, και είναι επίκαιρα και τώρα», προσθέτει.
«Η Jane Austen απευθύνεται σε μια κουλτούρα που εξακολουθεί να διψά για ιστορίες με νεαρές γυναίκες που είναι πιο έξυπνες από ό,τι (σύμφωνα τουλάχιστον με τον περίγυρό τους) θα έπρεπε να είναι» συνηγορεί και η ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Britannica στο σχετικό λήμμα. «Θέματα που αφορούν τα αναπαραγωγικά δικαιώματα έχουν αντικαταστήσει αυτό που κατά τον 19ο αιώνα ονομαζόταν “Το Γυναικείο Ζήτημα”, αλλά τα ζητήματα εξουσίας -και φύλου επίσης- παραμένουν επίκαιρα. Οι άνθρωποι σήμερα είναι αμφίθυμοι τόσο για τον έρωτα όσο και για τη λογοτεχνία. Νιώθουμε νοσταλγία για την παράδοση και ταυτόχρονα την περιφρονούμε. Στο μεταξύ, τα μυθιστορήματα της Austen διαβάζονται πιο εύκολα από τις περισσότερες ιστορίες που γράφτηκαν από τους προκατόχους της, τους συγχρόνους της, ακόμη και από τους πιο ζωηρούς μιμητές της. Εμπνευσμένη από μια πλούσια παράδοση θεατρικών έργων, σατυρικών και ρομαντικών μυθιστορημάτων, η ιδιοφυΐα της ξεχωρίζει στα βιβλία της. Θα ήταν κρίμα αν η μόδα για την Jane Austen έκανε τους νέους να φανταστούν (ή να προσποιηθούν) ότι τα έχουν ήδη διαβάσει.»
Κοινωνικοί ρόλοι & έρωτες
Πράγματι, παρόλο που οι μελετητές τοποθετούν τη γέννηση του αγγλικού μυθιστορήματος στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα, εστιάζοντας κυρίως στο έργο των Daniel Defoe, Samuel Richardson και Henry Fielding, με την Austen το μυθιστόρημα απέκτησε έναν ιδιαίτερα σύγχρονο χαρακτήρα, με μια πιο ρεαλιστική απεικόνιση ασήμαντων ανθρώπων σε ασήμαντες καταστάσεις της καθημερινής ζωής.
Η Austen, λένε πάλι οι μελετητές, δημιούργησε τη λεγόμενη «comedy of manners» της μεσοαστικής ζωής στην Αγγλία, αποκαλύπτοντας τις δυνατότητες της «οικιακής» λογοτεχνίας και κάνοντας παράλληλα τα ανάλογα σχόλια σχετικά με τις κοινωνικές τάξεις και αλλαγές την εποχή εκείνη. Και έχει ενδιαφέρον το ότι επιστρατεύει το χιούμορ για να πετύχει τον στόχο της (καλά τα έλεγε δηλαδή η Αγκάτ).
«Η Jane Austen δεν γράφει απλώς ιστορίες· ανατέμνει την κοινωνία γύρω της με ένα κοφτερό, σατιρικό νυστέρι», επισημαίνει το λογοτεχνικό blog www.brontebookcafe.com και συνεχίζει: «Τα μυθιστορήματά της αποτελούν έναν θησαυρό κοινωνικού σχολιασμού, που διακωμωδεί τους παραλογισμούς των τάξεων, τη δυναμική των φύλων και τις κοινωνικές προσδοκίες. Αυτό όχι μόνο διασκέδαζε τους αναγνώστες της, αλλά τους έκανε και να σκεφτούν – μια πρακτική τόσο απαραίτητη σήμερα όσο και όταν κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά τα βιβλία της.»
