του Γιάννη Ν. Μπασκόζου
Υπάρχουν άραγε ιδέες ακόμα, τέτοιες που μπορούν να προκαλούν, να εγείρουν αντιρρήσεις, να γίνονται αφορμή για διαξιφισμούς ή ακόμα περισσότερο να μπορούν να φωτίσουν έστω και αμυδρά το επερχόμενο μέλλον; Στο βιβλίο τους οι νεότατοι Remi Noyon και Philippe Vion- Dury (μτφρ.Βάλια Καϊμάκη, Πόλις) ξεδιπλώνουν μια βεντάλια θεμάτων / ιδεών παρουσιάζοντας αναλυτικά τις βασικές απόψεις πάνω σε σύγχρονα ζητήματα οικονομίας, πολιτικής και κοινωνικής εξέλιξης. Όταν ο αναγνώστης θα κλείσει το βιβλίο θα καταλάβει ότι πολλές από τις νέες ιδέες προϋπήρχαν ενώ όσες προστέθηκαν οφείλονται είτε στην τεχνολογία είτε στα προβλήματα που προσθέτει ο άνθρωπος στην επιθυμία του να κυριαρχήσει ευημερώντας.
Τα θέματα της οικονομίας κυριαρχούν, όχι όμως από τη σκοπιά των οικονομολόγων αλλά κυρίως από τη σκοπιά των εναλλακτικών θεωρήσεων. Αρχίζουν με το ζήτημα της αποσύνδεσης της εργασίας από το εισόδημα και την εισαγωγή του βασικού εγγυημένου εισοδήματος για όλους. Η διαπραγμάτευσή του αρχίζει από τις σπερματικές απόψεις του Τόμας Μουρ και του Τόμας Πέιν, προχωρά στην άποψη Μίλτον Φρίντμαν για το «αρνητικό φόρο εισοδήματος», τις θέσεις των κεϋνσιανών αλλά και τις απόψεις των αντικαπιταλιστών (Αντρέ Γκορζ )που ζητούν απαλλαγή από την ιδεολογία της εργασίας.
Παρεμφερές είναι και το εξεταζόμενο ζήτημα του «κοινού καλού». Σήμερα αμφισβητείται ο homo economicus που όλα τα ρυθμίζει με βάση την ευημερία και το στενό συμφέρον του. Η δυσκολία του να πάμε σε ένα νέο στάδιο είναι μεγάλη καθώς θα πρέπει να πειστούν οι άνθρωποι να αυτό-οργανώνονται με βάση το κοινό καλό, δηλαδή το κοινό όφελος. Αυτό απαιτεί ένα σύνολο κοινωνικών κανόνων και θεσμών. Κ αν μεν σε τοπικό επίπεδο αυτό θα μπορούσε με έναν τρόπο να επιτευχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο συναντά μεγάλες δυσκολίες. (βλ. προσπάθειες για ένα modus vivendi για το κλίμα). Γι αυτό και κάποιοι υποστηρίζουν ότι το θέμα των κοινών απαιτεί μια επαναστατικότητα και προοιωνίζει ένα μετα- καπιταλιστικό σύστημα.
Σχετικά με την εναλλακτική οικονομία αναλύουν τα κρυπτονομίσματα, στέκονται στις απόψεις υπερασπιστών και αρνητών, στη γοητεία που εκπέμπει το κρυπτονόμισμα χάρις και στον αντικρατισμό του, αλλά και στους κινδύνους που εμπλέκει την δημοκρατία, υπονομεύοντας το συλλογικό «είναι». Σε αυτό τον προβληματισμό συμπληρωματικά εντάσσεται και το κεφάλαιο που το ονομάζουν «ουμπεροποίηση» (από τα taxi Uber) όπου η ανταλλαγή υπηρεσιών μεταξύ ιδιωτών γίνεται χωρίς όρια με άξονα τον κανόνα προσφοράς – ζήτησης (περίπτωση Airbnb). Το κίνημα αυτό βρίσκει έδαφος μέσα στο διαδίκτυο, χωρίς μεσολαβητές, χωρίς πραγματική εισφορά κεφαλαίου ή υπηρεσιών από την πλευρά της εταιρείας.
