του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Πέρασα δύο ή τρία καλοκαίρια της ύστερης παιδικής μου ηλικίας (στο μεταίχμιο με την πρώιμη εφηβική μου ζωή) ξεκοκαλίζοντας στο κρεβάτι των διακοπών Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον. Μου ήταν τότε αδύνατον να απομνημονεύσω το όνομα της Σέλμα Λάγκερλεφ, αλλά με τον Νιλς, τον διάσημο ήρωά της, τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά. Μεταμορφωμένος σε νάνο που καβαλάει έναν λευκό χήνο, ικανός να μιλάει με τα ζώα και με τα πουλιά και να ταξιδεύει στους σουηδικούς ουρανούς, απ’ όπου θα αρχίσει να μαθαίνει για τη φύση και τους τόπους της πατρίδας του, ο Νιλς γινόταν στον νου μου (αφήνω τη γλώσσα του παιδιού) ένα πρόσωπο της φαντασίας, αλλά και του μύθου: ένα πρόσωπο που κερδίζει την ελευθερία του από τα ανθρώπινα δεσμά, πετώντας πλάι σε αγριόχηνες – και καταφέρνοντας με τον καιρό να γίνει τόσο δυνατός όσο κι οι ίδιες (δεν είναι μικρό πράγμα για έναν νάνο και για έναν οικόσιτο χήνο). Ο Νιλς, ωστόσο, θα διεκδικήσει την ελευθερία του και για δεύτερη φορά. Πώς; Μα, με τη δεξιοτεχνία του να ανταγωνιστεί τις σκουρόχρωμες και επιθετικές αγριόχηνες, παίρνοντας ως έπαθλο την επιστροφή του σε κανονικό ανθρώπινο μέγεθος. Επιστροφή που σημαίνει την επάνοδο σε έναν άλλον εαυτό: έναν εαυτό που έχει δοκιμαστεί σκληρά προκειμένου να ξαναγίνει άνθρωπος – ολοκληρωτικά ελεύθερος πια.
Δεν έγινα εκ νέου παιδί συναντώντας τον Νιλς (κατά ρητώς ομολογημένη αναφορά) στην καινούργια ποιητική συλλογή της Λένιας Ζαφειροπούλου υπό τον τίτλο Φύση μισή (Τα χειρόγραφα από το σπίτι του λόφου), που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις. Ανακάλεσα, όμως, μέσα από την εκτενή στιχουργική της σύνθεση κάτι από την αίσθηση για το διπλό αίτημα ελευθερίας που τη διαπνέει μέσω του Νιλς Χόλγκερσον.
Σκέφτομαι πως τόσο ως ποιήτρια όσο και ως μεταφράστρια, η Ζαφειροπούλου συνομιλεί εδώ και χρόνια με διάφορες πηγές: με την ποίηση του Σαίξπηρ, του Γκαίτε και του Χάινε στις μεταφράσεις της` με τη βρετανική ιστορία και με την ιστορία του δυτικού πολιτισμού στην ποιητική της συλλογή Paternoster Square (Μια διαδρομή σε 53 στάσεις), εν έτει 2012`με τον Ρεμπό, με τον Τρακλ και με τον Τσέχοφ στο Σκληρό να πέφτεις σε πέτρες (2016), όπου και μια ιδιαίτερα επιφυλακτική στάση για τις ιστορικές συνέπειες της ευρωπαϊκής κουλτούρας` με τον Όσιπ Μαντελστάμ στην Αίθουσα των χαμένων βημάτων (26 ασκεπείς λυγμοί) του 2019, όπου ο Ορφέας αντί να κραυγάσει απεγνωσμένα το Che farό senza Euridice του Gluck, θα πέσει μόνος του στην άβυσσο του θανάτου. Με ποιητικά βιβλία περίτεχνης αρχιτεκτονικής, με πολύστιχα ποιήματα τα οποία διαλέγονται