της Γεωργίας Συσκάκη (*)
Η λογοτεχνία, διαχρονικά, αλληλεπιδρά με τα τεχνολογικά μέσα. Από τον προφορικό λόγο και τα χειρόγραφα, μέχρι την τυπογραφία και την εξάπλωση του έντυπου βιβλίου, κάθε νέο μέσο αναμόρφωνε τον τρόπο που γράφεται, διαδίδεται και προσλαμβάνεται το λογοτεχνικό έργο, με αποκορύφωμα τις ριζικές αλλαγές που έχουν επιφέρει τα Ψηφιακά Μέσα. Η υλικότητα του έργου αλλάζει: από το χαρτί περνάμε στην οθόνη, από τη γραμμική αφήγηση στο υπερκείμενο,[1] από την παραδοσιακή φόρμα σε νέες αφηγηματικές τεχνικές. Ο συγγραφέας μπορεί να συνεργάζεται με άλλους ή με την τεχνητή νοημοσύνη, ενώ ο αναγνώστης συμμετέχει ενεργά στην κατασκευή του νοήματος. Η ανάγνωση προσαρμόζεται στις ανάγκες του και συνδυάζεται με πολυμέσα.[2] Ωστόσο, αυτές οι καινοτομίες δεν εγγυώνται κατ’ ανάγκην εμβάθυνση: η κυριαρχία της ταχύτητας και της συντομίας επιβάλλει νέες συμβάσεις, μετατοπίζοντας την έμφαση από τη διάρκεια στην ένταση, με αποτέλεσμα την άνθιση της μικρής φόρμας στο ψηφιακό περιβάλλον.[3] Παράλληλα, η άνοδος των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης[4] διευκόλυνε την επικοινωνία, την κυκλοφορία και την πρόσληψη της λογοτεχνίας και ανέδειξε νέες μορφές λογοτεχνικής έκφρασης.
Σε αυτό το περιβάλλον, αναδύθηκε η Twitterature – ένα λογοτεχνικό φαινόμενο που γεννήθηκε στο Twitter, αξιοποιώντας τους περιορισμούς του μέσου ως αφηγηματική πρόκληση και αποτελεί ένα ενδιαφέρον πεδίο μελέτης για τη σχέση τεχνολογίας και λογοτεχνικής δημιουργίας.
Πρόδρομοι της Twitterature
Η Twitterature δεν εμφανίστηκε ξαφνικά ούτε αποτελεί αποκομμένο φαινόμενο. Την προετοίμασαν τόσο ο σύγχρονος τρόπος ζωής, βασισμένος στην ταχύτητα, τη συντομία και την άμεση ανταπόκριση, όσο και πρόδρομα λογοτεχνικά είδη από τα οποία αντλεί μορφικά και θεματικά χαρακτηριστικά.
Ένα τέτοιο είδος είναι τα cell phone novels (keitai shousetsu), που εμφανίστηκαν στην Ιαπωνία γύρω στο 2000. Πρόκειται για σύντομες αφηγήσεις γραμμένες σε κινητά τηλέφωνα, που συνδυάζουν γραμμική αφήγηση και ποιητικές τεχνικές απλότητας και συμπύκνωσης – σαν χαϊκού. Τα κεφάλαια ήταν σύντομα –πενήντα έως εκατό λέξεις– χωρίς θεματικούς περιορισμούς.
