της Μαρίζας Ντεκάστρο
Μια βόλτα στα βιβλιοπωλεία, ιδιαίτερα στις εκδοτικές περιόδους αιχμής, επιβεβαιώνει ότι η υπερπαραγωγή και η υπερπροσφορά σκοτώνει τα δεκάδες βιβλία παραταγμένα σε στοίβες και σε πάγκους.
Πόσα να ξεφυλλίσεις και πόσα οπισθόφυλλα να διαβάσεις στα όρθια! Ειδικά στα παιδικά, το μάτι μοιραία σταματά στα πιο ‘εντυπωσιακά’, συνήθως στα σκληρόδετα βιβλία μεγάλου μεγέθους τα οποία επισκιάζουν τα μικρά και ολιγοσέλιδα και τα εξαφανίζουν. Στα βιβλιοπωλεία τα βιβλία χάνουν την ταυτότητά τους!
Πού και πότε θα την ξαναβρούν; Θα τη βρουν ίσως στους πεσμένους αγοραστικά μήνες και σίγουρα όταν φτάσει η ώρα να αξιολογηθούν από τις επιτροπές των βραβείων.
Σύντομα λοιπόν θα ξεκινήσουν τις συναντήσεις τους οι κριτικές επιτροπές παιδικών βιβλίων για την απονομή των βραβείων 2020.
Όσοι συμμετέχουν στις επιτροπές θα βρεθούν για μια ακόμα φορά αντιμέτωποι με έναν υπερβολικό αριθμό βιβλίων για να εξετάσουν ζητήματα όπως η νέα θεματολογία (αν υπάρχει), η πρωτοτυπία, η πρωτότυπη προσέγγιση γνωστών ή νέων θεμάτων, η πλοκή, ο γλωσσικός πλούτος, οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες, το εύρος του περιεχομένου, το ψυχολογικό υπόβαθρο των αναγνωστών στους οποίους απευθύνονται, ο διδακτισμός, η ιδεολογία και η προβολή προτύπων, η σχέση τους με την επικαιρότητα, η εικονογράφηση, η εκτύπωση, η βιβλιοδεσία.
Έχοντας συμμετάσχει κατά διαστήματα σε κριτικές επιτροπές, επιχειρώ μια κατηγοριοποίηση των βιβλίων που συνήθως παραλαμβάνουν οι επιτροπές κάθε χρόνο.
- Τα απορριπτέα– δεκάδες και συνήθως εικονογραφημένα για μικρά παιδιά.
Αμέσως, και πολύ εύκολα, μπαίνουν στην άκρη τα βιβλία που δεν παρουσιάζουν κανένα απολύτως ενδιαφέρον σε κανέναν τομέα. Πρόκειται για βιβλία που δεν στέκονται ούτε στα ενημερωμένα βιβλιοπωλεία ούτε σε βιβλιοθήκες. Ωστόσο, είναι βιβλία που φτάνουν στα παιδιά λόγω της χαμηλής τιμής τους- το παρατηρώ συχνά όταν επισκέπτομαι σχολικές τάξεις στις οποίες υπάρχει κάτι που ονομάζεται Η Βιβλιοθήκη της τάξης μας. Είναι εκδόσεις του σωρού, με άτεχνα εξώφυλλα και εικονογράφηση, χαρτί κακής ποιότητας, διασκευές που με κοπτοραπτική και άλλα λόγια αναδιηγούνται κάτι γνωστό ή κλασικό, με στοιχειώδη, απλουστευτικά κείμενα, φτωχό λεξιλόγιο, χωρίς γλωσσική επιμέλεια. Ή θα παραλάβουν και αυτοεκδόσεις, δηλαδή βιβλία τυπωμένα σε τυπογραφεία ή από επιχειρήσεις που διαφημίζονται στο ίντερνετ – Στείλτε μας το κείμενο σας και θα το κάνουμε βιβλίο– με ανώνυμη εικονογράφηση ή εικονογράφηση του ιδίου/ιδίας. Εν μέρει αυτό οφείλεται στον ανταγωνισμό και στα πολλά κείμενα που απορρίπτονται σωρηδόν από τους εκδότες. Το αποτέλεσμα είναι πολλές κακότεχνες εκδόσεις.
- Τα καλούτσικα– επίσης μεγάλος ο αριθμός τους σε όλες τις κατηγορίες.
Στις κριτικές επιτροπές βραβείων ακούγεται συχνά η φράση «Αυτό το βιβλίο είναι καλούτσικο». Είναι βιβλία που συζητιούνται στις επιτροπές επειδή ακριβώς δεν είναι καταφανώς απορριπτέα.
