της Ελένης Σβορώνου
Είναι από αυτές τις ιδέες που μόνο αφού θαυμάσεις το αποτέλεσμα λες «μα πως και δεν τη σκέφτηκε κανείς νωρίτερα;»! Γιατί το θέμα μας καίει και όλοι πρέπει να μάθουμε γι αυτό, ιδίως τα παιδιά και οι νέοι. Αλλά κανείς δεν το άγγιζε ίσως από μια διάθεση προστασίας αυτού του «ευαίσθητου» κοινού από τα δυσάρεστα του κόσμου. Κι όμως μοιάζει να προστατεύουμε τα παιδιά από τα λάθος πράγματα.
Για την προστασία λοιπόν μικρών και μεγάλων από τις φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές μιλάει αυτό το βιβλίο που καταφέρνει όμως να είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο και σημαντικότερο από ένα απλό εγχειρίδιο επιβίωσης σε περίπτωση εκτάκτων καταστάσεων.
Το βιβλίο αυτό με τον ωραίο τίτλο (ο οποίος παίζει λίγο με την τάση του ανθρώπου να έλκεται από τις καταστροφές, ως θεατής, ακροατής και αναγνώστης βέβαια, όχι ως πρωταγωνιστής στο δράμα) είναι το πρώτο που μιλάει τόσο εύγλωττα για μια καθοριστική, για την ιστορία της ανθρωπότητας, συνθήκη: τις φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές (τα όρια ανάμεσα στις δυο κατηγορίες είναι συχνά δυσδιάκριτα όπως προκύπτει και από την ανάλυση του θέματος).
Νομίζαμε ότι η επιστήμη και η τεχνολογία μας απάλλαξε από αυτές. Κι όμως.
«Πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης, με τα ακραία καιρικά φαινόμενα, με τις φωτιές, και μάλιστα με τις ‘μεγαπυρκαγιές΄». Πόσες φορές δεν το έχουμε ακούσει αυτό; Ιδίως το καλοκαίρι, όταν καίγονται τα δάση, αλλά και όποτε συμβαίνουν πλημμύρες, καύσωνες, και άλλες ακραίες καταστάσεις που στοιχίζουν τη ζωή σε ανθρώπους και οικοσυστήματα. Με την πανδημία, μάλιστα, η ανθρωπότητα μοιάζει να υποψιάστηκε ότι μάλλον εισερχόμαστε σε εποχές πανδημιών.
Είναι κι αυτές, οι πανδημίες, καταστροφές; Πώς θα μιλήσουμε για αυτά τα φαινόμενα που διαισθητικά αντιλαμβανόμαστε ότι κάπως συνδέονται, αλλά και πάλι διστάζουμε να τα βάλουμε όλα στο ίδιο τσουβάλι χρησιμοποιώντας έναν κοινό όρο;
Όλα αυτά έρχεται να τα βάλει σε τάξη η Μαρία Ανδρικοπούλου με το βιβλίο της. Μας μαθαίνει να σκεφτόμαστε αυτά που συμβαίνουν γύρω μας τόσο συχνά, ώστε παύουν να είναι έκτακτες καταστάσεις, και προκαλούν δέος με τον θάνατο και τις απώλειες που αφήνουν πίσω τους.
Δυο μεγάλες κατηγορίες λοιπόν καταστροφών υπάρχουν: οι φυσικές και οι ανθρωπογενείς.
Στις φυσικές εντάσσονται, εκτός από τις γεωλογικές –τους σεισμούς, τις ηφαιστειακές εκρήξεις, τα τσουνάμι, τις κατολισθήσεις και την παράκτια διάβρωση– και οι μετεωρολογικές καθώς και οι συνέπειες της κλιματικής κρίσης, μολονότι διευκρινίζεται ότι ο ανθρώπινος παράγοντας παίζει μεγάλο ρόλο. Τέλος εδώ περιλαμβάνονται και οι βιολογικές προσβολές (επιδημίες, επιδρομές εντόμων κλπ).
Στις ανθρωπογενείς περιλαμβάνονται αυτές που είναι ξεκάθαρα έργο ανθρώπου: πόλεμος, τεχνολογικές (π.χ. Τσέρνομπιλ) και (νέος όρος) «φυσικοτεχνολογικές καταστροφές» (π.χ. το πυρηνικό ατύχημα στη Φουκοσίμα, όπου ένα τσουνάμι προκάλεσε τη διακοπή του ηλεκτρικού ρεύματος και την παύση της λειτουργίας ψύξης στους αντιδραστήρες με αποτέλεσμα τη μοιραία έκρηξη).
Κάθε κεφάλαιο –τύπος καταστροφής- περιλαμβάνει μια συνοπτική, επιστημονικά ακριβή και κατανοητή (από αναγνώστες 9 ετών, περίπου, και πάνω) περιγραφή του. Αυτό είναι ένα επίτευγμα. Όλοι ξέρουμε τι είναι ο σεισμός και η ηφαιστειακή έκρηξη, αλλά η εξήγηση του φαινομένου με ακριβείς όρους και, ταυτόχρονα, με τρόπο που να βοηθάει τον αναγνώστη να φτιάξει μια εικόνα στο νου του, είναι ένα δύσκολο στοίχημα και η συγγραφέας το κερδίζει.
