συνέντευξη στην Αλεξάνδρα Σαμοθράκη (αποκλειστικό)
Η Έλενα Καρακούλη διασκευάζει και σκηνοθετεί τον Παράμεσο της Yoko Ogawa σε μετάφραση Παναγιώτη Ευαγγελίδη για το Φεστιβάλ Αθηνών και για τα radio plays. Με αφορμή αυτή την ραδιοφωνική παράσταση (από 5 Απριλίου) η διάσημη γιαπωνέζα μυθιστοριογράφος Yoko Ogawa μίλησε αποκλειστικά στον Αναγνώστη για τον κόσμο της: για το πώς αντιλαμβάνεται το μυθιστορηματικό έργο σε σχέση με την πραγματικότητα, τις εμμονές του πεζογράφου, την απώλεια και τη μνήμη, την πληροφόρηση και το κενό.
Η απώλεια είναι ένα από τα εντονότερα leitmotiv στη λογοτεχνία σας. «Ο Παράμεσος» περιγράφει ένα εργαστήριο όπου οδυνηρά πολύτιμα για τον ιδιοκτήτη τους αντικείμενα, αναμνήσεις κτλ γίνονται «δείγματα» και φυλάσσονται για πάντα σε ένα συρτάρι. Είναι η λογοτεχνία ένας τρόπος να μετατραπεί η απώλεια σε «δείγμα»;
Πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα. Συμφωνώ μαζί σας. Η λογοτεχνία μπορεί να αποτελέσει έναν από τους τρόπους συντήρησης σε αυτόν τον κόσμο πραγμάτων και αναμνήσεων που διαφορετικά θα ξεχνιόντουσαν και θα χανόντουσαν αν τα αφήναμε στην ησυχία τους. Νιώθω πως είναι καλύτερα να εξετάζει κανείς το διάκενο, όχι αυτό που έχεις, αλλά αυτό που έχεις χάσει για να πλησιάσεις περισσότερο τους χαρακτήρες. Αν το γράψιμο ενός μυθιστορήματος αφορά την προσπάθεια να δει κανείς όσα ήδη χάθηκαν και εξαφανίστηκαν, είναι κάπως σα να κάνεις ένα «δείγμα». Αυτό που θα χανόταν στον κόσμο του τίποτε γίνεται «δείγμα», δημιουργεί την ψευδαίσθηση πως υπάρχει ακόμη.
Η αποθήκευση σε συρτάρια αναφέρεται και στην «Αστυνομία της Μνήμης», εδώ όμως τα αντικείμενα που φυλάσσονται έχουν εξαλειφθεί από την «Αστυνομία της Μνήμης» και τα θυμούνται μόνο λίγοι άνθρωποι. Η ηρωίδα είναι μια συγγραφέας που αιμορραγεί αναμνήσεις, ο επιμελητής της όμως ο Ρ, καταφέρνει να διατηρήσει τις αναμνήσεις του και μάταια προσπαθεί να βοηθήσει και τους άλλους να μη χάσουν τις δικές τους. Νομίζετε μήπως πως ο Ρ είναι ο πραγματικός καλλιτέχνης που πολεμά να συντηρήσει τις συνδέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους και τις ψυχές τους;
Σε καμία περίπτωση δεν είναι ένας παθιασμένος άνθρωπος, νομίζω όμως πως πολεμάει με την καρδιά του την απώλεια της μνήμης. Αναμφίβολα πιστεύει πως η λογοτεχνία είναι μια θεμελιώδης τέχνη του ανθρώπινου πνεύματος. Γι’αυτό προσπαθεί να προστατέψει τις αναμνήσεις. Συνεχίζει να ενθαρρύνει την ηρωίδα να μην το βάλει κάτω μέχρι το τέλος. Ο Ρ αποδεικνύει πως μπορεί κάποιος να πολεμήσει για να προστατέψει την τέχνη.
