της Κυριακής Πετράκου (*)
Ο Διονύσης Μουσμούτης, Ζακυνθινός εκ καταγωγής, πολυγραφότατος συγγραφέας και κριτικός, εκδότης-διευθυντής του περιοδικού Ιστορία Εικονογραφημένη είναι ειδικευμένος στην ιστορία του θεάτρου και την ιστορία του επτανησιακού θεάτρου ειδικά· είναι και επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ. Το νέο του πόνημα, κατόρθωμα θα το έλεγα, εκδόθηκε πρόσφατα. Έχουν προηγηθεί διάφορα συναφή μελετήματα και το επίσης δίτομο βιβλίο του Το θέατρο στη Ζάκυνθο τον 19o αιώνα, επίσης από τις ζακυνθινές εκδόσεις Πλέσσα το 2017. Το παρόν βιβλίο είναι γραμμένο με την ίδια μεθοδολογία, όπως εκείνο, σε αυστηρά ιστορική προοπτική, χρόνο με το χρόνο, και δεν αφήνει τίποτα αθησαύριστο. Περιλαμβάνει το καθαρό θέατρο και κατά δεύτερο λόγο τις παραθεατρικές και μουσικές εκδηλώσεις – αν και οι τελευταίες, στα μελομανή Επτάνησα αποτελούσαν την πλειονότητα των πολιτισμικών εκφάνσεων και εκδηλώσεων. Επίσης προσθέτει στοιχεία για ζακυνθινούς καλλιτέχνες, έστω και αν πέρασαν τη θάλασσα και άπλωσαν τις δραστηριότητές τους στην Αθήνα και ενίοτε στην περιφέρεια, αλλά κυρίως στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, που ανθούσαν οικονομικά και διψούσαν για ελληνική τέχνη.
Η ερευνητική μεθοδολογία του είναι κλασικά ιστορική-θεατρολογική, με σημαντικότερο άξονα την απίστευτη πληρότητα των πηγών του. Ο Μουσμούτης με τις μελέτες του έχει φέρει στην επιφάνεια σπάνια τεκμήρια, συμβάλλοντας στην πρόοδο της έρευνας για το θέατρο και τη λογοτεχνία της Επτανήσου. Φυσικά βασίζει την κύρια έρευνά του σε αποδελτίωση του Τύπου, επτανησιακού και ιταλικού, καθόσον τα Επτάνησα είχαν άμεσες επιδράσεις από τα ιταλικά γράμματα, όπως είναι άλλωστε γνωστό από τις βιογραφίες και το έργο των μεγαλύτερων ποιητών τους (Σολωμό και Κάλβο). Ειδικά για το θέατρο, οι περισσότερες παραστάσεις ήταν ιταλικών θιάσων, πρόζας, αλλά πρωτίστως όπερας και γενικώς μουσικές. Υπενθυμίζουμε ότι κατά τον 19ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, ως τον πρώτο αλλά (λιγότερο) και ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι θίασοι σπανίως είχαν σταθερές έδρες σε κάποια μεγαλούπολη και περιόδευαν κάθε σεζόν τόσο στις δικές τους όσο και στις ξένες χώρες, οι μεσογειακοί στα Βαλκάνια και τις παρευξείνιες, στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Συνεπώς, για να γραφεί η ιστορία και επ’ αυτής να βασιστεί η ανάλυση και ο σχολιασμός του καλλιτεχνικού φαινομένου, απαιτείται τεράστια και ευρύτατη έρευνα, υπόθεση κοπιώδης και δύσκολη. Ο Μουσμούτης έχει διενεργήσει τέτοια έρευνα, και οι δύο (τρεις, αλλά θεωρεί την πρώτη του μάλλον ξεπερασμένη επειδή ασφαλώς έχει απορροφηθεί στην παρούσα) τεράστιες μελέτες του θέτουν τη βάση και το πρότυπο είτε σε νέες εργασίες της αυτής φύσεως είτε σε επανεξέταση με την απαιτούμενη πληρότητα σε ορισμένες εργασίες που ήδη έχουν γίνει και δημοσιευτεί, επαρκείς ίσως για πρώτες προσεγγίσεις, που όμως χρειάζονται συμπλήρωση και αναθεώρηση ίσως. Δεν περιλαμβάνεται (αναγκαστικά) μόνο το υλικό που δυστυχώς καταστράφηκε στον μεγάλο σεισμό του 1953, το οποίο αποτελεί και το άνω όριο της μελέτης.