Ακολουθεί μικρό λεξικό, οδηγίες αυτοπροστασίας πριν, κατά τη διάρκεια και μετά το φαινόμενο, στιγμιότυπα από ιστορικές καταστροφές, σύντομες εξηγήσεις του φαινομένου σύμφωνα με τη μυθική σκέψη διαφορετικών λαών και εποχών και αναφορές σε εμβληματικά έργα τέχνης σχετικά με το φαινόμενο.
Προφανώς το έργο της επιλογής από τον ωκεανό των σχετικών πληροφοριών θα ήταν δύσκολο. Η συγγραφέας, όμως, έμπειρη (και) στο βιβλίο γνώσης, επέλεξε ακριβώς αυτά που χρειαζόταν για να συνθέσει ένα ουσιαστικό αφήγημα γύρω από τον τρόπο με τον οποίο ο Άνθρωπος προσέγγισε τις φυσικές καταστροφές και δημιούργησε νέες. Τα παγκόσμιο καλειδοσκόπιο συμβάντων και προσεγγίσεων κλείνει πάντα με ιδιαίτερες αναφορές στον ελλαδικό χώρο και Ιστορία. Έτσι το παγκόσμιο γίνεται τοπικό και αντίστροφα.
Σε κάθε σχεδόν σελίδα και ο ενήλικας αναγνώστης θα έχει μια έκπληξη, ένα κέρασμα ενδιαφέρουσας γνώσης. Γιατί ο σεισμός της Λισσαβόνας του 1755 θεωρήθηκε κομβικός; Ποιοι ήταν οι πρώτοι που προσέγγισαν τον σεισμό «επιστημονικά»; Ποιος είναι ο μύθος που έπεσε πιο κοντά στην επιστημονική εξήγηση του σεισμού (όχι, δεν είναι ελληνικός!); Γιατί στους απολογισμούς του 2022 δεν είδαμε την ηφαιστειακή έκρηξη στα νησιά Τόγκα του Ειρηνικού που έκανε τους επιστήμονες να μιλήσουν για «κάτι πραγματικά μοναδικό»; Τι σημαίνει Καλδέρα; Τι σχέση έχει ο Φρανκεστάιν με την ηφαιστειακή έκρηξη στο όρος Ταμπόρα της Ινδονησίας; Γιατί το ηφαίστειο της Νισύρου λέγεται «Πολυβώτας»; Γιατί λέμε για κάποιον «είναι ηφαίστειο που βράζει»; Τι σημαίνει «τσουνάμι»; Σε ποιο σημείο της Ελλάδας συνέβη το παλαιότερο ιστορικά εξακριβωμένο τσουνάμι και πότε; Ποιοι είναι οι «άγγελοι της Φλωρεντίας» ή «άγγελοι της λάσπης» και τι σχέση έχουν με τις πλημμύρες του 1966 στην Τοσκάνη; Γιατί είναι λάθος η έκφραση «βρίσκομαι στο μάτι του κυκλώνα»; Πότε άρχισαν οι θεομηνίες να έχουν όνομα γυναίκας και πότε υιοθέτησε τη συνήθεια η Ελλάδα; Ποια ήταν η πιο θανατηφόρα πανδημία της ανθρωπότητας και ποιος βρήκε το εμβόλιο γι αυτήν;
Κι ακόμη: πώς εικονογραφείς ένα τέτοιο βιβλίο χωρίς να υποκύψεις στον πειρασμό της εικόνας τρόμου που ερεθίζει το μάτι και στην οποία έχουμε εθιστεί από τις καθημερινές ειδήσεις; Η Μυρτώ Δεληβοριά έκανε μια πολύ πρωτότυπη δουλειά, αφαιρετική αλλά καθόλου ψυχρή. Ο κόσμος αναδύεται ως ένα παζλ από φιγούρες και τόπους, εσωτερικά και εξωτερικά τοπία, που ανά πάσα στιγμή κινδυνεύουν. Τελικά όμως ο άνθρωπος μπορεί να προλάβει τη διάλυση του παζλ ή έστω να περισώσει όσα περισσότερα κομμάτια του μπορεί. Σίγουρα πάντως μπορεί να μην προσθέτει άλλες απειλές στους πάσης φύσεως αναστεναγμούς που βγαίνουν από τα έγκατα της γης.
Αυτό το βιβλίο γνώσης σώζει ζωές και μοιάζει να ξεκινά να γράφει την Ιστορία του είδους μας μέσα από τις καταστροφές.
Μ. Ανδρικοπούλου, εικ. Μ.Δεληβοριά, Το βιβλίο των καταστροφών, Καλέντης, 2022