Η ιστορία με τη δακτυλογράφο που γράφει η ηρωίδα στην Αστυνομία της Μνήμης, έχει πολλά κοινά με τον «Παράμεσο»: και οι δυο ιστορίες ξεκινάνε με την επαγγελματική σχέση μιας νέας γυναίκας και ενός αυταρχικού αφεντικού/δασκάλου, εξελίσσονται σε ρομαντικές ιστορίες και καταλήγουν με την πλήρη απώλεια του εαυτού όπου οι ιαπωνικές γραφομηχανές παίζουν σημαντικό ρόλο. Και στις δυο ιστορίες τα δάχτυλα έχουν σημασία είτε ως απώλεια είτε για τη δακτυλογράφηση και μου έφεραν στο μυαλό «Τα Μαθήματα Πιάνου» της Jane Campion όπου ένα δάχτυλο της πρωταγωνίστριας- πιανίστριας ακρωτηριάζεται από το νέο της σύζυγο. Τι τρέχει με τα δάχτυλα και τη γυναικεία χειραφέτηση;
Είναι δύσκολο να σας εξηγήσω λογικά γιατί κολλάω με τα δάχτυλα και τη διαστροφική σχέση αφέντη-σκλάβας. Όταν γράφω όπως θέλω να γράψω, το μόνο που έχω να πω είναι πως αυτό είναι το αποτέλεσμα. Θα ήταν πιο εύκολο και για μένα αν θα μπορούσα να δείξω καθαρά το τι συμβολίζουν τα δάχτυλά μου, όμως επειδή δε μπορώ συνεχίζω να γράφω μυθιστορήματα. Χωρίς να διαθέτω στοιχεία, μπορώ να γράψω ένα μυθιστόρημα μόνο αν περιφέρομαι στο σκοτάδι που κρύβεται στα βάθη της συνείδησής μου.
Σε πολλά από τα βιβλία σας η ηρωίδα υποστηρίζεται από έναν ηλικιωμένο άνδρα με τον οποίον δεν έχει συγγενική σχέση. Μπορείτε να μας μιλήσετε για τις ανέλπιστες φιλίες;
Εισάγοντας χαρακτήρες σε σχέσεις που δεν εμπίπτουν σε τυποποιημένα πλαίσια, όπως φιλία, τρυφερότητα και πατρότητα (επί παραδείγματι ο γεράκος που λουστράρει παπούτσια στον Παράμεσο ή ο γέρος στην Αστυνομία της Μνήμης), καθίσταται ορατός ο ορίζοντας της ηρωίδας και νιώθω πως ξεκινά να απλώνεται. Είναι σα να τη σπρώχνει με φρέσκο, ούριο άνεμο προς το αδιέξοδο τέλος του λαβύρινθου.
Σε μια συνέντευξη της η Alice Munro είχε πει πως ως γυναίκα ακούει ιστορίες από τις φίλες της και την οικογένεια της αλλά αποφεύγει να τις χρησιμοποιεί μέχρι οι εμπλεκόμενοι να αποδημήσουν εις Κύριον για να αποφύγει παρεξηγήσεις. Εσείς χρησιμοποιείτε αληθινούς ανθρώπους; Ο κ. Ντεσιμαρού συγκεκριμένα βασίζεται σε αληθινό χαρακτήρα; Κατά τις πρόβες για το radioplay αναφέρθηκε πως μπορεί να είναι ο στρατιώτης που ανέφερε ο γέρος.
Ποτέ δεν έχω χρησιμοποιήσει αληθινό άνθρωπο στο έργο μου. Καμιά φορά επανασυναρμολογώ στοιχεία από διάφορους ανθρώπους από τους οποίους έχω πάρει συνεντεύξεις για να δημιουργήσω μια νέα εικόνα ενός ανθρώπου. Ή βάζω εκεί που γράφω τη φωτογραφία κάποιου που δεν ξέρω ούτε πως τον λένε, μια φωτογραφία που κόβω από ένα περιοδικό για να διευρύνω τη φαντασία μου. Επομένως ο κ. Ντεσιμαρού δεν είχε κάποιο πρότυπο. Πάντως το όνομα Ντεσιμαρού είναι κάπως σπάνιο στην Ιαπωνία. Δανείστηκα μόνο το επίθετο ενός συναδέλφου του άνδρα μου. Ποτέ δεν σκέφτηκα πως ο στρατιώτης που αναφέρει ο γεράκος που λουστράρει παπούτσια και ο Ντεσιμαρού είναι ο ίδιος άνθρωπος. Αφού φτάσει στους αναγνώστες, βλέπω πως το μυθιστόρημα αλλάζει ελεύθερα, και αυτό με ευχαριστεί πολύ.