Δημοσιεύονταν σε ψηφιακές πλατφόρμες από νέους κυρίως, ερασιτέχνες συγγραφείς με ψευδώνυμο, θίγοντας ζητήματα-ταμπού όπως βιασμούς, εκτρώσεις, εφηβικό έρωτα και εκφοβισμό.[5] Η καθημερινή, προφορική τους γλώσσα της ποπ κουλτούρας και το θραυσματικό, διαλογικό ύφος απαιτούν ακρίβεια και ευρηματικότητα, καθιστώντας την απλότητα αυτών των έργων μόνο φαινομενική.[6]
Οι μικροαφηγήσεις –σύντομα, πυκνά πεζογραφήματα που κυμαίνονται από λίγες έως εκατοντάδες λέξεις– αποτελούν τάση στον χώρο της πεζογραφίας. Πρόκειται για εξαιρετικά συμπυκνωμένα κείμενα, με συνδυασμό ποικιλίας μορφών και τεχνικών, εικονοπλαστική δύναμη, ακρίβεια στη γλώσσα και έντονη συναισθηματική επίδραση.[7]
Η σύγχρονη μικρή φόρμα διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τα ίδια τα μέσα γραφής και διάδοσης –ΜΚΔ, πλατφόρμες σύντομου περιεχομένου, κινητά τηλέφωνα– αλλά και από την ταχύτητα της καθημερινότητας και την αίσθηση του εφήμερου. Αντί ενιαίου ορισμού η μικροαφήγηση προσεγγίζεται με όρους όπως flash fiction, microfiction ή sudden fiction, ανάλογα με την έμφαση στην έκταση, τη χρονικότητα ή το τεχνολογικό της υπόβαθρο.[8]
Χαρακτηριστικά των μικροκειμένων αποτελούν η χρήση υπαινιγμών και συμβόλων, η παρωδία και η διακειμενικότητα – στοιχεία που απαιτούν ενεργή συμμετοχή του αναγνώστη και συχνά οδηγούν σε επανανάγνωση. Παρά την λιτότητά τους, συνιστούν πυκνά νοηματικά οικοδομήματα, συχνά με ανατρεπτικό τέλος ή λανθάνοντα προβληματισμό.[9]
Η άνθηση της μικροαφήγησης συνδέεται στενά με το ψηφιακό περιβάλλον: η αμεσότητα, η ευελιξία, η άμεση και ευρεία προσβασιμότητα και η δυνατότητα πειραματισμού που προσφέρει ενισχύουν τη δυναμική της.[10] Ο σύντομος, συμπυκνωμένος χαρακτήρας της αντανακλά τη θραυσματική εμπειρία της εποχής και την ανάγκη για άμεση, έντονη αναγνωστική απόκριση.[11]
Ωστόσο, η μικρή φόρμα δεν αποτελεί αποκλειστικό προϊόν του ψηφιακού παρόντος. Αποτελεί το αποτέλεσμα διασταυρώσεων πολλών ιστορικών, αισθητικών και τεχνολογικών παραμέτρων. Οι απαρχές της εντοπίζονται στο διήγημα του 19ου αιώνα, όταν η ανάπτυξη του έντυπου λόγου –κυρίως μέσω του Τύπου και των λογοτεχνικών περιοδικών– επέβαλε συντομία, οικονομία και ένταση.[12] Ο Ρεαλισμός και ο Νατουραλισμός συνέβαλαν στην αλλαγή της θεματολογίας και της αισθητικής της αφήγησης ενισχύοντας τη συμμετοχή του αναγνώστη στη δημιουργία νοήματος. Οι Πρωτοπορίες, καρπός των κοινωνικοπολιτικών μετασχηματισμών κατά τη μετάβαση στον 20ό αιώνα, απέρριψαν τη απέρριψαν τη γραμμική πλοκή και τη λογική αλληλουχία.[13] Η αφήγηση γίνεται αποσπασματική και ελλειπτική χρησιμοποιώντας τον συμβολισμό, την αλληγορία και τη διακειμενικότητα.[14]
Καθοριστική υπήρξε η συμβολή του Έντγκαρ Άλλαν Πόε, που υποστήριζε πως ένα λογοτεχνικό έργο πρέπει να διαβάζεται «σε μια καθισιά», επιδιώκοντας έντονη συναισθηματική εντύπωση στον αναγνώστη,[15] ιδέα που υιοθέτησαν και ανέπτυξαν συγγραφείς όπως ο Τσέχοφ, ο Κάφκα και ο Χέμινγουεϊ. Οι σύγχρονες μικροαφηγήσεις οφείλουν πολλά στον αμερικανικό λογοτεχνικό μινιμαλισμό (Ρ. Κάρβερ,[16] Ντ. Μπάρθελμ), αλλά και στη λατινοαμερικανική παράδοση (Μπόρχες, Κορτάσαρ, Μοντερόσο, Αρεόλα), που προσέδωσε στη μικρή φόρμα λογοτεχνική αυτονομία και εγκυρότητα.[17] Αξιοσημείωτη είναι και η συμβολή της ομάδας Oulipo,[18] που εστίασε στην αφηγηματική μηχανική, προτείνοντας μορφές μαθηματικά δομημένες, όπου η πλοκή συχνά υποχωρεί έναντι των εσωτερικών μετασχηματισμών των χαρακτήρων.[19]
Το Twitter, με τον περιορισμό χαρακτήρων ανά ανάρτηση, προσέφερε έδαφος για τη μικρομυθοπλασία. Ωστόσο, η δυνατότητα σύνδεσης πολλών tweets (threads) επιτρέπει τη σύνθεση μεγαλύτερων αφηγηματικών συνθέσεων. Έτσι, η Twitterature αντλεί και στοιχεία από το διήγημα και το μυθιστόρημα.
