της Ευσταθίας Δήμου
Το δέκατο έκτο βιβλίο της σειράς «Δύο αιώνες ελληνικής ποίησης» που εκδίδει το Ίδρυμα Τάκης Σινόπουλος σε συνεργασία με τις εκδόσεις Γαβριηλίδης, φέρει τον τίτλο «Κάθεται μοναχός ο διπλός τούτος άνθρωπος. Η ποιήτρια Ζωή Καρέλλη (1901 – 1998)» και αποτελεί μία εισαγωγή και ανθολόγηση του έργου της ποιήτριας από την φιλόλογο και ποιήτρια επίσης Θεώνη Κοτίνη. Η παρουσίαση αυτή εγείρει αξιώσεις πληρότητας καθώς εξακτινώνεται σε όλες τις δυνατές κατευθύνσεις, τη βιογραφία της ποιήτριας, την πορεία της στην ποίηση, το θέατρο και το δοκίμιο, τις επιρροές που δέχτηκε και αφομοίωσε στο έργο της, το αισθητικό, ηθικό, φιλοσοφικό υπόβαθρο των ποιημάτων της, τη σχέση της με την Καβαφική ποίηση και ποιητική, τη γλώσσα και τους εκφραστικούς της τρόπους.
Η παρουσίαση της μεγάλης Θεσσαλονικιάς ποιήτριας, η ζωή και το έργο της οποίας καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα, προκύπτει από την σταχυολόγηση των στοιχείων εκείνων που η Κοτίνη θεωρεί ότι συνθέτουν την ποιητική ιδιοπροσωπία της Καρέλλη. Στην πραγματικότητα, ο άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται τόσο η γραμματολογική, στο επίπεδο δηλαδή της παρουσίασης, όσο και η ποιητική, σε επίπεδο ανθολόγησης, θεώρηση της Κοτίνη είναι η επισήμανση της διπολικότητας που χαρακτηρίζει το έργο της Καρέλλη. Γιατί εκείνο που ευθύς εξ αρχής τονίζεται είναι η ύπαρξη μιας αντινομίας που προκύπτει από δύο διαφορετικές τάσεις ή διαθέσεις της ποιήτριας οι οποίες συνυπάρχουν και συλλειτουργούν μέσα στο ίδιο έργο. Είναι, βασικά, η διερεύνηση του ανθρώπου ως όντος υποκείμενου στη φθορά, στην πτώση, στο θάνατο και, από την άλλη η αναζήτησης της θεϊκής ουσίας της ανθρώπινης ύπαρξης. Στενά συνυφασμένη με την παραπάνω αντινομία είναι η διάσταση ανάμεσα στην ύλη και το άυλο της ανθρώπινης υπόστασης.
Γύρω από αυτό το δίπολο πλέκονται όλα τα επιμέρους θέματα – ο θάνατος, ο χρόνος, η μοναξιά, ο έρωτας – καθένα από τα οποία εξετάζεται στη διττή του όψη. Έτσι, η ποίηση της Καρέλλη, προσλαμβάνει τη μορφή ενός εκκρεμούς που αγγίζει και απομακρύνεται με την ίδια δύναμη και δυναμική από τους εκάστοτε δυο αντιτιθέμενους ή αντιθετικούς πόλους. Το ενδιαφέρον, μάλιστα, είναι ότι η ποιήτρια τροφοδοτεί και ταυτόχρονα τροφοδοτείται από αυτήν την (αμφι) ταλάντευση. Ιδωμένη από άλλη άποψη, αυτή η αγωνιώδης προσπάθεια της Καρέλλη θα μπορούσε να έχει στόχο την ισορρόπηση και τη σύζευξη των αντιθέτων, την πάλη να χτιστεί μία γέφυρα ανάμεσά τους, εγχείρημα για το οποίο η ποιήτρια επιστρατεύει όλες τις δυνάμεις και το οποίο εν τέλει αποτυγχάνει από ένα αναπόφευκτο γκρέμισμα που η ίδια έχει προσχεδιάσει και πραγματοποιεί.
Το σχήμα της αντίθεσης κυριαρχεί στο έργο της Καρέλλη, τόσο ως έννοια, όσο και ως πράξη και εξακτινώνεται σε πολλές κατευθύνσεις. Είναι οι αντιθέσεις ζωή – θάνατος, πίστη – απιστία, τώρα – πάντα, οδύνη – ηδονή, κίνηση- ακινησία, αντιθέσεις οι οποίες δεν παγιώνονται, όπως επισημαίνει η Κοτίνη, σε ένα κλασσικό, αμετακίνητο σχήμα, αλλά αποκτούν μία δυναμική και μία ευελιξία που τις μετουσιώνει από αντιθέσεις σε συνθέσεις. Η αντινομία, γενικά, κυριαρχεί στο έργο της Καρέλλη σε τέτοια ένταση και έκταση που διαμορφώνει τελικά ένα πολυσύνθετο ποιητικό σκηνικό στο οποίο χωνεύεται ένα πλήθος από τάσεις, διαθέσεις, σκέψεις, εικόνες, εντυπώσεις, ροπές. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι η προσέγγιση που υιοθετεί η Κοτίνη ακολουθεί το δομικό σχήμα της ποίησης και της ποιητικής της Καρέλλη, υπακούει δηλαδή στην ίδια «αντινομική» λογική. Με τον ίδιο τρόπο που η ποιήτρια μεταβαίνει από την αντίθεση στη σύνθεση και το αντίστροφο, με τον ίδιο τρόπο και η οπτική της μελετήτριας εκκινεί από τις αντινομίες για να συναγάγει τις συνθέσεις και να μετακυλήσει πάλι στις αντινομίες. Πρόκειται ουσιαστικά για μία απόπειρα να χτιστεί η μελέτη πάνω στο προϋπάρχον ποιητικό σχήμα και αυτό καταδεικνύει την εγγύτητα και το σεβασμό της φιλολόγου στο αντικείμενο της έρευνάς της.
