Almost like the blues- μια προσωπική ιστορία (του Σταύρου Σταυρόπουλου)

του Σταύρου Σταυρόπουλου

Στις 7 Νοεμβρίου 2016, έφυγε από την ζωή σε ηλικία 82 ετών, ο Leonard Cohen στο σπίτι του στο Los Angeles, ειρηνικά. Είχε προηγηθεί το γράμμα του προς την αιώνια μούσα του Νορβηγίδα Marianne Ihlen, σύντροφό του στα χρόνια της Ύδρας, που ήταν άρρωστη από λευχαιμία με ημερομηνία 27 Ιουλίου 2016:

«Λοιπόν Μάριαν έχει έρθει η στιγμή που έχουμε γεράσει και τα κορμιά μας καταρρέουν και πιστεύω πως πολύ σύντομα θα σε ακολουθήσω. Να ξέρεις ότι βρίσκομαι τόσο κοντά σου που αν απλώσεις το χέρι σου θα αγγίξεις το δικό μου. Ξέρεις καλά ότι σε αγαπούσα ανέκαθεν για την ομορφιά και τη σοφία σου, αλλά δεν χρειάζεται να πω κάτι περισσότερο, καθώς ήδη γνωρίζεις τα πάντα για αυτό. Θέλω μόνο να σου ευχηθώ να έχεις ένα όμορφο ταξίδι. Αντίο παλιά μου φίλη. Ατελείωτη αγάπη μου θα βρεθούμε ξανά πιο κάτω στον δρόμο».

Όταν της διάβασαν το γράμμα του Κοέν, στο κρεββάτι, εκείνη χαμογέλασε. Δυο μέρες μετά, στις 29 Ιουλίου 2016, έχασε τις αισθήσεις της και απεβίωσε. Ο Κοέν, πιστός σε αυτό που της είχε γράψει, την ακολούθησε, τρεις μήνες και κάτι μέρες μετά.

Την επομένη του θανάτου του, άρχισα να γράφω το So Long, Marianne | Ποιήματα στη Μαρία που κυκλοφόρησε από τις Smili publications – Εκδόσεις Σμίλη τον Νοέμβριο του 2017 και η τρίτη έκδοση έγινε τον Σεπτέμβριο του 2018.

Ο Leonard Cohen, Καναδός, εβραικής καταγωγής, από την εφηβεία μου, και τις μέρες που βρισκόμουν στο Παρίσι για σπουδές, που ποτέ δεν τελείωσα, υπήρξε μια πολύ μεγάλη επιρροή, μαζί με τους ποιητές που διάβαζα τότε. Ήταν μια σχεδόν απόλυτη ταύτιση ιδεών και στάσης ζωής που άγγιζε τα επίπεδα μιας ασυνήθιστης για μένα, προσωπολατρίας. Δεν ήταν μόνο θαυμασμός, αλλά κάτι άλλο, διαφορετικό. Μεταφράζαμε τότε με ένα κορίτσι από το Ισραήλ που είχε το ελληνοπρεπές όνομα Τροία, τους στίχους των τραγουδιών του από κασέτες στα Γαλλικά. Και από δίπλα Ρεμπώ, Μπωντλαίρ, Λωτρεαμόν, Καμύ, Σαρτρ, Μπλέηκ και άλλοι, που περίμεναν. Στην Σορβόννη, στα 18 μου, ο Κοέν, έγινε εργαλείο επιβίωσης. Το έχω ξαναγράψει ότι θεωρώ τον Leonard Cohen, τον Jim Morrison, τον BOB DYLAN και την Patti Smith από τους σημαντικότερους και επιδραστικότερους ποιητές του 20ου αιώνα.

Ειδικά ο Leonard Cohen ήταν μια τελείως ξεχωριστή περίπτωση πρωτοφανούς εγγύτητας. Μια προστατευμένη και περίκλειστη σχέση. Κάτι σαν δίδυμο σύννεφο στον αέρα, ένας μακρινός, μεγάλος αδελφός στον οποίον ένοιωθα την ανάγκη να προστρέχω κάθε φορά και να επιστρέφω εκ νέου. Απέφυγα να τον γνωρίσω – θα μπορούσα σε κάποια από τις πολλές συναυλίες του, στις αρκετές συνεντεύξεις του στην Αθήνα, όμως κάτι με εμπόδιζε. Ήθελα να κρατήσω τον απόηχο, όσων είχα ακούσει και διαβάσει μέσα στα χρόνια. Τον φανταζόμουν να διαδραματίζεται σε διαφορετικούς χρόνους.