Τα ειδοποιά χαρακτηριστικά του διηγήματος εξυπηρετούν ιδανικά τις ανάγκες της μικρής φόρμας: ο «περιγραφικός παροξυσμός» –λεπτομερής περιγραφή– και η «αντιθετική δομή», που λειτουργούν υπαινικτικά και παραπλανητικά προετοιμάζοντας την «καταληκτική αιχμή», η ελλειπτικότητα, οι «προπαρασκευασμένοι αφηγηματικοί τύποι», η περιορισμένη σε λίγα πρόσωπα και ένα καθοριστικό γεγονός εστίαση[20] και η αποσιώπηση ενισχύουν την αφηγηματική οικονομία και την εμπλοκή του αναγνώστη,[21] καθιστώντας το διήγημα συγγενές προς τη μικροαφήγηση και κατάλληλο πρότυπο για τη λογοτεχνική γραφή στο Twitter.
Παράλληλα, η σύνθεση πολλών tweets μπορεί να οδηγήσει σε εκτεταμένες, πολυπρόσωπες, πολυεπίπεδες και πολυεπεισοδιακές αφηγήσεις, με σύνθετη πλοκή και βάθος χαρακτήρων.[22]
Έτσι, το Twitter προσφέρει λογοτεχνική ευελιξία, καθώς μικροαφήγηση, διήγημα και μυθιστόρημα συνδιαλέγονται δημιουργικά.
Η ιδιαιτερότητα της Twitterature
Η άνθηση της λογοτεχνικής δημιουργίας στο Twitter οφείλεται στη διαμόρφωση ενός ιδιότυπου, γόνιμου ψηφιακού οικοσυστήματος.
Η πλατφόρμα πρόσφερε την αίσθηση της κοινότητας, με την αλληλεπίδραση συγγραφέων και αναγνωστών να ενισχύεται μέσω των hashtags, τα οποία λειτουργούσαν ως θεματικοί άξονες, εργαλεία ταξινόμησης και δείκτες πολιτικού, κυρίως, νοήματος, που συμπληρώνουν την ανάρτηση. Έτσι, οι δημιουργοί –καθιερωμένοι ή μη– μπορούσαν να αυτοπροσδιοριστούν και να βρουν το κοινό τους.
Επιπλέον, η δημοκρατική φύση του μέσου –απελευθερωμένη από εκδοτικές πολιτικές– έδωσε φωνή σε περιθωριοποιημένους δημιουργούς. Η εύκολη πρόσβαση, το μηδενικό κόστος δημοσίευσης η δυνατότητα ψευδωνυμίας και η άμεση διάδοση ενίσχυσαν τη δημιουργική ελευθερία και τον πειραματισμό. Παράλληλα, ο αποκεντρωτικός και διεθνικός χαρακτήρας του και η αυτόματη μετάφραση σε 60 γλώσσες ευνόησαν τη διαπολιτισμική διάδοση, ενώ η αδιαμεσολάβητη σχέση μεταξύ συγγραφέα και αναγνώστη καλλιέργησε τη συμμετοχική λογοτεχνική εμπειρία. Έτσι, το Twitter μετατράπηκε από ΜΚΔ σε εργαλείο μυθοπλασίας και χώρος συνάντησης ιδεών και κοινοτήτων,[23] μακριά από λογοτεχνικά κατεστημένα.