Το πιο καυτό ερώτημα που διατυπώνουν οι δύο συγγραφείς είναι: «Ζούμε πραγματικά σε δημοκρατίες;». Τα μηνύματα δεν είναι τόσο ενθαρρυντικά καθώς οι αλτερνατίβες που υπάρχουν όπως τα «συνέδρια πολιτών», τα δημοψηφίσματα, οι civic tech (πολίτες οργανωμένοι στο διαδίκτυο) και άλλα τέτοια μορφώματα έχουν περιορισμένη εμβέλεια.
Το ζήτημα της δημοκρατίας συνδέεται αναπόφευκτα και με τον λαϊκισμό. Εκτιμούν ότι πίσω από αυτή την ταμπέλα υπάρχουν πολλοί ωφελημένοι. Η ολιγαρχία θέλει να κυβερνήσει χωρίς λαό, για αυτό και έχει μια περιφρονητική στάση απέναντι στον λαό («σκέφτεται λάθος», λένε). Από την άλλη η αντισυστημική αντιπολίτευση βλέπει ότι μπορεί να γίνει ο νέος πόλος χωρίς συγκεκριμένο εναλλακτικό πρόγραμμα. Φέρνουν χαρακτηριστικά το παράδειγμα των Podemos με τα αλληλοσυγκρουόμενα συνθήματα και τις ετερόκλητες διεκδικήσεις. Αναλύουν τον αριστερό λαϊκισμό (Έβο Μοράλες, Ούγκο Τσάβες, Μελανσόν, Podemos κ.ά)αναρωτώμενοι αν είναι εφικτό το σύστημά τους. (αγνοούν το τραγικό παράδειγμα της χώρας μας , σε αυτό το ερώτημα). Δεν ξεχνούν και τον δεξιό λαϊκισμό (Τραμπ), που και αυτός απευθύνεται σε ετερογενές πληθυσμιακό τμήμα.
Ο «διανθρωπισμός» , αν μπορεί ο άνθρωπος να τελειοποιήσει το σώμα του με μηχανικούς τρόπους, δηλαδή να τροποποιήσει τη φύση με σκοπό να νικήσει το θάνατο, είναι ένα πρότζεκτ που οι δύο συγγραφείς το χειρίζονται πολύ προσεκτικά, δεν έχουν αυτή την θετικότητα απέναντι σε τέτοιου είδους πειράματα όπως ο Χαράρι ή άλλοι μελλοντολόγοι, και τονίζουν ότι ο διανθρωπισμός θα οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερη ταξική διαφοροποίηση, καθώς οι έχοντες θα μπορούν να μετέχουν σε τέτοια πρότζεκτ ενώ οι φτωχοί θα είναι αναγκασμένοι να ακολουθούν τη δαρβινική φυσική επιλογή.
Μπορεί να υπάρξει άπειρη ανάπτυξη σε έναν πεπερασμένο κόσμο; Το ερώτημα που θέτουν τελικά οι οπαδοί της αποανάπτυξης, θα έπρεπε να είναι κεντρικό ερώτημα στις δυτικές χώρες που από την κρίση του 2007 με τα subprimes καμία τους δεν έχει μπει σε πραγματική τροχιά ανάπτυξης. Τόσο οι φιλελεύθεροι με την προτίμηση σε μια πλήρως ανταγωνιστική οικονομία όσο και οι υπερασπιστές τής κρατικά ρυθμιζόμενης οικονομίας δεν μπορούν να απεμπλακούν από την παρακολούθηση ενός μόνο μεγέθους, του ΑΕΠ. Η δράση του ανθρώπινου όντος στην βιόσφαιρα έχει περάσει το σημείο συναγερμού: ο άνθρωπος δεν καταναλώνει, αλλά εξαντλεί. Η μεγέθυνση δεν είναι συμβατή με την προστασία του πλανήτη. Οι συγγραφείς αναλύουν την λογική επιχειρηματολογία ότι η πράσινη ανάπτυξη υπονομεύει την βιώσιμη ανάπτυξη. Αλλά πώς θα εφευρεθεί ένας διαφορετικός τρόπος ζωής, σε ένα διαφορετικό πολιτισμό που θα κάνει την αποανάπτυξη βασικό μοχλό επιβίωσης; Μπορεί να επιτευχθεί , όπως θα έλεγε ο Καστοριάδης, «μια νέα φαντασιακή δημιουργία, σπουδαιότερη σε σχέση με οποιαδήποτε έχει λάβει χώρα στο παρελθόν, μια δημιουργία που θα έθετε στο επίκεντρο της ανθρώπινης ζωής άλλες σημασίες από αυτή της αύξησης της παραγωγής και της κατανάλωσης, που θα έθετε διαφορετικούς στόχους ζωής, για τους οποίους οι άνθρωποι θα μπορούσαν να σκεφτούν ότι αξίζουν τον κόπο;».