Να σας κάνω τώρα και την αντίθετη ερώτηση; Η Έλενα Καρακούλη, η σκηνοθέτις του ελληνικού radio play του «Παράμεσου», τυχαίνει να είναι παντρεμένη με έναν από τους καλύτερους πρωταγωνιστές του ελληνικού θεάτρου- έτσι τον χρησιμοποίησε στο ρόλο του κυρίου Ντεσιμαρού. Επίσης εγώ 3 μήνες μετά το γάμο μου, έκοψα το δείκτη μου ενώ ετοίμαζα μια σαλάτα λάχανο για τον άνδρα μου (όμως το κόκκαλο δεν είχε πειραχτεί και έτσι το δάχτυλο ξαναφύτρωσε κάπως περίεργο). Συναντάτε συχνά άτομα στη ζωή σας που έχουν βιώσει λίγο από τις ιστορίες σας;
Μα τι φανταστικά πράγματα μου λέτε! Η σκηνοθέτις από το radio play του Παράμεσου είναι παντρεμένη στα αλήθεια με τον κ. Ντεσιμαρού της; Και εσάς σας ξαναφύτρωσε το δάχτυλο; Πάντα γράφω νομίζοντας πως αυτό δε μπορεί να συμβεί στην πραγματικότητα. Στην πραγματικότητα όμως, κάτι παρόμοιο συμβαίνει ήδη. Συχνά μου γράφουν οι αναγνώστες λέγοντας «Ξέρω κάποιον τύπο που μοιάζει πολύ με τον τάδε χαρακτήρα από το τάδε βιβλίο σας». Έτσι πάντα μπορούμε να θυμόμαστε πόσο βαθιά μια ιστορία και η πραγματικότητα είναι συνδεδεμένες.
Η κομψότητα έχει μεγάλη σημασία στα βιβλία σας: από τα τέλεια παπούτσια που ο αψεγάδιαστος κύριος Ντεσιμαρού προσφέρει στην ηρωίδα στον «Παράμεσο» μέχρι τις ποιητικές εικόνες μιας εσωτερικής αίθουσας καλυμμένης με χιόνι ή τις αριστοτεχνικές βουτιές του Jun στην «Πισίνα Καταδύσεων», μέχρι το ποτάμι που ξεχειλίζει ροδοπέταλα στην «Αστυνομία της Μνήμης». Μέχρι και μια βιβλιοθήκη που γίνεται παρανάλωμα του πυρός περιγράφεται ως όμορφη. Όμως όλες αυτές οι ωραίες εικόνες πηγάζουν από τη σκληρότητα. Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην ομορφιά και τη σκληρότητα;
Όσο σκληρή ή άσχημη να είναι η σκηνή που περιγράφεται εντούτοις μπορεί να περιγραφεί με «όμορφες» προτάσεις. Οι λέξεις έχουν μια τόσο μυστήρια δύναμη. Στο κάτω κάτω νομίζω πως η ομορφιά των προτάσεων μπορεί να εκφράσει τα πάντα. Φυσικά όμως είναι πολύ δύσκολο να γραφτεί μια τέτοια πρόταση. Από τη μια γραμμή στην επόμενη είναι για μένα μια νέα εξιλέωση.
Έχετε αναφέρει πως σας εμπνέει το Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ. Στην «Πισίνα των Καταδύσεων» αναφέρεστε σε αυτήν ευθέως, ενώ η περιπέτεια του Ρ στην «Αστυνομία της Μνήμης» μοιάζει πολύ με τα όσα πέρασε η Άννα Φρανκ. Η Άννα είχε γράψει πως θα «ασφυκτιούσε» αν δεν έγραφε. Είναι αυτή η αίσθηση πνιγμονής που κάνει κάποιον συγγραφέας; Αν όχι τι είναι;
Η Άννα Φρανκ μπορούσε να απολαύσει την ελευθερία μόνο ενώ έγραφε στο ημερολόγιο της. Το γράψιμο ήταν όσο σημαντική ήταν και η αναπνοή. Χωρίς να με ξεχειλίζει το πάθος πως δε μπορώ να μη γράψω, δε θα μπορούσα να ολοκληρώσω ένα μυθιστόρημα. Από την άλλη όμως νομίζω πως το πάθος πρέπει να είναι σαν ένα κερί που καίει στη σιγαλιά. Δεν πρόκειται για μια στιγμιαία λάμψη, αλλά για ένα φως που φωτίζει μια περιοχή πεισματικά, παρά την ισχνότητά του. Νιώθω πως αυτό που απαιτείται από τους συγγραφείς είναι αυτό ακριβώς το πείσμα.