Το ερώτημα τι καθιστά ένα σύνολο έργων διακριτό λογοτεχνικό είδος απαντάται συχνά με βάση τη μορφή, τη θεματολογία, το ύφος, τη γλώσσα,[24] τη δομή, τις επικοινωνιακές στρατηγικές και τις αισθητικές συμβάσεις.[25] Σύμφωνα με αυτά τα κριτήρια, λοιπόν, η Twitterature συγκροτεί αυτόνομο λογοτεχνικό είδος.
Ο αρχικός περιορισμός των 140 –αργότερα 280– χαρακτήρων οδήγησε στην ανάπτυξη τεχνικών που συνδέονται με τη λογοτεχνική πρωτοπορία: πύκνωση νοήματος, γλωσσικός πειραματισμός, υπαινιγμοί, αλληγορία, παρωδία, εναλλαγή ύφους και κωδίκων. Η ασάφεια, η αινιγματική αρχή ή το αιφνίδιο τέλος απαιτούν ενεργή στάση από τον αναγνώστη. Η ανάγκη επανανάγνωσης, η απουσία τίτλου, η αντίστροφη χρονολογική ροή, τα hashtags –μηχανισμός ταξινόμησης, αφηγηματικό εργαλείο και συνδετικός κρίκος λογοτεχνικών κοινοτήτων– και η δυνατότητα δημιουργίας threads με σπονδυλωτή δομή επιβεβαιώνουν την καινοτομία της Twitterature. Παράλληλα, η σχέση συγγραφέα – αναγνώστη είναι άμεση και δυναμική: τα σχόλια, οι αναδημοσιεύσεις (retweets), η συν-γραφή ή η παρωδία μετατρέπουν το λογοτεχνικό έργο σε ρευστό, κοινωνικά διαμορφούμενο γεγονός. Η θεματολογία της αντλεί κυρίως από την πολιτικοκοινωνική επικαιρότητα, την καθημερινότητα διανθισμένη με χιούμορ και ειρωνεία. Η γλώσσα είναι άμεση, προφορική, γεμάτη ακρωνύμια, συντομογραφίες και διακειμενικές αναφορές. Ό,τι άλλοτε απορριπτόταν μετατρέπεται πλέον σε υλικό αφήγησης.[26]
Υποθέσεις για την πτώση της
Παρά την εντυπωσιακή της άνθηση την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα και τις προσδοκίες που τη συνόδευσαν –με κάποιους να την αναγορεύουν ως το «επόμενο μεγάλο λογοτεχνικό φαινόμενο»– η Twitterature φαίνεται σήμερα να έχει περιέλθει ύφεση λειτουργώντας ως ιστορικό αποτύπωμα.
Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από συστηματική και πολυεπίπεδη αναζήτηση στην πλατφόρμα, με τη χρήση hashtag (όπως #twitterature, #flashfiction, #micropoem, #twitterfiction, #ποίηση, #μικρομυθοπλασία, καθώς και συνδυασμούς ελληνικών και ξένων λέξεων) και την διερεύνηση σχετικών λογαριασμών, ώστε να επιτευχθεί τόσο ποσοτική όσο και ποιοτική αποτίμηση της τρέχουσας λογοτεχνικής δραστηριότητας στην πλατφόρμα.