Ο 15χρονος Κοέν μυήθηκε στην ποίηση από τους στίχους του Federico García Lorca που διάβασε: “Θέλω να περάσω απ’ τις αψίδες της Ελβίρας, να δω τους μηρούς της και να αρχίσω να δακρύζω”¨(Ο Λέοναρντ Κοέν με τα δικά του λόγια, Εκδόσεις Μελάνι, 2018, μτφ. Εύη Μαραγκού). Τότε αγόρασε και την πρώτη του κιθάρα.

Δεν παντρεύτηκε ποτέ, αλλά απέκτησε δυο παιδιά με την Suzanne Elrod (εξ ου και το πασίγνωστο Suzanne). Στην κόρη του έδωσε το όνομα του Lorca και ο γυιός του Adam (από το Αδάμ) έγινε μουσικός. Μάλιστα έπαιξε και μια πολύ ωραία εκτέλεση του τραγουδιού του πατέρα του, αυτό που έδωσε τον τίτλο στο βιβλίο μου (So Long, Marianne).

Ο Lorca εμφανίζεται ξανά, για τρίτη φορά, το 1988, στο Take this Waltz από το άλμπουμ I ‘ m your man. Είναι η μετάφραση του Κοέν στο ποίημα του Λόρκα Pequeño vals vienés.

Εδώ μια πρόχειρη μετάφραση στα Ελληνικά:

Μικρό Βιεννέζικο βαλς

Στο κέντρο του σύμπαντος του Κοέν, φάνταζε πάντα εξέχουσα, μια δισυπόστατη γυναίκα, ως κεντρομόλος δύναμη. Στο Death of a Ladies’ Man (1977) μιλάει γι αυτό, μιλώντας, ουσιαστικά, για το μέχρι τότε έργο του. Στο Ten New Songs (2001) φτάνει να κάνει μέχρι και την Αλεξάνδρεια του Καβάφη (Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον) από πόλη, γυναίκα: Alexandra Leaving. Αντιμετωπίζει την γυναίκα ως παντοδύναμη πόλη – κράτος, στην προσπάθειά του να διαχειριστεί την ενδεχόμενη απώλεια της. Ο Αντώνιος του ποιήματος του Καβάφη είναι ο Μάρκος Αντώνιος, φίλος του Ιούλιου Καίσαρα και εραστής της Κλεοπάτρας. Για τον Κοέν είναι απλώς το γυναικείο όνομα Αλεξάνδρα.

Από μια άλλη πλευρά, πιο προσωπική, περισσότερο οντολογική και σίγουρα πιο μεταφυσική, ό,τι έγραψα από το 2011 και μετά, αρχής γενομένης με τον Κοσμική Τετραλογία (Πιο Νύχτα δεν γίνεται, 2011 – Μετά, 2012 – Καπνισμένο Κόκκινο, 2013 – Ολομόναχοι Μαζί, 2014), και νόμιζα ότι είχα ολοκληρώσει με κόπο, αφορά στην Γυναίκα που ήταν ο Κόσμος. Αυτό εξελίχθηκε σε μια μεγάλη σύνθεση αποκάλυψης ενός τέλους, από εννέα διαδοχικά βιβλία, το καθένα με την δική του σημασία και άλλο βατήρα εκκίνησης, που από μια στιγμή και μετά έγινε κάτι σαν δαιδαλώδης λαβύρινθος, ένας μαραθώνιος ανεπίγνωστων σημείων και λογοτεχνικών ή βιβλικών αναφορών, που δύσκολα αποκωδικοποιούνται, και άλλο τόσο δύσκολα διακόπτονται. Ο γρίφος παραμένει μισός, άλυτος και βλέποντάς τον από απόσταση σήμερα μου μοιάζει σαν ένας μικρός κατορθωμένος άθλος. Επιτελέστηκε με υπομονή, με συνέπεια, με χαμηλό φωτισμό, με πολλά ερωτηματικά και αγωνίες, σαν μια ελικοειδής σπείρα, μια γεωμετρικά αυξανόμενη πρόοδος που εκκινούσε κάθε φορά από διαφορετική αφετηρία συμβόλων, για να καταλήξει σε ένα μωσαικό συμπαγών μορφών και σημείων, πέρα και έξω από τις χρήσιμες φιλολογικές παρατηρήσεις και υποσημειώσεις που κατατέθηκαν, κατά καιρούς, ως συμβολή και ενθάρρυνση. Το κάθε βιβλίο διαγράφει ομόκεντρους κύκλους, είναι κρίκος μιας αλυσίδας όμορων κατασκευών, λέξεων που εγγράφονται στο υποσυνείδητο, προστίθενται στην επιφάνεια της κεντρικής ιδέας, που ανανεώνουν και εξελίσσουν κάθε φορά, προσπαθώντας να νοηματοδοτήσουν ένα κενό. Μια υπαρξιακή αγωνία, σαν αρχέγονο σημάδι. Το αποτέλεσμα έχει σχέση και με μια μεγάλη, λυρική μουσική κλίμακα, κάτι σαν μπλε ροκ ορατόριο. Όλα αυτά, βέβαια, δεν μπορεί να είναι εμφανή, ήταν όμως, τουλάχιστον, η πρόθεσή μου και η μικρή φιλοδοξία μου.