Στα βιβλία σας υπάρχουν πολλές καταπακτές, υπόγεια και κρυφά δωμάτια. Είναι οι γραφομηχανές το αντίθετό τους;
Οχι. Οι γραφομηχανές δεν ανταγωνίζονται τα κλειστά δωμάτια. Είναι μάλλον κάτοικοι του ίδιου νησιού. Η γραφομηχανή είναι περιορισμένη σε ένα καθαρό περίγραμμα, κρύβει όμως αχανή έκταση στα όσα μπορεί αν εκφράσει. Επιμένω στους μικρούς χώρους επειδή με καταγοητεύουν τέτοιες αντιθέσεις.
Πιστεύετε πως οι συγγραφείς και γενικά οι καλλιτέχνες κάνουν τον κόσμο καλύτερα ή είναι η δουλειά τους καταδικασμένη να γίνει άλλο ένα προϊόν προς κατανάλωση από τη μεσαία τάξη;
Όταν γράφω ένα μυθιστόρημα δεν έχω σκοπό να κάνω τον κόσμο καλύτερο. Πάντως, όταν το μυθιστόρημά μου φτάνει στους αναγνώστες, ειλικρινά ελπίζω πως καθεμιά από τις ψυχές που αγγίζει θα ταρακουνηθεί και θα γεμίσει με χαρά. Το μυθιστόρημα δεν απευθύνεται στο ασαφώς ορισμένο αντικείμενο του κόσμου, αλλά χτίζει μια προσωπική σχέση με τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Αυτό είναι και το μόνο πράγμα που μπορεί να κάνει.
Πολλοί από τους πρωταγωνιστές σας είναι ορφανοί. Πιστεύετε πως ένας συγγραφέας πρέπει να «ορφανέψει» για να μπορέσει να δημιουργήσει ;
Στη σημερινή κοινωνία όπου η πληροφόρηση ξεχειλίζει, είναι δύσκολο να αναζητήσει κανείς ησυχία. Με ενδιαφέρουν τα ανθρώπινα θαύματα. Λατρεύω τους ανθρώπους. Όμως ενώ γράφω ένα μυθιστόρημα, μένω μακριά από τους χαρακτήρες και συμπεριφέρομαι σαν ορφανό. Προκειμένου να ακούσει καθαρά τις φωνές τους, να παρατηρήσει τις χειρονομίες τους και να δει μέσα στις καρδιές των ηρώων του, ο συγγραφέας πρέπει να κρυφτεί πίσω από ένα δέντρο.
Πόσο έλεγχο έχετε στο τι συμβαίνει σε μια ιστορία σας;
Ελπίζω να μη σας μπερδέψω και λυπάμαι αν το κάνω αλλά δεν έχω κανέναν έλεγχο. Ενώ γράφω συναντάω έκπληκτη, ακόμη και εγώ η συγγραφέας, ανέλπιστα πράγματα που κάνουν το μυθιστόρημα να προχωράει. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το αποτέλεσμα έχει διαφορετικό σχήμα από αυτό που αρχικά περίμενες. Τα μυθιστορήματα που είναι έτοιμα εντός σχεδίου συνήθως δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Όταν με πιάνει εξαπίνης και μου φαίνεται πως δεν είναι κάτι που έχω γράψει εγώ, τότε είναι που νιώθω το μεγαλύτερο αίσθημα πληρότητας.