Παρότι γίνονται ακόμα δημοσιεύσεις με τα παραπάνω hashtag, η συμμετοχή είναι περιορισμένη, οι ίδιοι χρήστες επανεμφανίζονται συχνά και οι αντιδράσεις είναι ελάχιστες. Το περιεχόμενο επικεντρώνεται κυρίως σε μικρομυθοπλασία και ποίηση, με έμφαση σε πολύ σύντομες φόρμες (όπως haiku ή very short stories), συχνά συνοδευόμενες από εικόνες, αρκετές δημιουργημένες με ΑΙ. Υπάρχουν, επίσης, κάποιες προσπάθειες για διαγωνισμούς ή δημιουργικές προκλήσεις, χωρίς, όμως, ευρεία απήχηση. Λογαριασμοί που στο παρελθόν στήριξαν ή εκπροσώπησαν τη λογοτεχνία στο Twitter είναι στην πλειονότητά τους ανενεργοί, ενώ γνωστοί συγγραφείς, όπως η Margaret Atwood, έχουν στραφεί σε άλλες πλατφόρμες, εκφράζοντας αμφιβολίες για την απήχηση του Twitter. Οι αναζητήσεις στα ελληνικά αποδίδουν πενιχρά αποτελέσματα, κυρίως αναδημοσιεύσεις ή αποσπάσματα έργων και όχι πρωτότυπη γραφή.
Η ύφεση δεν είναι μονοσήμαντη, αλλά συνδέεται στενά με τη ριζική μεταβολή του Twitter (πλέον X) μετά την εξαγορά του από τον Ίλον Μασκ το 2022. Η αμφιλεγόμενη προσωπικότητα και οι πολιτικές θέσεις του νέου ιδιοκτήτη, σε συνδυασμό με αλλαγές στη λειτουργία της πλατφόρμας, μείωσαν δραστικά τη δημοτικότητα και την αξιοπιστία της. Η απορρύθμιση των μηχανισμών ελέγχου, η κυριαρχία του τραμπισμού και η άνοδος της ρητορικής μίσους δημιούργησαν ένα τοξικό περιβάλλον μεροληψίας και παραπληροφόρησης, οδηγώντας σε μαζική αποχώρηση χρηστών και διαφημιστών –γνωστή ως X-odus.[27] Παράλληλα, η κυριαρχία μιας ελιτίστικης κουλτούρας των ισχυρών και οικονομικά προνομιούχων αποδυνάμωσε τη δημοκρατική φύση της ψηφιακής δημιουργίας. Το Twitter σταδιακά μετατράπηκε σε εργαλείο προσωπικής προβολής και ιδεολογικής επιβολής. Παράλληλα, οι δομικές αλλαγές στην πλατφόρμα –αύξηση ορίου χαρακτήρων, συνδρομητικό μοντέλο, αλγοριθμική παρέμβαση στην προβολή περιεχομένου– αλλοίωσαν τη βασική αφηγηματική πρόκληση της Twitterature: τη λιτότητα και την ακρίβεια. Τέλος, η άνοδος εναλλακτικών πλατφορμών όπως η Mastodon και η Bluesky συνέβαλε στην εκροή συγγραφέων και αναγνωστών που αναζητούσαν την απολεσθείσα ελευθερία, επιταχύνοντας την παρακμή του φαινομένου.[28]
Πνευματικά δικαιώματα και δεοντολογία
Η έκρηξη της λογοτεχνικής δημιουργίας στο Twitter δεν συνοδεύτηκε μόνο από αφηγηματικές και αισθητικές καινοτομίες, αλλά ανέδειξε και πλήθος σύνθετων ζητημάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και δεοντολογίας, αναδεικνύοντας τις αδυναμίες του υπάρχοντος νομικού πλαισίου.
