Ξένες ποιητικές φωνές (της Βαρβάρας Ρούσσου)

της Βαρβάρας Ρούσσου

Οι εκδόσεις βακχικόν τα τελευταία τρία χρόνια δημιούργησαν τη σειρά Ποίηση απ’ όλο τον κόσμο που περιλαμβάνει είτε ποιητικές ανθολογίες από διάφορες χώρες, από τα γειτονικά βαλκανικά κράτη έως την Ουκρανία την Αρμενία, την Ισλανδία και τη Νορβηγία είτε μεμονωμένα βιβλία ξένων ποιητών/ποιητριών. Το εγχείρημα είναι σύνθετο, εκτεταμένο και οπωσδήποτε θετικό αφού δίνει την ευκαιρία να γνωρίσει ο Έλληνας αναγνώστης τις ποιητικές φωνές από γλώσσες που δύσκολα προσεγγίζονται όπως τα γεωργιανά και τα νορβηγικά.

Απ’ όσα βιβλία της σειράς μπόρεσα να διαβάσω ξεχωρίζω:

• τη σύνθεση του Γεωργιανού Μπεσίκ Καραναούλι Η σακατεμένη κούκλα (μετάφραση Πηνελόπη Ζαλώνη και εισαγωγή του Timothy Kercher ποιητή και μεταφραστή γεωργιανής ποίησης στα αγγλικά). Όπως πληροφορούμαστε από την εκτενή και κατατοπιστική εισαγωγή (πρόκειται για έναν πολύ γνωστό και βραβευμένο στη Γεωργία του ποιητή, δύο φορές πρόταση της χώρας του για Νόμπελ. Για δυο βασικούς λόγους το έργο του υπήρξε κομβικό: αφενός εισήγαγε τον ελεύθερο στίχο στη γεωργιανή ποίηση αφετέρου εξέδωσε τη Σακατεμένη κούκλα το 1972 στην περίοδο που η Γεωργία ήταν μια από τις σοβιετικές Δημοκρατίες της ΕΣΣΔ. Διαφεύγοντας θαυμαστά από τη λογοκρισία και την ευθυγράμμιση με τις επιταγές του καθεστώτος, όταν κάθε παραβίαση τους σήμαινε τιμωρία, κατόρθωσε να αποτυπώσει όλο το κλίμα απόγνωσης της εποχής. Η σύνθεση χρησιμοποιεί αφηγηματικές συμβάσεις (ενότητα χρόνου-μια μέρα-, αναδρομές κ.α.) ξεπερνά όμως το χαρακτήρα της αφήγησης και ψυχογραφεί έναν άντρα της εποχής με τα ναυαγισμένα όνειρα, τις τραγικές διαψεύσεις, την αναζήτηση ταυτότητας και το παρελθόν του που είναι αυτό της χώρας του: «Και πόσο ακόμα μπορεί/ αυτός που αγαπά/ν’ αναζητήσει τον εαυτό του συνειδητά» «Τι μπορώ να πω για τους άλλους όταν εγώ ο ίδιος/ δεν πιστεύω στην προσωπική μου ευτυχία,/σα να μη θέλω να αισθανθώ όμορφα/σα να μην το θεωρώ ηθικό.». Στο καταληκτικό ποίημα XVIII διαβάζουμε: «Είναι τόσο ωραίο όταν ένας άντρας ξαφνικά χάνεται,/ και εγκαταλείπει τις λέξεις των άλλων και τις αφήνει να σαπίζουν/στα στόματά τους/ […]» για να τελειώσει: «Ήταν πολύ καλύτερα/ όταν βρισκόμουν στην κοιλιά της μάνας μου/σαν παλιά μινιατούρα -σε χρυσή κορνίζα./».
• το ανθολόγιο του πολυγραφότατου Τούρκου Φαζίλ Χιουσνού Νταγλάρτζα υπό τον τίτλο Η γεύση της γραφής (μετάφραση και εισαγωγή από τον Αριστοτέλη Μητράρα ενδελεχή γνώστη της τουρκικής γλώσσας και λογοτεχνίας). Ερχόμαστε σε επαφή με μια ποίηση τόσο οντολογική και υπαρξιακή όσο και κοινωνική αλλά και εθνική. Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο όχι μόνο για τον συγκεκριμένο ποιητή αλλά και για την πορεία ενός ισχυρού ρεύματος που έδωσε δυναμικές επιρροές και επιγόνους, είναι η υπερρεαλιστική βάση των ποιημάτων του καθώς, όπως αναφέρεται στην εισαγωγή «ο υπερρεαλισμός έφθασε αργοπορημένος στην Τουρκία, μετά το 1950, και είχε γίνει μόδα στους κόλπους της διανόησης εκείνης της εποχής». Στην ανάγνωση των ποιημάτων όμως διαπιστώνει κανείς ότι η υπερρεαλιστική επίδραση έχει μεταπλαστεί σε μια ποίηση