Της Νίκης Κώτσιου.
Εμβληματική μορφή των ουγγρικών γραμμάτων, σεναριογράφος και συνεργάτης του γνωστού σκηνοθέτη Μπέλα Ταρ, πρόσφατα τιμημένος με το σπουδαίο βραβείο Man Booker International, ο Λάσλο Κρασναχορκάι (γεννημένος το 1954) εξελίσσεται σε σημαντικό κεφάλαιο της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Και πώς όχι; Στο έργο του διασταυρώνονται με τον πιο γόνιμο και πρωτότυπο τρόπο πολλά και ποικίλα ρεύματα, που έρχονται να ανανεώσουν και να δυναμώσουν την ευρωπαϊκή λογοτεχνία ενοφθαλμίζοντας ολοκαίνουρια, απρόβλεπτα στοιχεία. Με το «Πόλεμος και Πόλεμος» σε ωραία, λεπτουργημένη μετάφραση της Ιωάννας Αβραμίδου από τα γαλλικά, οι εκδόσεις Πόλις μας συστήνουν τον σημαντικό αυτό συγγραφέα, που αρέσκεται να καινοτομεί και να εντυπωσιάζει εξερευνώντας αχαρτογράφητα λογοτεχνικά ύδατα.
Πρωταγωνιστής στο «Πόλεμος και Πόλεμος» είναι ο -μπεκετικών προδιαγραφών- Γκιόργκι Κόριμ, ένας μονόχνωτος, εκκεντρικός αρχειοφύλακας που ζει και δουλεύει σε μια μικρή πόλη διακόσια χιλιόμετρα από τη Βουδαπέστη. Κάνει μια μοναχική, ανούσια ζωή, μέχρι τη στιγμή που πέφτει στα χέρια του ένα μυστηριώδες ανυπόγραφο χειρόγραφο αδιευκρίνιστης προέλευσης, ένα χειρόγραφο που δε μοιάζει σε τίποτα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά έγγραφα του δημόσιου αρχείου. Το χειρόγραφο εξιστορεί την περιπέτεια τεσσάρων αινιγματικών ανδρών, που έχουν επιζήσει μιας μεγάλης καταστροφής και ταξιδεύουν με μεγάλα άλματα μέσα στο χώρο και το χρόνο, γενόμενοι μάρτυρες αλλεπάλληλων πολέμων. Οι τέσσερις άνδρες(ιππότες άραγε της Αποκάλυψης ή μήπως άγγελοι της Ιστορίας;) παρακολουθούν εκστατικοί την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού μέσα από τα κατά καιρούς αριστουργήματα της τέχνης αλλά συντετριμμένοι διαπιστώνουν πόσο συγκλονιστικό πισωγύρισμα είναι οι πόλεμοι και οι συμφορές που αυτοί συνεπάγονται. Στο ταξίδι τους, από τη μινωική Κρήτη μέχρι την Κολωνία και τη Βενετία της Αναγέννησης, συνοδεύονται αδιαλείπτως από τον ανεξιχνίαστο κύριο Μάστεμαν ,φιγούρα που θυμίζει άλλοτε Μεφιστοφελή κι άλλοτε Νέμεση, προαναγγέλλοντας με την πάντα δυσοίωνη παρουσία του το σπαραγμό και φέρνοντας στο μυαλό ένα πλάσμα σαν το Θάνατο από την Έβδομη Σφραγίδα του Μπέργκμαν, ταινία που ούτως ή άλλως ταιριάζει με το γενικότερο κλίμα και την υποβλητική ατμόσφαιρα του Πόλεμου και Πόλεμου.
Πάντως, μέσα στο μυστηριώδες χειρόγραφο, ο Κόριμ νομίζει πως βλέπει κωδικοποιημένα τα μεγάλα μυστικά της ανθρώπινης ζωής και μαζί του προσωπικού του βίου, οπότε αποφασίζει να τα εγκαταλείψει όλα και να μεταβεί στη Νέα Υόρκη, το καινούριο «κέντρο του κόσμου», για να κοινοποιήσει την ανακάλυψή του σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η μετάβασή του δεν γίνεται χωρίς προβλήματα και η διαμονή του μόνο ανέφελη δεν είναι, αλλά ο Κόριμ έχει ταχθεί ολόψυχα στο σκοπό του και προσπαθεί απερίσπαστος να τον φέρει σε πέρας. Μετά πολλών βασάνων πληκτρολογεί λέξη-λέξη το κείμενο στον υπολογιστή και το αναρτά τμηματικά έτσι ώστε να το καταστήσει αθάνατο και προσιτό σε όλους. Η επιμονή και η βασανιστική προσήλωσή του στο κοπιώδες έργο της αντιγραφής φέρνει ενίοτε στο νου τον «Μπάρτλεμπυ,το γραφιά» του Μέλβιλ, που με την ίδια μανία καθαρόγραφε τα δικόγραφα στο δικηγορικό γραφείο όπου δούλευε εντατικά, προτού τον καταπιεί η σιωπή. Μπορεί ο Κόριμ να μη βγάζει νόημα από τα θαυμαστά που αντιγράφει και μεταφέρει στο διαδίκτυο αλλά η ίδια η πράξη της αντιγραφής και η πεποίθηση ότι εργάζεται για έναν σκοπό, αρκεί για να νοηματοδοτήσει την κατά τα άλλα άδεια ζωή του.