Η δημόσια, άμεση και ανακυκλούμενη φύση του μέσου καθιστά την πνευματική παραγωγή εξαιρετικά ευάλωτη στη λογοκλοπή. Η αντιγραφή χωρίς αναφορά, ακόμη και η ασυνείδητη μίμηση ύφους ή περιεχομένου, θολώνουν τα όρια μεταξύ δημιουργού και καταναλωτή. Αν και διεθνείς συμβάσεις –όπως η Σύμβαση της Βέρνης, η TRIPS και ο DMCA– επιχειρούν να καλύψουν τα ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας, η υβριδική, δυναμική και διαδραστική φύση της ψηφιακής αφήγησης τις καθιστά ανεπαρκείς.[29]
Η συνδημιουργία –όταν πολλοί χρήστες παρεμβαίνουν σε ένα tweet ή συμμετέχουν σε νήμα (thread)– προκαλεί αναστοχασμό γύρω από την έννοια της «συγγραφικής ιδιότητας». Ποιος είναι τελικά ο δημιουργός; Ο αρχικός συντάκτης ή όλοι όσοι συνεισέφεραν;[30] Η είσοδος της τεχνητής νοημοσύνης επιτείνει την πρόκληση. Bots και ΑΙ εφαρμογές που συνθέτουν ή τροποποιούν περιεχόμενο εγείρουν κρίσιμα ερωτήματα για την αυθεντικότητα, την ιδιοκτησία και την ευθύνη της λογοτεχνικής παραγωγής.[31]
Αναδεικνύεται, έτσι, επιτακτική η ανάγκη για νέες τεχνολογίες ιχνηλάτησης, αλγόριθμους ανίχνευσης λογοκλοπής και ένα διεθνώς αποδεκτό πλαίσιο ρύθμισης. Η συνεργασία νομικών, τεχνολόγων και δημιουργών είναι απαραίτητη για τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας των «πνευματικών δικαιωμάτων» στη νέα ψηφιακή εποχή με γνώμονα τις ιδιαιτερότητες των ψηφιακών μέσων και την πολυπλοκότητα του σύγχρονου δημιουργικού οικοσυστήματος.
Επίλογος
Η λογοτεχνία του Twitter υπήρξε ένα τολμηρό πείραμα γραφής στον ψηφιακό χώρο – τομή ανάμεσα στην παράδοση της μικρής φόρμας και στις εκφραστικές δυνατότητες των νέων μέσων. Δημιούργησε κοινότητες, πρότεινε καινοτόμες αφηγηματικές πρακτικές και ανέδειξε φωνές που διαφορετικά, ίσως, δεν θα είχαν ακουστεί. Παράλληλα, ανέδειξε κρίσιμα ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας, αυθεντίας και ηθικής χρήσης. Σε έναν χώρο όπου τα όρια ανάμεσα στον δημιουργό και τον αναγνώστη συχνά θολώνουν, η ανάγκη για έναν σύγχρονο κώδικα δεοντολογίας κρίνεται επιτακτική, ώστε να διασφαλίζεται τόσο η ελευθερία δημιουργίας όσο και η αναγνώριση του δημιουργού.
Όπως δεν αποτελεί λογοτεχνία κάθε έντυπο έργο, έτσι και δεν καθίσταται λογοτεχνία κάθε δημοσίευση στο Twitter. Η ποιότητα, η πρόθεση και η αισθητική επεξεργασία παραμένουν τα ουσιώδη κριτήρια διάκρισης του λογοτεχνικού έργου. Παρά την κάμψη της, η Twitterature υπενθυμίζει ότι η λογοτεχνία δεν εξαρτάται από το μέσο, αλλά από την ικανότητά της να συγκινεί και να εκφράζει με ουσία. Σε έναν κόσμο που μεταβάλλεται ραγδαία, η πρόκληση για τη σύγχρονη δημιουργία είναι να εξελίσσεται χωρίς να χάνει τον πυρήνα της: την αφήγηση που αντέχει στον χρόνο και την ευθύνη που αυτή συνεπάγεται.
[1] Βolter, J.D., 2006, Η γραφή ως τεχνολογία. Στο J.D. Bolter Οι Mεταμορφώσεις της Γραφής. Υπολογιστές, Yπερκείμενο και Aναμορφώσεις της Tυπογραφίας (μτφρ. Δ. Ντούνας), Αθήνα: Μεταίχμιο, σ. 36-39
[2]Δημηρούλης, Δ., 2015, Λογοτεχνία και το μέλλον του βιβλίου. Στο Β. Βασιλιάδης – Κ. Δημοπούλου (Επιμ.), Σελιδοδείκτες για την ανάγνωση της λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, σ. 57-59. Ανακτήθηκε 5 Αυγούστου 2025 από http://old.greek-language.gr/sites/default/files/digital_school/selidodeiktes_gia_ti_logotehnia.pdf
[3]Τικτοπούλου, Αικ., Στο Δημητρούλια, Τ., Τικτοπούλου Αικ. Ψηφιακές Λογοτεχνικές Σπουδές. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (Κάλλιπος), σ. 98-99, 104
[4] Στο εξής ΜΚΔ
[5] StudioTakatsu, 2018. http://stakatsu.com/cell-phone-novels/. [Τελευταία πρόσβαση 6 Αυγούστου 2025].