στοχαστική και αφαιρετική, τόσο νοηματικά όσο και στην οικονομία της φόρμας (με πυκνότητα και επιγραμματικότητα σε βαθμό που παραπέμπει στη συντομία των χαϊκού), εσωστρεφή αλλά όχι κρυπτική, άλλοτε κοσμολογική άλλοτε μεταφυσική, όπου δεσπόζουν τα ερωτήματα για τον άνθρωπο, τη θέση του στον κόσμο αλλά και την καθημερινότητά του: «Ο άνθρωπος/ Συναντιέται με το φως/Συναντιέται με τον άνεμο/Συναντιέται με τον ήλιο/Τη νύχτα συναντιέται με τη σελήνη/Επιστρέφει σπίτι και συναντιέται με τη σύζυγο και τα παιδιά του/Συναντιέται με το καθήκον του/…». «Μια πύλη που έμεινε ανοιχτή είναι το σύμπαν/Εισήλθα εισήλθα εισήλθα εισήλθα/Εξήλθα εξήλθα εξήλθα εξήλθα/Το σύμπαν είναι μια πύλη που έμεινε ανοιχτή./». Και αλλού: «—Καλά ποιο είναι/ Το νόημα που υπάρχει μέσα σε όλους μας/—Να είμαστε ο μόνος άξονας της δημιουργίας». Ή: «Όπου έχει περισταλεί η ελευθερία/Υπάρχει/Εκεί ένας πόνος// Όπου έχει περισταλεί λίγο ακόμα η ελευθερία/ Υπάρχει/Εκεί μια σπίθα./»
• το ανθολόγιο ποιημάτων της αργεντινής Χούλια Σαράτσου (μετάφραση-εισαγωγή Ξένη Κακάκη). Η Σαράτσου, ποιήτρια και διδάκτωρ φιλολογίας, με μεταφράσεις και μελέτη για τη σλοβενική ποίηση του 19^ου και 20^ου αιώνα, έχει  πραγματολογικό υπόβαθρο στην κοινωνική ποίησή της. Στο επίκεντρό της άνθρωποι καθημερινοί, αδύναμες φωνές, για τις οποίες η Σαράτσου γίνεται η φωνή: μια σειρά πρόσωπα μιλούν, σε πρώτο ενικό συνήθως, που είτε βιώνουν το τραύμα των δύο παγκοσμίων πολέμων είτε ζουν στη μεταπολεμική Αργεντινή είτε, στην εποχή μας, αναζητούν τα κομμάτια της διασπασμένης ταυτότητάς τους και στον καθρέφτη τους αντανακλούν χαρακτηριστικά εμβληματικοί χώροι (Ιεριχώ, Ατλαντίδα, Βεζούβιος) αλλά κυρίως πρόσωπα του μύθου (Λαοκόοντας, Κύκλωπας Ναυτίλος) ή της ιστορίας (Χριστός, Κλεοπάτρα). Παρά τις έντονες αναφορές στην αργεντίνικη πραγματικότητα διαβάζουμε μια ποίηση πολύ κοντινή μας αφού τροφοδοτείται και ανιχνεύει τις ίδιες αγωνίες. Το ποίημα «Ραδιογραφία της πάμπα», ένας θεατρικού ύφους μονόλογος, δεν παράγει μια φαινομενική γραφικότητα αποδίδοντας το κλίμα της πάμπας, αντίθετα είναι μια σκληρή υπενθύμιση της ένδειας των ανθρώπων της. Παράλληλα, σε ποιήματα της ίδιας ενότητας (υπό τον τίτλο «Αταβισμός»)  με το προηγούμενο στρέφεται η Σαράτσου ενάντια στους ομότεχνούς της στις περιπτώσεις όπου καλλιτεχνική πράξη ή ποίηση προέρχεται από άτομα αποκομμένα από τη σκληρή κοινωνική πραγματικότητα (βλέπε και το εισαγωγικό πεζόμορφο ποίημα-μύθο της ενότητας). Όλα φαίνονται να συμβαίνουν μεταξύ πάμπας και «φουτουριστικής πόλης» υπογραμμίζοντας τη διαφορά αλλά και την ομοιότητα της εξάρτησης και μιζέριας στην ύπαιθρο και στο άστυ: ξεχωρίζω ποιήματα όπως: «Γιατρός Κρόνος» (η αναγκαιότητα μια έκτρωσης που «Συνέβη μια μέρα στη φουτουριστική πόλη/ όπου ο γιατρός Κρόνος /αντιπρόσωπος του Αυτοκράτορα/ ζει και βασιλεύει πάνω στα σώματα των γυναικών, των ανδρών/» αφού «ο γιατρός Κρόνος ελέγχει αυστηρά την αναπαραγωγή», ποίημα που στηλιτεύει την επιβολή σωματικής πειθαρχίας των  σύγχρονων καθεστώτων), «Μετανάστευση» (η επιβολή στη ζωή και τον τόπο διαμονής με αναφορά πάλι στον Δρ. Κρόνο) , «Κάθοδος», «Έσχατη λύση».

