της Μαρίζας Ντεκάστρο
Εβδομήντα περίπου χρόνια έχουν περάσει από τον Β’ ΠΠ και τα πεπραγμένα των εμπολέμων και των αμάχων απασχολούν ακόμα τους συγγραφείς. Μαρτυρίες, μυθοπλασίες, μελέτες, γράφονται συστηματικά για να θέσουν υπόψη γεγονότα, ιδεολογίες, πολιτικές, να κρίνουν και να αξιολογήσουν συγκρούσεις ή να τιμήσουν τα θύματα.
Η λογοτεχνία θέτει χωρίς να λύνει. Έχει όμως κάποια δυνατότητα να επικαιροποιεί, να επηρεάζει και να αφυπνίζει στο μέτρο του δυνατού, να ευαισθητοποιεί και να διδάσκει την ανεκτικότητα, ειδικά στους νέους και τα παιδιά.
Το βότσαλο είναι μια ιστορία, των Μάριους Μαρτσινκεβίτσιους και Ίνγκα Ντάγκιλε, για το Ολοκαύτωμα η οποία συνέβη στη Λιθουανία, αλλά που …θα μπορούσε να είχε συμβεί και σε οποιοδήποτε μέρος της Ευρώπης, γράφει το οπισθόφυλλο. Όπως και έγινε.
Ανοίγω το βιβλίο. Στην κίτρινη ταπετσαρία βλέπω μια μικρή κοινότητα ανθρώπων, τον ξυλουργό, τον μουσικό, τον ράφτη, τον Εϊτάν και τους γονείς του, τη φίλη του τη Ρίβκα, θείες και θείους, τη δασκάλα, παιδιά, πολλούς. Γυρίζω προς το τέλος και στη θέση του καθένα βλέπω ένα βότσαλο και μια μοναδική γερασμένη φιγούρα. Είναι η Ρίβκα.
Όταν ο Άξονας κατέλαβε τη Λιθουανία, τον Σεπτέμβριο του 1941, οργανώθηκε το γκέτο του Βίλνιους όπου κλείστηκαν οι 57.000 Εβραίοι της πόλης. Δυο χρόνια αργότερα, όσοι δεν είχαν καταφέρει να ξεφύγουν εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα εξόντωσης, εκτός χώρας.
Διαβάζουμε λοιπόν την ιστορία του Εϊτάν και της Ρίβκας και μέσα από τα μάτια τους βλέπουμε τη ζωή στο γκέτο όταν ήρθαν τα μεγάλα μαύρα πουλιά, οι μαύρες στολές… με την τραχιά γλώσσα. Ο γκρίζος τοίχος με το συρματόπλεγμα, η κλειστή πύλη απ’ όπου όσοι έφευγαν δεν ξαναγύριζαν, τα σπίτια που άδειαζαν οι άνθρωποι με τα νεκρά μάτια και το κρύο δέρμα. Τι κι αν η ζωή κάπως συνεχιζόταν όταν ο Εϊτάν έπαιζε μουσική με το βιολί του; Κάποτε ήρθε η σειρά του τρομαγμένου αγοριού να φύγει με τη μαμά του αγωνιώντας αν θα συναντούσαν τον πατέρα του εκεί που τους πήγαιναν… Όταν έφτασαν, ένας κρότος και όλα βυθίστηκαν στη σιωπή.
Κι ύστερα, όλοι έγιναν βότσαλα…
Η Ρίβκα, ηλικιωμένη πλέον, στέκεται μόνη εκεί που ζούσε η κοινότητα. Γλίτωσε, επέζησε, μεγάλωσε και θυμάται. Η εικόνα της συμπυκνώνει το περιεχόμενο του έργου: μεταφέρει τη μνήμη που χρωστάμε ως κοινωνία σε όσους χάθηκαν άδικα.