Ο Κόριμ μεταβαίνει στη Νέα Υόρκη,τη «νέα Ρώμη» και από κει, νιώθοντας περίπου σαν απόστολος μιας καινούριας εξ αποκαλύψεως θρησκείας, προσπαθεί να διαδώσει το προσωπικό του ευαγγέλιο, ένα, τρόπον τινά, κατά Κόριμ Ευαγγέλιο με τις παραβολές και τις αλληγορίες, που ξεκλειδώνουν τα μυστικά του κόσμου, το γρίφο της ζωής. Το χειρόγραφο είναι μια σύνοψη της ανθρώπινης ιστορίας, συμπυκνώνει αντιπροσωπευτικά επεισόδια του ανθρώπινου βίου και περιγράφει λίγο-πολύ τον κόσμο σαν ένα λαβύρινθο, απ’όπου δεν υπάρχει διαφυγή. Όλα φαντάζουν μπερδεμένα και ομιχλώδη αλλά, ακόμα κι αν το νόημα διαφεύγει μέχρι τέλους, μπορεί κανείς να διαιστανθεί το ρίγος και την αγωνία των προσώπων, την υπαρξιακή διάσταση της ανθρώπινης περιπέτειας και των ερωτημάτων που αενάως θέτει. Ο Κόριμ είναι ο σωτήρας που θέλει να λυτρώσει τους ανθρώπους απ’ το Μινώταυρο της ιστορίας, φιγούρα μεσσιανική σχεδόν, που συγχρόνως ενσωματώνει και τα χαρακτηριστικά του σαλού. Τον παρακολουθούμε να μιλάει ακατάπαυστα και με φρενιτιώδη ρυθμό σε άτομα που τον καταλαβαίνουν λίγο ή καθόλου. Με τη δύναμη της ενίοτε ακατάληπτης ομιλίας του κυριολεκτικά ακινητοποιεί μια συμμορία αλητόπαιδων, που σχεδιάζουν να του κάνουν κακό. Με τον ίδιο αυτό εν πολλοίς ακατάληπτο αλλά και ιαματικό λόγο παρηγορεί την κακοποιημένη Πορτορικανή γυναίκα, όταν αυτή περίλυπη μαγειρεύει για τον βίαιο άντρα που τη βασανίζει. Ο λόγος του καταπραϋνει τους περιθωριακούς, βρίσκει απήχηση σε ταπεινούς και καταφρονεμένους, που αναγνωρίζουν πάνω στον Κόριμ τα ευδιάκριτα σημάδια κάποιας περίεργης και αυθεντικής αλληλεγγύης. Ως εκ της θέσεώς του, δεν μπορεί να είναι παρά ένας απόστολος της αθωότητας, που συνεχώς προσκρούει πάνω στο παράλογο.