Τα χαρακτηριστικά τους:
«Καλούτσικα» είναι τα βιβλία που στέκονται σχεδόν πάντα καλά στα βιβλιοπωλεία. Είναι βιβλία που λένε κάτι εντελώς κοινότυπο με κόσμιο και εύπεπτο τρόπο. Που αναμασούν ένα συνηθισμένο θέμα, γράφουν μια ιστορία σαν τις τόσες που έχουμε διαβάσει, με αρχή, μέση και τέλος- για παράδειγμα ένα σύγχρονο παραμύθι που πατά, θεωρητικά, σε αυτό που νομίζουν οι συγγραφείς του ότι είναι παραμύθι. Μια ιστορία που δεν φέρνει τίποτα καινούριο στους αναγνώστες. Που μιμούνται στιλ και γλώσσα καταξιωμένων ομότεχνων. Που έχουν δίδαγμα φανερό ή προσεχτικά συγκαλυμμένο γιατί… κακό πράγμα ο διδακτισμός. Που ακολουθούν εμμονικά τη θεματολογία που πρέπει (π.χ. διαφορετικότητα, φιλία, αγάπη, κ.ά.). Παρόλα αυτά είναι βιβλία αισθητικά προσεγμένα επειδή συνήθως εκδίδονται κάτω από την ομπρέλα γνωστών εκδοτών γεγονός που θα τα βοηθήσει κάπως να ξεχωρίσουν.
Τα καλούτσικα βιβλία δεν είναι βιβλία αποκλειστικά πρωτοεμφανιζόμενων. Πολύ δυστυχώς είναι βιβλία συγγραφέων με θητεία στο παιδικό βιβλίο οι οποίοι με σιγουριά επαναλαμβάνουν τον επιτυχημένο εαυτό τους.
Τέλος, όχι με μεγάλη συχνότητα είναι η αλήθεια, εκδίδονται παιδικά βιβλία συγγραφέων που γράφουν για ενηλίκους. Κάποιοι, με την αυτοπεποίθηση της αναγνωρισμένης εμπειρίας και της αποδοχής από το ενήλικο αναγνωστικό κοινό, μεταπηδούν στο παιδικό που θεωρείται εύκολο και τραβηχτικό για λόγους που όλοι γνωρίζουμε. Όμως, το μεγάλο θέμα είναι πως δεν αρκεί να είσαι συγγραφέας ενηλίκων για να γράψεις παιδικό βιβλίο, όπως δεν αρκεί να είσαι ψυχολόγος, γονιός ή εκπαιδευτικός.
Επιπλέον σπανιότατα συμβαίνει το αντίθετο, δηλ. παιδικός συγγραφέας να γράψει για ενηλίκους. Γιατί; Επειδή κάθε χώρος έχει τους κανόνες του και όταν έχεις συνείδηση των δυνατοτήτων σου κάνεις αυτό που ξέρεις καλύτερα.
- Τα καλά– σε όλες τις κατηγορίες.
Είναι βιβλία που ξεχωρίζουν και φυσικά συζητιούνται στις επιτροπές.
Αυτή η ομάδα έχει την ιδιαιτερότητα ότι περιλαμβάνει επίσης τα βιβλία των προσωπικών σειρών αναγνωρισμένων συγγραφέων και των εικονογράφων τους ή διασκευές κλασικών έργων. Εδώ τίθενται δύο ζητήματα: ενώ στην πρώτη τους εμφάνιση έκαναν τη διαφορά και ενδεχομένως βραβεύτηκαν επειδή έφεραν μια καινούρια άποψη, στη συνέχεια διατήρησαν την ποιότητά τους στην ίδια γραμμή χωρίς να προσθέτουν κάτι καινούριο.
- Τα θαυμάσια– πολύ λίγα έως ελάχιστα σε όλες τις κατηγορίες.
Είναι τα βιβλία που αγαπούν οι κριτικοί βιβλίου, που ξεφεύγουν από την πεπατημένη και τον μέσο όρο της ποιότητας, δουλεμένα με προσοχή, άψογα εικονογραφημένα και εκτυπωμένα. Για κακή τους τύχη, συχνά δεν έχουν την αποδοχή που θα περιμέναμε επειδή οι ενήλικοι που αγοράζουν τα βιβλία των παιδιών τους δεν τα προτιμούν. Είναι βιβλία, ας πούμε, πιο προχωρημένα, με κείμενο αφαιρετικό, υπαινικτικό ή εξαιρετικά πρωτότυπο ή διαθέτουν ιδιαίτερα ασυνήθιστη καλλιτεχνική άποψη. Αν και για αυτό το άρθρο έχω στο μυαλό μου τα έργα Ελλήνων συγγραφέων, οφείλω να επισημάνω ότι εκδίδονται αριστουργηματικά βιβλία μεταφρασμένα στα ελληνικά με αποτέλεσμα να προτρέπουν τους δικούς μας να επιχειρήσουν κάτι καινούριο και πραγματικά να λάμψουν.
Όλα τα παραπάνω έχουν στενότατη σχέση με τον δυσανάλογο όγκο της παραγωγής και τις εκδοτικές στρατηγικές.
Ωστόσο, έχω την εντύπωση ότι το 2019 ήταν μια καλή χρονιά για το παιδικό βιβλίο. Ελπίζω λοιπόν ότι οι βραχείες λίστες των βραβείων του 2020 θα είναι γεμάτες ενδιαφέροντα βιβλία.