αδιάκοπα μεταξύ τους, με τυπική οργάνωση συμφωνικής ορχήστρας ως προς τη διάταξη των στοιχείων δράσης του ποιητικού της λόγου πλην με μια ποίηση που λειτουργεί όπως η μουσική δωματίου, γραμμένη για μικρά σύνολα μουσικών οργάνων, η Ζαφειροπούλου παίζει με κατασκευές, ανακατασκευές και διασκευές, με έναν εκτεταμένο αριθμό ποιητικών προσώπων και ποιητικών προσωπείων, καθώς και με νοήματα που δεν αποκρυπτογραφούνται πάντοτε εύκολα, εξασφαλίζοντας μια υποβλητική πολυσημία. Η Ζαφειροπούλου ανοίγει και στο Φύση μισή ένα ευρύ πεδίο ερμηνειών. Για να μπλεχτώ παρόλα αυτά σε φιλολογικά δίχτυα και για να αποφύγουμε τους ατέλειωτους καταλόγους πιθανών σημασιών και παραπομπών, θα μείνω σε αυτό με το οποίο ξεκίνησα: στον Νιλς Χόλγκερσον και στον μαγεμένο κόσμο των ανθρώπων με λαλιά πουλιών και των πουλιών με ανθρώπινη φωνή, με τους μονολόγους της Χήνας και των Αγριόχηνων, ή με τις ποιητικές διηγήσεις της Κυράς, της Χήρας και της Αλεπούς, όπου ο ρεαλισμός διασταυρώνεται με τις φαντασιακές προβολές του μαγικού παραμυθιού, κι όπου, επίσης, ο λυρισμός θα μετατραπεί σε έδρα του μυθικού, του μυθολογικού και του παραμυθιακού. Λέει η Χήνα στην τελευταία διήγησή της:
Η ελευθερία είναι ψυχρή.
δεν τρέφει την πείνα σου, δεν σου αντιγυρίζει την αγάπη σου,
δεν παρατείνει το νόημα της ζωής σου.
Μόνο εκτείνει σαν αθλοθέτης το παγωμένο πεδίο.
Και να ΄ξερε την έκβαση, δεν θα τη μαρτυρούσε.
Και να’χε χάρτες για τον δρόμο δεν θα τους έδινε.
Δεν έχει όμως χάρτες.
Τα μονοπάτια σβήνουν κάτω απ’ τον παγετό.
Βεβαίως, το σύμπαν είναι εδώ αντεστραμμένο και η οριστική ελευθερία του Νιλς θα προκύψει μόνο έπειτα από μια διαδρομή θανάτου. Και τα φτερά των πουλιών, τα όπλα των κυνηγών, τα παραμύθια των κυράδων, οι οιμωγές των φαντασμάτων και οι ψίθυροι των ζωντανών θα κοιτάξουν, προτού ατενίσουν την ελευθερία τους, το χάος της αβύσσου – μαζί τους κι ο Ορφέας του Μαντελστάμ. Με ένα βιβλίο το οποίο συνορεύοντας με το ποιητικό θέατρο, δεν παύει να δουλεύει με τις χορδές του μικρού ποιητικού συνόλου, η Ζαφειροπούλου προχωρεί στην ώριμη φάση της ποίησής της – με μια ωριμότητα που εγγυάται τις πρώτες κατακτήσεις της με τη μετεξέλιξη και τη μεταμόρφωσή τους σε μια κλίμακα ανοδικής φοράς. Μια ριζική, καντιανού τύπου ελευθερία με υπαρκτική σήμανση; Δεν ξέρω να το πω ακριβώς. Σίγουρα, πάντως, παρακολουθούμε μια πτήση η οποία μολονότι βυθίζεται σε έναν άπατο υπαρξιακό πυθμένα, δεν θα σταματήσει ποτέ να βγάζει έξω από το νερό το μισοπνιγμένο κεφάλι. Το ίδιο δεν θα έκανε ο Νιλς, σαν τιμωρημένος και απόβλητος νάνος ή ως δια βίου ελεύθερος άνθρωπος;
Λένια Ζαφειροπούλου Φύση μισή (Τα χειρόγραφα από το σπίτι του λόφου), Πόλις