Η Έλενα Καρακούλη, η σκηνοθέτις του ελληνικού «Παράμεσου» στο radio play για το Φεστιβάλ Αθηνών έκανε καταπληκτική δουλειά, μου εξομολογήθηκε πάντως πως αφού ολοκληρώνεται ένα έργο νιώθει ανασφάλεια και θλίψη. Σας πιάνει και εσάς αυτό; Είναι οι γυναίκες καλλιτέχνες πιο πιθανόν να παρουσιάσουν σύνδρομο του απατεώνα (δηλαδή να νιώθουν πως δεν τους αξίζει η επιτυχία τους) ή το σύνδρομο της άδειας φωλιάς μετά την ολοκλήρωση ενός έργου;
Είναι γεγονός πως αφού τελειώνω το γράψιμο ενός μυθιστορήματος, αδειάζω. Δε μπορώ να γράψω τίποτε εκτός αν βάλω όλο μου το είναι. Πάντα λέω: «Ω, νομίζω πως αυτή ήταν η τελευταία μου δουλειά». Πάντως περιέργως, μετά από λίγο, οι σπόροι μιας νέας ιστορίας φτερουγίζουν στο κενό της καρδιάς μου. Δεν το κάνω εκούσια, συμβαίνει τυχαία. Βασίζομαι σε αυτή τη σύμπτωση και καταφέρνω να συνεχίζω να γράφω μυθιστορήματα.
Σας ευχαριστώ για τις ουσιαστικές σας ερωτήσεις και τη συνεργασία σας. Σας παρακαλώ διαβιβάστε τους χαιρετισμούς μου στους συντελεστές του radio play του Παράμεσου. Ανυπομονώ να δω ποιος θα μπορούσε να ενσαρκώσει τους ρόλους, ιδίως τον κ. Ντεσιμαρού.
********
Info1 Ποια είναι η Ogawa
Η Yoko Ogawa (γεν ’62) έχει τιμηθεί με όλα τα ιαπωνικά και πολλά από τα διεθνή λογοτεχνικά βραβεία, όπως το American Book Award και το Shirley Jackson Award, ενώ το μυθιστόρημά της Η Αστυνομία της Μνήμης έφτασε στη βραχεία λίστα των Διεθνών Βραβείων Booker το 2020. Κείμενα της έχουν δημοσιευτεί στον New Yorker, το Zoetrope και στο A Public Space.
Στον Παράμεσο η Ogawa αφηγείται την ιστορία μιας νεαρής κοπέλας που πιάνει δουλειά σε ένα περίεργο εργαστήριο «δειγμάτων» και αναπτύσσει μια νοσηρή σχέση με τον ιδιοκτήτη του εργαστηρίου, τον κ. Ντεσιμαρού. Παρά το γεγονός ότι η διασκευή έχει γίνει από τη σκηνοθέτιδα αφήνοντας εκτός ένα κρίσιμο σημείο της πλοκής το σύνολο καταφέρνει να αποδώσει πιστά την ογκαουική ατμόσφαιρα με αποτέλεσμα το πιο σύγχρονο εκ των τριών, να είναι παραδόξως και το πιο ευστόχως ανοίκειο και αλλόκοτο έργο. Ο Παράμεσος, έχει γυριστεί και σε ταινία από τη Γαλλίδα Diane Bertrand με πρωταγωνίστρια την Ουκρανή Olga Kyrilenko.
Info2 Τα στοιχεία της παράστασης
Διασκευή – Σκηνοθεσία Έλενα Καρακούλη, Σύνθεση ήχου και μουσικής Violet Louise, Βοηθός σκηνοθέτη Ανθή Φουντά. Ηθοποιοί: Μαρία Καλλιμάνη, Νίκο Ψαρρά, Αντώνη Μυριαγκό, Αλεξάνδρα Λέρτα, Ανθή Φουντά . Συμμετέχουν οι μουσικοί Bασίλης Κουντούρης (μουσικός προγραμματισμός), Violet Louise (midi οργάνα, πιάνο, φωνή, ηχοτοπία), Κώστας Μπώκος (προμίξεις), Κώστας Μιχόπουλος (ηχητικά εφέ),
Info3 Τα υπόλοιπα radio plays
Τα άλλα δύο radio plays είναι : O Κυνηγός του σκοταδιού του Howard Phillips Lovecraft σε σκηνοθεσία: Ακύλλα Καραζήση και το Δύο ηθοποιοί για ένα ρόλο του Théophile Gautier σε σκηνοθεσία Γιώργου Νανούρη. Τα ραδιοφωνικά έργα μπορείτε να τα ακούσετε από το aefestival.gr και στα podcast της Lifo με δωρεάν ακρόαση για όλους/ ες.
info4 Το βιβλίο
Yoko Ogawa, Ο Παράμεσος, μτφρ. Π.Ευαγγελίδης, Άγρα
Βρες το εδώ