Η συνθετική διάθεση και τάση που αναδύεται ως πρόθεση από τα ποιήματα της Καρέλλη, αντικατοπτρίζεται και αντικατοπτρίζει τη σύνθεση που έχει πραγματοποιηθεί μέσα στο ποιητικό της έργο προερχόμενη από την υιοθέτηση ενός πλήθους επιρροών που εκκινούν από πολλές και, κάποιες φορές, εκ διαμέτρου αντίθετες ή αντιφατικές πηγές και αφετηρίες. Κοινή βέβαια στόχευση όλων αυτών των ροπών που εντοπίζονται στο έργο της είναι η ανάδειξη και η προβολή του υπαρξισμού που λειτουργεί ως κεντρομόλος δύναμη της δημιουργίας της. Ως βασικές συνιστώσες μάλιστα της ποιητικής της Καρέλλη, η Κοτίνη αναγνωρίζει και υπογραμμίζει τον ελληνοκεντρισμό και τον χριστιανοκεντρισμό, ενώ ως βασικές συνιστώσες της κοσμοθεωρίας της ποιήτριας, την αγάπη και την πίστη, με ή χωρίς τις μεταφυσικές τους διαστάσεις.
Το αξιοσημείωτο με την συγκεκριμένη παρουσίαση είναι η εμφανής πρόθεση της Κοτίνη να προσεγγίσει το έργο της Καρέλλη με την απαιτούμενη στην κριτική αντικειμενικότητα και αμεροληψία, με τη δέουσα ψυχραιμία και από τη σωστή απόσταση ούτως ώστε να καταφέρει να αρθρώσει έναν έγκυρο κριτικό λόγο. Έτσι δεν διστάζει να παραθέσει, κοντά στα προτερήματα, και τα μειονεκτήματα της ποίησης της Καρέλλη, όσα η κριτική επισήμανε και όσα η ίδια η Κοτίνη εντόπισε. Η «στατικότητα στην έκφραση», μια «σωρευτική παλιλλογία», οι «επαναλήψεις και επικαλύψεις», είναι ζητήματα που θίγονται ευθέως και ευθαρσώς από την Κοτίνη. Οι επισημάνσεις αυτές όμως δεν γίνονται αυτοσκοπός αλλά εντάσσονται σε μια προσπάθεια να «αναλυθεί» ο ποιητικός λόγος, να φιλτραρισθεί με επιμέλεια και προσοχή για να αναδυθεί, μέσα από αυτή τη διαδικασία, η ουσία της ποιητικής σκέψης και έκφρασης της ποιήτριας.
Η παρουσίαση της ποίησης και της ποιητικής της Ζωής Καρέλλη επιτεύχθηκε από τη Θεώνη Κοτίνη με τη μέγιστη δυνατή πληρότητα και ευστοχία. Αν λάβει μάλιστα κανείς υπόψη του το μεγάλο σε όγκο έργο, όχι μόνο το ποιητικό, αλλά και το κριτικό – δοκιμιακό και το θεατρικό, αντιλαμβάνεται τη δυσκολία του εγχειρήματος και τον βαθμό στον οποίο η δυσκολία αυτή προσπελάστηκε. Σύμμαχο βεβαίως σε αυτή της την προσπάθεια είχε η Κοτίνη τη φιλολογική της σκευή και κατάρτιση, κυρίως όμως την ποιητική της ιδιότητα, στοιχείο μεγίστης σημασίας, αφού η σύμπτωση του τρόπου με τον οποίο ανθολόγος και ανθολογούμενος σχετίζονται με την ποίηση συνιστά μια ευτυχή συγκυρία αντικατοπτρισμού τους που ανοίγει ένα νέο πεδίο έρευνας των σημείων σύγκλισης του ποιητικού τους έργου.
info: Κάθεται μοναχός ο διπλός τούτος άνθρωπος. Η ποιήτρια Ζωή Καρέλλη (1901 – 1998). Εισαγωγή – ανθολόγηση: Θεώνη Κοτίνη, Σειρά: «Δύο αιώνες ελληνικής ποίησης», αρ. 16, Ίδρυμα Τάκης Σινόπουλος, εκδόσεις «Γαβριηλίδης», Αθήνα 2019.