[6] Horne, Α., 2018, Keitai shousetsu: the first mobile phone fictions. Ανακτήθηκε 7 Αυγούστου 2025 από https://blogs.bl.uk/english-and-drama/2018/07/keitai-shousetsu-the-first-mobile-phone-fictions.html
[7] Δημοπούλου, Κ., Για τις μικροαφηγήσεις. Σελιδοδείκτες, πολυμεσικός οδηγός για τη λογοτεχνία και την ανάγνωση, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Ανακτήθηκε 2 Αυγούστου 2025 από https://selidodeiktes.greek-language.gr/lemmas/184/132
[8] Nelles, 2012, Microfiction: What Makes a Very Short Story Very Short?, σ. 89
[9] Δημοπούλου, ό.π.
[10] Πατίλης, Γ., 2011, Ἱστορίες Μπονζάι Σκέψεις γιὰ τὸ σύγχρονο διήγημα καὶ τὶς ρίζες του. Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2025 από https://bonsaistoriesflashfiction.wordpress.com/2011/12/04/giannis-patilis-istories-bonsai/
[11] Αθανασόπουλος, 2009, Για μια ασκητική της αφήγησης: ο αφηγηματικός μινιμαλισμός και το διήγημα, σ. 152-153
[12] Πατίλης, ό.π.
[13] Βλαβιανού, Α. Γκότση, Γ. κ. ά., 2008, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου έως τον 20ό αιώνα τ. Β΄ Πάτρα: ΕΑΠ, σ. 239-241
[14] Στο ίδιο, σ. 271-274
[15] Πατίλης, ό.π.
[16] Θα πρέπει να αναφερθεί ότι στη δημοφιλία των μικροαφηγήσεων του Κάρβερ συνέβαλε δραστικά ο επιμελητής του Γκόρντον Λις περιορίζοντας το μήκος και αλλάζοντας το τέλος και τα ονόματα των χαρακτήρων. Η συμβολή του φανερώνεται στο βιβλίο με τα πρωτότυπα κείμενα του Κάρβερ, Για τι πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για αγάπη, το οποίο εξέδωσε η χήρα του Τες Γκάλαχερ. Το βιβλίο επανεκδόθηκε με τον τίτλο Αρχάριοι. Βλέπε https://www.britannica.com/biography/Raymond-Carver και https://www.tovima.gr/2010/12/05/books-ideas/o-epimelitis-o-syggrafeas-i-xira-toy-kai-i-dimosiotita/ [Τελευταία πρόσβαση 2 Αυγούστου 2025].
[17] Peters, 2008, όπ. αναφ. σε Δημοπούλου, ό.π.
[18] Βλέπε https://oulipo.net/ [Τελευταία πρόσβαση 12 Ιουλίου 2025]
[19] Φώτης Δούσος, 2022, OuLiP(l)o(t): Κάποιες σκέψεις για την ουλιπιανή διάσταση μιας πλοκής, χάρτης, 46. Ανακτήθηκε 6 Αυγούστου 2025 από https://www.hartismag.gr/hartis-46/afierwma/ouliplot-kapoies-skepseis-ghia-tin-oilipiani-diastasi-mias-plokis
[20] Βλαβιανού, Α., 2005. «Το διήγημα στην καμπή του 19ου αιώνα. Από την κλασική αρτιότητα στις πρώτες καινοτόμες αποκλίσεις», στο Η συγκριτική γραμματολογία στην Ελλάδα: Σύγχρονες τάσεις, εισαγωγή-επιμέλεια Ε. Κουτριάνου, Μεσόγειος/Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σσ. 199-216.