Ο τίτλος, Το βότσαλο, έχει κι αυτός τη σημασία του. Τα βότσαλα, και οποιαδήποτε πέτρα, είναι σύμφωνα με την εβραϊκή παράδοση φορείς μνήμης, σημαίνουν θυμάμαι και τοποθετούνται πάνω στους εβραϊκούς τάφους. Είναι ένας τρόπος για να φανεί ότι κάποιος δικός ή ξένος πέρασε από κει και στάθηκε. (Πέτρες μνήμης βρίσκουμε στο βιβλίο της Κέλλυς Ματαθία -Κόβο Τα κίτρινα καπέλα, Πατάκης, 2017).
Η εικονογράφηση τοποθετήθηκε σε ένα γραμμωμένο σχολικό τετράδιο- το τετράδιο των μαθητών – στο οποίο σχεδιάζονται σκηνές από τη ζωή του ήρωα, πρόσωπα άλλοτε φωτεινά, άλλοτε σκοτεινιασμένα, έντονο πλακάτο μαύρο όπου εμφανίζονται οι ναζί, ανοιχτό γκρίζο σε στιγμές αμφίβολης ηρεμίας.
Η επιλογή του κίτρινου, χρώματος υψηλής ορατότητας και πολλών συμβολισμών (σκέψη, αποφασιστικότητα, μίσος, φως, κ.ά.), σηματοδοτεί, ως φόντο της αρχικής ταπετσαρίας, τον διαχωρισμό της κοινότητας στην οποία ανήκει ο Εϊτάν, από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Στο εξώφυλλο, τα κίτρινα Αστέρια του Δαβίδ στο πέτο του Εϊτάν και τηε Ρίβκας αναφέρονται στα αληθινά που ήταν υποχρεωμένοι να φορούν οι Εβραίοι για να ξεχωρίζουν. Σταδιακά, αυτό το χρώμα παίρνει μεγαλύτερη έκταση και καταλαμβάνει το δισέλιδο της πορείας των κατοίκων του γκέτο προς τον εκτοπισμό, καθώς και αυτό του επιλόγου όπου ο αναγνώστης πληροφορείται τα περί Ολοκαυτώματος. Η γράμμωση απαλείφεται σε αυτές τις τελευταίες σελίδες, ενώ το κίτρινο φόντο διατηρείται ώστε να δηλώσει καθαρά ότι η κανονικότητα της κοινότητας διαταράχθηκε από το τελεσίδικο το οποίο δημιούργησε η απόφαση για τον εκτοπισμό και τη δολοφονία της.
Δεν υπάρχει ευρωπαϊκή χώρα της οποίας συγγραφείς να μην έχουν συγγράψει έργα, διαφορετικού ύφους και για κάθε ηλικία, με θέμα τον πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Δεν γράφονται τέτοια έργα μόνο για να διδάξουν τι έγινε πριν από εβδομήντα τόσα χρόνια . Γράφονται επειδή ο ρατσισμός, η μισαλλοδοξία, ο διαχωρισμός, ο αποκλεισμός, παραπληροφόρηση και τόσες άλλες ιδεολογικές κατασκευές και πρακτικές είναι καθημερινά παρούσες. Το μαρτυρά η πολιτική σκηνή της Ευρώπης των ημερών μας.
Τέλος, διαβάζοντας Το Βότσαλο, ας θυμηθούμε τι συνέβη στους Εβραίους συμπολίτες μας στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας.
Παρατηρώ ότι ο μεταφραστής απέδωσε το όνομα παρατονισμένο. Ο σωστός τονισμός στην εβραϊκή γλώσσα είναι Εϊτάν και όχι Έϊταν, όπως στα αγγλικά .
Επίσης, η Ίνγκα Ντάγκιλε δεν είναι άγνωστη στην Ελλάδα. Εικονογράφηση της στο Οι ελέφαντες πηγαίνουν επίσκεψη (Ηλίβατον, 2019).