Ο Κόριμ μιλάει για το παρελθόν αλλά, με προφητική χροιά, μοιάζει να περιγράφει και το μέλλον. Αυτό που βλέπει είναι μόνο πόλεμος και πόλεμος, τίποτε άλλο, μια συνεχόμενη ακολουθία καταστροφών που διακόπτεται από σύντομα διαλείμματα εκεχειρίας. Διαπιστώνει ότι η ιστορία του κόσμου, έτσι όπως ξεδιπλώνεται ανάγλυφα στο αλληγορικό ταξίδι των τεσσάρων πρωταγωνιστών του χειρόγραφου, είναι μια αέναη σύγκρουση ανάμεσα σε δυνάμεις δημιουργίας και σε δυνάμεις (αυτο)καταστροφής, μια συνεχής διελκυστίνδα ανάμεσα σε αντίρροπες κινήσεις, που προσπαθούν να επικρατήσουν και να ορίσουν το γενικότερο προσανατολισμό του κόσμου. Αυτή η διαρκής πάλη ανάμεσα στον Έρωτα(δημιουργία) και το Θάνατο(καταστροφή) είναι ο άξονας που διατρέχει την ανθρώπινη ζωή , είναι το καλό και το κακό με όρους ηθικής, είναι το ωραίο και το άσχημο με όρους αισθητικής. Η αναπόφευκτη διπολικότητα που υπεισέρχεται σε όλες τις εκφάνσεις του βίου είναι το συγκλονιστικό συμπέρασμα που κεραυνοβολεί τον Κόριμ οδηγώντας τον σε μιαν άλλη θέαση. Ο σύμπας κόσμος μοιάζει να συμποσούται σ’αυτό το κρυπτικό χειρόγραφο, που ναι μεν ανθίσταται σθεναρά στην ερμηνεία αλλά δεν παύει να δείχνει το δρόμο παρέχοντας σημάνσεις και οδοδείκτες. Όμως, τα όρια του κόσμου συμπίπτουν με τα όρια της γλώσσας, μιας γλώσσας εμπύρετης, παραληρηματικής, εκρηκτικής που στροβιλίζεται ιλιγγιωδώς γύρω από τις έννοιες που θέλει να εκφράσει και να εντατικοποιήσει.
Η γλώσσα του Κρασναχορκάι μοιάζει να επιχειρεί να εξαρθρώσει τους συντακτικούς κανόνες ώστε να ξεχυθεί ελεύθερη πέρα από τα καλούπια που την περιορίζουν και την περιχαρακώνουν. Βρίσκεται σε ένα συνεχές κυνηγητό με τη σκέψη προσπαθώντας να αιχμαλωτίσει την παραμικρή νοητική απόχρωση ακριβώς τη στιγμή που αυτή μορφοποιείται, και παρακολουθεί ολόκληρη τη διαδρομή του στοχασμού, από την έναρξη μέχρι την κατακλείδα, ενσωματώνοντας κάθε δαίδαλο που ενδέχεται να περιέχει η τεθλασμένη πορεία προς την τελική κρυστάλλωση. Σε μερικές περιπτώσεις, ολόκληρο το κεφάλαιο είναι δυνατό να αποτελείται από μία και μόνη σχοινοτενή, τεντωμένη στο έπακρο, πρόταση, που ξεκινά κανονικά αλλά καθ’οδόν στριφογυρίζει ατελείωτα γύρω από τον εαυτό της σα να δαγκώνει την ουρά της, για να συμπεριλάβει σε μια ενιαία ροή αντικρουόμενες διαθέσεις που κονταροχτυπιούνται μεταξύ τους και έτσι ν’ αποδώσει ανάγλυφα τις αλλεπάλληλες παλινωδίες, τους δισταγμούς και την αναποφασιστικότητα του Κόριμ. Aυτός ο ασθματικός μονόλογος σε πλάγιο λόγο που αναπτύσσεται κατά κύματα παρουσιάζοντας υφέσεις,εξάρσεις και παροξυσμούς σίγουρα δοκιμάζει τις αντοχές του αναγνώστη και δυσκολεύει την προσπέλαση. Η τακτική αυτή ίσως θυμίζει Τόμας Μπέρνχαρτ, Σαραμάγκου ή ακόμα και Σέμπαλντ αλλά μάλλον πρόκειται για ομοιότητα περισσότερο εξωτερική γιατί ο τρόπος του Κρασναχορκάι είναι ,στην πραγματικότητα, πολύ ξεχωριστός και ιδιαίτερος. Ο μακροπερίοδος, συστρεφόμενος,ελισσόμενος λόγος του Ούγγρου συγγραφέα έχει κάτι από την καθηλωτική, υπνωτιστική γοητεία των μακρόσυρτων πλάνων στις ταινίες του Μπέλα Ταρ, που αφήνουν άναυδο το θεατή όχι μόνο με την εικαστική τους τελειότητα αλλά και με τη σκανδαλώδη τους μακρά διάρκεια. Για τη Σούζαν Σόνταγκ, ο Λάσλο Κρασναχορκάι είναι ο «μαιτρ της Αποκάλυψης».
ΙΝFO: Λάσλο Κρασναχορκάι: Πόλεμος και Πόλεμος, μτφρ .Ιωάννα Αβραμίδου, σελ.384,εκδ. Πόλις,2015