[21] Αθανασόπουλος, Β., 2009. «Για μια ασκητική της αφήγησης: ο αφηγηματικός μινιμαλισμός και το διήγημα», στο Το διήγημα στην ελληνική και στις ξένες λογοτεχνίες. Θεωρία-Γραφή-Πρόσληψη, επιμ. Ε. Πολίτου-Μαρμαρινού & Σ. Ντενίση, ΕΕΓΣΓ / Gutenberg, Αθήνα, σ. 156-159
[22] Παρίσης, Ι. και Παρίσης, Ν., 2005, Λεξικό Λογοτεχνικών όρων, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, σ. 122-123
[23] Howard-Sukhil, C. 2023, Twitter & world literature: The development of hashtag communities as a global writing practice, New Techno Humanities, 3 (2), σ. 90-100. Ανακτήθηκε 19 Ιουλίου 2025 από https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2664329424000049?via%3Dihub
[24] Παρίσης και Παρίσης, ό.π., σ. 103
[25] Καρακάση, Α., Σπυριδοπούλου Μ., και Κοτελίδης, Γ., 2015, Τι είναι τα λογοτεχνικά γένη και είδη και γιατί τα χρειαζόμαστε;. Στο Καρακάση, Α., Σπυριδοπούλου, Μ., & Κοτελίδης, Γ., Ιστορία και θεωρία των λογοτεχνικών γενών και ειδών [Προπτυχιακό εγχειρίδιο]. Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις, σ. 17. Ανακτήθηκε 29 Ιουλίου 2025 από https://hdl.handle.net/11419/198
[26] Raguseo, C., 2010. Twitter Fiction: Social Networking and Microfiction in 140 Characters, The Electronic Journal for English as a Second Language, 13 (4). Ανακτήθηκε 25 Ιουλίου 2025 από https://tesl-ej.org/wordpress/issues/volume13/ej52/ej52int/
[27] Η X-odus συνεχίζεται – 60.000 άτομα εγκαταλείπουν καθημερινά την πλατφόρμα του Μασκ, 2024, 22 Νοεμβρίου, Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε 6 Αυγούστου 2025 από https://www.kathimerini.gr/world/563335630/i-x-odus-synechizetai-60-000-atoma-egkataleipoyn-kathimerina-tin-platforma-toy-mask/
[28] Howard-Sukhil, ό.π., σ. 90-91
[29] Τσώλης, 2016, 2016. «Πνευματική Ιδιοκτησία και Κοινωνία της Πληροφορίας». Στο Προστασία και Διαχείριση της Πνευματικής Ιδιοκτησίας Ψηφιακού Περιεχομένου στο Διαδίκτυο και τα Σύγχρονα Δίκτυα: Τεχνολογικά Μέσα Διαχείρισης και Προστασίας των Πνευματικών Δικαιωμάτων Προσωπικών Δεδομένων και άλλων Πτυχών, Αθήνα: ΣΕΑΒ, σ. 30-48. Ανακτήθηκε 25 Ιουλίου 2025 από: https://repository.kallipos.gr/handle/11419/6482
[30] Chauhan, M., 2022. Digital Storytelling and New Narrative Forms, International Journal of Early Childhood Special Education (INT-JECSE), 14 (7), σ. 2689- 2690. Ανακτήθηκε 25 Ιουλίου 2025 από https://www.int-jecse.net/article/Digital+Storytelling+and+New+Narrative+Forms_5882/?download=true&format
[31] Pizarsky, M., 2017. Digital postmodernism: From hypertexts to twitterature and bots, World Literature Studies, 3 (9), σ. 47-48. Ανακτήθηκε 26 Ιουλίου 2025 από file:///C:/Users/user/Desktop/twitterature/%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CF%86%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B1/Digital_Postmodernism_From_Hypertexts_to%20(1).pdf
(*) Η Γεωργία Συσκάκη είναι φιλόλογος, απόφοιτη του ΕΚΠΑ, με μεταπτυχιακές σπουδές στην Ειδική Αγωγή και στη Δημιουργική Γραφή. Εργάζεται στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και έχει συμμετάσχει σε συλλογικά έργα. Τα λογοτεχνικά και ερευνητικά της ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη σύγχρονη λογοτεχνία και στις νέες της μορφές που αναπτύσσονται στο ψηφιακό περιβάλλον.