Τέλος οι δύο συγγραφείς αναλύουν την έλευση των genres, την έννοια του κοινωνικού φύλου, την queer στροφή και γενικότερα την άποψη ότι το γένος προηγείται του φύλου. Παρουσιάζουν τις κριτικές στη θεωρία του φύλου, τα νέα ζητήματα που ανακύπτουν για την σεξουαλικότητα, τη διαθεματικότητα (την επικάλυψη συστημάτων καταπίεσης), τον μαύρο φεμινισμό και το πως η γλώσσα μπορεί να ανταποκριθεί στις νέες ταυτότητες. Θέματα που φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη απήχηση είναι η υπόθεση των ζώων και το εξαπλούμενο κίνημα να θεωρηθούν τα ζώα όντα με ψυχή, συναίσθημα, αντίληψη, έννοιες που υφίσταται και στα ανθρώπινα όντα. Ο ωφελιμισμός, τα δικαιώματα των ζώων, η διαμάχη ευημερισμού και καταργησμού και τα οικολογικά επιχειρήματα συνιστούν έναν πυκνό και πειστικό προβληματισμό.
Συμπληρωματικά στο τέλος κάθε κεφαλαίου οι δύο συγγραφείς παραθέτουν σύντομα την προϊστορία της εξεταζόμενης έννοιας, δείχνοντας ότι πολλές από τις θεωρούμενες σήμερα καινοφανείς ιδέες έλκουν την καταγωγή τους από παλιότερα πολιτικά, κοινωνιολογικά ή φιλοσοφικά κείμενα. Αυτό σημαίνει ότι τα τελευταία χρόνια ανακυκλώνουμε παλιές ιδέες που κάποτε μας φάνηκαν γραφικές ή εξωπραγματικές για να μπορέσουμε να τις εξελίξουμε, να κατανοήσουμε τη συγκυρία και να μπορέσουμε να διατυπώσουμε ή έστω να ψελλίσουμε χωρίς μεγαλοστομίες μικρές προτάσεις για το μέλλον. Και σε αυτό το πεδίο το βιβλίο των δύο συγγραφέων είναι ένα πεδίο συγκερασμού ιδεών για έναν σύγχρονο προβληματισμό, χωρίς αποκλεισμούς και προκατασκευασμένες αντιλήψεις. Απευθύνεται σε ανοικτά μυαλά, σε αντιρρησίες και καθεστωτικούς, σε μοντέρνους και συντηρητικούς, σε εναλλακτικούς και «προσγεθωμένους».
Ένας κίνδυνος που υφίσταται για όλες τις νέες ιδέες είναι η ικανότητα του συστήματος να τις αφομοιώνει και να τις μεταλλάσσει αποδυναμώνοντάς τις. Ένας άλλος κίνδυνος είναι αυτός που διατυπώνει η βελγικής καταγωγής φιλόσοφος Σαντάλ Μουφ σχετικά με τις μετα-νεοτερικές ιδέες όπου ελλοχεύει ο κίνδυνος του ιδεαλισμού (το πραγματικό δεν υπάρχει, το μόνο που υπάρχει είναι οι λόγοι για το πραγματικό) και η εδραίωση του σχετιστικού (ισχύουν τα πάντα, οι απολυτότητες έχουν εκλείψει). Κάτω από αυτό το πρίσμα δεν θα μπορέσει να υπάρξει μια συνισταμένη για το κοινό καλό, ένα οποιοδήποτε όραμα που μπορούν να καθορίσουν οι ανθρώπινες κοινότητες και προς το οποίο θα θελήσουν να κατευθύνουν τις ενέργειες τους.
Remi Noyon και Philippe Vion- Dury, Οι νέες ιδέες,μτφρ.Βάλια Καϊμάκη, Πόλις
Βρες το εδώ