Ούτε όμως και οι ιστορίες αγάπης της είναι απλές. Θέτουν επίσης προβληματισμούς (επίκαιρους πάντα) περί αμοιβαίου σεβασμού, πνευματικής ισότητας και εμβάθυνσης των προσωπικών δεσμών. Οι σχέσεις που ενδιαφέρουν την Austen δεν περιορίζονται σε σαρωτικές χειρονομίες, αλλά αφορούν την εξέλιξη των ίδιων των χαρακτήρων της, και δη των γυναικών· που είναι δυνατές και έξυπνες και παρότι εγκλωβισμένες σε μια κοινωνία που περιορίζει τις ευκαιρίες τους, τολμούν να αμφισβητήσουν τους φορεμένους κανόνες και έμφυλους ρόλους, ανοίγοντας ουσιαστικά το δρόμο για τις επόμενες ισχυρές και ανεξάρτητες λογοτεχνικές ηρωίδες.
«Η Austen ήταν δεξιοτέχνης στο να αναδεικνύει τους περιορισμένους ρόλους που ήταν διαθέσιμοι στις γυναίκες της εποχής της, επικρίνοντας διακριτικά μια κοινωνία που τις θεωρούσε απλώς αντικείμενα με προορισμό τον γάμο και τη μητρότητα» γράφει το brontebookcafe και καταλήγει: «Οι χαρακτήρες της διαχειρίζονται αυτούς τους περιορισμούς με ποικίλα επίπεδα επιτυχίας, κρατώντας τους σημερινούς αναγνώστες καθηλωμένους καθώς αναγνωρίζουν τα νήματα αυτών των ζητημάτων στις σύγχρονες συζητήσεις για τα φύλα.»
Άλλωστε, ποιος/α θα διαφωνήσει με όσα λέει η Ανν Έλιοτ στον Πλοίαρχο Γουέντουορθ στην «Πειθώ»: «Δεν μου αρέσει να σε ακούω να μιλάς για όλες τις γυναίκες σαν να είναι ωραίες κυρίες αντί για λογικά πλάσματα. Καμία μας δεν θέλει να πλέει σε ήρεμα νερά όλη της τη ζωή.» (Δική μου η μετάφραση.)
Who is who
Η Jane Austen γεννήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου 1775 στο Στήβεντον του Χάμσαϊρ και ήταν το έβδομο από συνολικά οκτώ παιδιά. Ο πατέρας της, Τζορτζ Όστεν, ήταν διδάκτωρ της Οξφόρδης και κληρικός ενώ η μητέρα της, Κασσάντρα Λι, καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια βαρόνων. Τα βιβλία της, «Λογική και ευαισθησία» (1811), «Περηφάνια και προκατάληψη» (1813), «Μάνσφιλντ Παρκ» (1814), «Έμμα» (1815), «Το Αββαείο του Νορθάνγκερ» και «Πειθώ» (εκδόθηκαν το 1817 μετά το θάνατό της), κυκλοφορούν στα ελληνικά από διάφορους εκδοτικούς οίκους και σε απλοποιημένες βερσιόν, για παιδιά.
Info: www.janeausten.org
Τα βιβλία της Τζέην Ώστιν μπορείτε να τα βρείτε στα Βιβλιοπωλεία Ευριπίδης
Ταινίες και σίριλα εμπνευσμένα από έργα της Τζέην Ώστιν
«Περηφάνεια και Προκατάληψη» (1940), του Ρόμπερτ Λεόναρντ και σενάριο Αλντους Χάξλει με τους Λόρενς Ολίβιε και Γκριρ Γκάρσον
«Περηφάνεια και Προκατάληψη» , 1995 (BBC Miniseries)
«Λογική και Ευαισθησία» του Ανγκ Λι (1995)
«Πειθώ» του Ρότζερ Μισέλ (1995)
«Mansfiled Park», της Πατρίσια Ροζέμα (1999)
«Έμμα» (2009 BBC Miniseries)
«Το αβαείο του Νορθάνγκερ» του Jon Jones (2007)
«Λαίδη Σούζαν: Έρωτες & Φιλίες» του Ουίτ Στίλμαν (2016)
«Έμμα.» της Ότομ ντε Ουάιλντ (2020)