*****
Η «βαλίτσα» είναι πολυχρησιμοποιημένο μοτίβο στη λογοτεχνία και θέμα που δουλεύεται στα εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά και νέους με στόχο την καλλιέργεια της κρίσης και της ενσυναίσθησης.
Ενδεικτικά, μερικές από τις βαλίτσες που συναντάμε στα παιδικά βιβλία είναι βαλίτσες προσφύγων (Mike Keny, Το αγόρι με τη βαλίτσα, Πατάκης και Chris Naylor-Ballesteros, Η βαλίτσα, Διόπτρα), μεταναστών (Δέσποινα Ηρακλέους, Ρίχλα, Καστανιώτης), εκτοπισμένων (Daniela Palumbo, Οι βαλίτσες του Άουσβιτς, Κέδρος και Karen Levine, Η βαλίτσα της Χάννα, Σαββάλας), συναισθημάτων (Λίνα Μουσιώνη, Η βαλίτσα της Νίνας, Μεταίχμιο), παραμυθιών (Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Η βαλίτσα με τις τρεις τσαγιέρες, Πατάκης).
Η βαλίτσα με τα μυστικά του κυρίου Μπένγιαμιν, της γερμανοταϊβανέζας Pei-Yu Chang, περιείχε ιδέες ανατρεπτικές και επικίνδυνες.
Παραμένουμε λοιπόν στην περίοδο του Β’ ΠΠ, τότε που οι ναζί ξεκίνησαν το κυνήγι των συμπολιτών τους απαγορεύοντας όχι μόνο και τα στοιχειώδη δικαιώματα, αλλά και ρίχνοντας τα βιβλία τους στην πυρά. Όσοι πρόλαβαν έφυγαν ή τουλάχιστον το προσπάθησαν.
Ένας από αυτούς ήταν ο Γερμανός φιλόσοφος και συγγραφέας Βάλτερ Μπένγιαμιν. Όταν ο κύριος Μπένγιαμιν βρήκε τρόπο διαφυγής, έπρεπε να διασχίσει τα Πυρηναία από τη Γαλλία προς την Ισπανία. Οι σύντροφοί του στο ταξίδι παραξενεύτηκαν όταν τον είδαν να κουβαλά μια τόσο βαριά βαλίτσα και υπέθεσαν ότι θα περιείχε κάτι πολύ σημαντικό. Πράγματι, η βαλίτσα περιείχε όσα από τα γραπτά του δεν είχε προλάβει να τα δώσει σε φίλους να τα κρύψουν. Ο κύριος Μπένγιαμιν δεν άντεξε το ταξίδι, η βαλίτσα του χάθηκε, ωστόσο, η ύπαρξή της και μόνο δηλώνει ότι τα έργα του πνεύματος είναι κομμάτι του πολιτισμού που πρέπει να διασώζεται.
Η τραγική ιστορία του Βάλτερ Μπένγιαμιν (που κατέληξε στην αυτοκτονία του) γράφεται από την πλευρά των ανήξερων, στακάτα χωρίς να φλυαρεί. Είναι μια εξιστόρηση γεμάτη μυστήριο που δημιουργεί απορίες και ερωτήσεις. Κι εδώ παρεμβαίνει η εικονογράφηση η οποία αναδεικνύει την ουσία του περιεχομένου (διώξεις ιδεών, διώξεις ανθρώπων) και βοηθά τα μικρά παιδιά να αναρωτηθούν, να σκεφτούν, να καταλάβουν, και να συζητήσουν για πολλά ακούνε γύρω τους.
Πολλοί διστάζουν να δώσουν σε μικρά παιδιά βιβλία με αυτά τα θέματα που υπενθυμίζουν το τραύμα του 20ου αιώνα και τα οποία θα μπορούσαν να τα τρομοκρατήσουν. Η τέχνη των δημιουργών συχνά τους διαψεύδει. Μπορούν να μάθουν γι’ αυτά τα γεγονότα χωρίς να χάσουν τον ύπνο τους!
INFO