Άλλο δείγμα το τελευταίο ποίημα: «Δεν θέλω μυστικούς υπηρέτες/ ούτε λόγια αποθαρρυντικά/ούτε δυνάμεις που διαλύονται σαν ξερή κοπριά./ Γιατί όταν ο Προμηθέας έδωσε τη φωτιά στους ανθρώπους,/η οχιά έχασε το δηλητήριό της/ και εκείνοι τον Πάνα τους./».

Ό,τι μου έλειψε στην περίπτωση του ανθολογίου της Σαράτσου είναι μια εμπεριστατωμένη εισαγωγή που θα ολοκλήρωνε την εικόνα για την ποιήτρια και το λοιπό της έργο.

Η σειρά των μεταφράσεων περιέχει επίσης ανθολόγια ή μεμονωμένα έργα Ευρωπαίων ποιητών όπως ο Τομ Σούλτς και ο ακόμη γνωστότερος Πέτερ Χάντκε. Σημαντικό εκδοτικό συμβάν αποτελούν εξάλλου τα Άπαντα του Τόμας Μπερνχαρτ σε μετάφραση Χριστίνα-Παναγιώτα Γραμματικοπούλου και Ιωάννα Διαμαντοπούλου με πρόλογο του Ευριπίδη Γαραντούδη και τα ποιητικά Άπαντα της Ίνγκεμποργκ Μπάχμαν πάλι σε μετάφραση Χριστίνα-Παναγιώτα Γραμματικοπούλου (που ας σημειωθεί υπογράφει τις μεταφράσεις γερμανόφωνης ποίησης στο σύνολό τους).