Το κομβικό σημείο, το καίριο βήμα αυτής της μάταιης εξίσωσης, είναι το βιβλίο του 2013, το Καπνισμένο Κόκκινο. Τα περισσότερα κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Σμίλη.

Στον Leonard Cohen, δεν οφείλω την πραγμάτωση αυτών των βιβλίων, ούτε καν την ιδέα της δημιουργίας τους, οφείλω όμως σίγουρα πάρα πολλά από παιδί, και κυρίως το διάσημο μπλε αδιάβροχο του (Famous Blue Raincoat) που λειτουργεί αυτόματα σαν ομπρέλα προστασίας κάθε που ο καιρός χαλάει και η διαδρομή φαντάζει δυσοίωνη.

Πέρασαν πάρα πολλά χρόνια από το Songs of Love and Hate (1971) που μεταφράζαμε με το κορίτσι από το Ισραήλ, την Τροία στο Παρίσι το 1981, 18 ετών, σε ένα μικρό δωματιάκι, όντας κυριολεκτικά ανίδεοι και έκπληκτοι για την ζωή που έχασκε από κάτω μας, σαν γκρεμός.

Παρόλα αυτά, οι λέξεις επιπλέουν ακόμα.

ΥΓ1. Η φωτογραφία του L. Cohen είναι τραβηγμένη από τον Graeme Mitchell στο σπίτι του στο Los Angeles στις 24 Σεπτεμβρίου 2016, στην τελευταία συνέντευξη της ζωής του, στο New Yorker, λίγο πριν φύγει από την ζωή. Η φωτογραφία του βιβλίου, είναι από την τρίτη έκδοση του, και αποτελεί μια ιδιότυπη, μετά θάνατον συνομιλία ή μια ανταλλαγή άγραφων ερωτικών επιστολών, μεταξύ του Leonard Cohen και της Marianne Ihlen. Το So Long, Marianne είναι το έβδομο βήμα – βιβλίο της ανάπτυξης και εξέλιξης αυτής της ιδέας της Κοσμογονίας, με τελευταίο, το ένατο, Θα σε δω ξανά στο άδοξο τέλος (Σμίλη, 2022). Τα εννέα, μέχρι στιγμής, διαδοχικά στάδια ύπαρξης – δοκιμασίες ενός ιδιότυπου ποιητικού κόσμου – κήπου, αλλού. Ενός, ας πούμε, καταφύγιου άγριων θηραμάτων – κατά Παζολίνι.

Η μάχη για την πραγμάτωση όλης αυτής της σειράς βιβλίων δόθηκε με την βεβαιότητα ότι θα χαθεί. Με την γραφή, να αποδίδεται σε μια ευθεία γραμμή, σαν ακατόρθωτο τέλος. Και τον Leonard Cohen πάντα παρόντα. Ρόλο σημαντικό, σε όλα αυτά, έπαιξε και η ταινία του Vim Venders, State of Things, 1982, ελληνικός τίτλος Η κατάσταση των πραγμάτων, που μου έδωσε πολύ υλικό, στην ιδέα της φιλμογράφησης ενός τέλους, και της επιμονής του, ιδιαίτερα η τελική του σκηνή – ποίημα μεταξύ παραγωγού και σκηνοθέτη.

Και φυσικά, πάρα πολλά άλλα.

Την άλλη φορά, θα αποτύχουμε καλύτερα.

ΥΓ.2. Κατά έναν τρόπο εμείς, ο L. Cohen κι εγώ, θα έχουμε πάντα το Παρίσι (Bogart and Bergman at the Casablanca movie, end scene: We’ll Always Have Paris).