Στο έργο του Μουσμούτη η πολιτισμική ζωή της Ζακύνθου απλώνεται βήμα βήμα σε όλο της το μεγαλείο: επαγγελματικές παραστάσεις, ερασιτεχνικές παραστάσεις, στις οποίες αφιερώνει πολλές σελίδες, μουσικές εκδηλώσεις, πολιτιστικοί σύλλογοι, ρεσιτάλ και πολλοί ξένοι καλλιτέχνες, ιδίως εξ Ιταλίας προερχόμενοι, που εύρισκαν πρόσφορο έδαφος στη Ζάκυνθο. Φυσικά μουσική, μουσική, μουσική και μουσουργοί, όπως ο Κεφαλονίτης Διονύσιος Λαυράγκας με το Ελληνικό Μελόδραμά του, ο Διονύσιος Καψοκέφαλος και η υψίφωνος Ισαβέλλα Γιατρά-Καρρέρ, σύντροφος του Παύλου Καρρέρ στη ζωή και την τέχνη, Ζακυνθινή και αυτή (το Ζαμπελάκι του Διονύσιου Ρώμα). Με τη διάσταση αυτή της έρευνάς του, ο Μουσμούτης συμβάλλει και στον τομέα της μουσικολογίας επί πλέον της θεατρολογίας. Και κινηματογράφος ακόμα, από το 1910, που ήταν ακόμα πρόσφατη εφεύρεση. Ελληνική μουσική και ελληνικοί θίασοι: του Ευάγγελου Παντόπουλου, του Νικολάου Πλέσσα, της Μαρίκας Κοτοπούλη, της Κυβέλης και άλλων πολλών. Είναι όμως αδύνατο στον περιορισμένο χώρο ενός άρθρου να δοθούν συγκεκριμένες πληροφορίες για όλους τους καλλιτέχνες και τους θιάσους, για τα έργα και τον σχολιασμό τους, για την κριτική πρόσληψή τους, για τις αντιδράσεις του κοινού που κάποτε έπρεπε να αναφερθούν ως αξιοπερίεργες. Στο βιβλίο όμως περιλαμβάνονται λεπτομερώς και αποτελούν εξαιρετική βάση για τον επίγονο μελετητή κάποιου ειδικού θέματος – γιατί το ίδιο έχει με τόση πληρότητα καλυφθεί ώστε εικάζω ότι δεν πρόκειται να επιχειρήσει κάποιος άλλος να ξανασχοληθεί με αυτό σφαιρικά.
Το δεύτερο δίτομο βιβλίο του Μουσμούτη αποκαλύπτει πολλά κρυμμένα ή ξεχασμένα μυστικά και αποκαθιστά καθιερωμένες παρανοήσεις. Η ιστορία το κάνει αυτό, αλλά ο ιστορικός γράφει την ιστορία με περισσότερη ή λιγότερη πληρότητα και αντικειμενικότητα, και ο Μουσμούτης είναι πολύ αυστηρός στο καθήκον του ως ιστορικού. Δίνει πληροφορίες και για θεατρικά κτίρια και ομίλους, για την οργάνωση των θιάσων και των παραστάσεων, τη νομοθεσία και τους θεατρικούς κανονισμούς, τις εργολαβίες των ιμπρεσάριων, τα μπαλέτα, ακόμα και για λαϊκά και δημοφιλή θεάματα (παλαιστές, μάγους, μαριονέτες, ταχυδακτυλουργούς, ιπποδρόμια, τον πρώιμο κινηματογράφο, πανοράματα κτλ., ακόμα και για παραστάσεις σχολικού θεάτρου). Στο αποκλειστικά ζακυνθινό είδος λαϊκού θεάτρου, τις περίφημες ομιλίες, από τις οποίες μερικές παρουσιάζονται ως σήμερα, πιο έντεχνα, αφιερώνει αρκετές σελίδες, αν ληφθεί υπόψη η δυσκολία ότι στο παρελθόν γενικά δεν τις κατέγραφαν ώστε να βρει ο ερευνητής τα έργα και τις παραστάσεις τους. Το βιβλίο του δεν είναι γραμμένο με άξονες αλλά με ιστορική προοπτική, από τη φύση της πολιτισμικής ιστορίας του μικρού νησιού του Ιονίου, όπου οι δημιουργίες και οι παρουσιάσεις τους από ποικίλα καλλιτεχνικά σχήματα – θιάσους, ορχήστρες, σολίστες, ερασιτεχνικές εκδηλώσεις και λαϊκά θεάματα – υπακούουν μάλλον στην τύχη και τη συγκυρία παρά σε κάποια κατευθυνόμενη ή προκύπτουσα καλλιτεχνική πολιτική. Η καλλιτεχνική ζωή πύκνωσε στο Μεσοπόλεμο, όπως είναι φυσικό προϊόντος του χρόνου, και αραίωσε στη διάρκεια του πολέμου και της κατοχής, όπως είναι επίσης φυσικό.
Εννοείται ότι περιλαμβάνει παραστασιολόγια και βιογραφικά, τη βιβλιογραφία και τις πηγές του και βεβαίως ευρετήρια. Στον Διονύση Ν. Μουσμούτη δεν έφταναν όλα αυτά. Πρόσθεσε μερικά σημαντικά ντοκουμέντα επί του θέματος: ανέκδοτα ποιήματα του διάσημου πρωταγωνιστή του 19ου αιώνα, που όμως έζησε και στον 20ό, Διονύσιου Ταβουλάρη, μια κοινωνική μελέτη για τη Ζάκυνθο, ένα άρθρο για το ελληνικό μελόδραμα, άρθρα για το θέατρο αλλά και τα καρναβάλια και για άλλες παραθεατρικές εκδηλώσεις, ντοκουμέντα ενδεικτικά των πηγών, που δίνουν ολοκληρωμένη εικόνα της δημόσιας πολιτισμικής ζωής και η παράθεσή τους αποτελεί υπόδειγμα για μελλοντικές συναφείς μελέτες.
(*) Η Κυριακή Πετράκου είναι Ομότιμη καθηγήτρια Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Διονύσης Ν. Μουσμούτης: Το θέατρο στη Ζάκυνθο τον 20ό αιώνα (1900-1953). Μουσική ζωή, κοινωνική ζωή & λαϊκά θεάματα, Εκδόσεις Πλέσσα, Ζάκυνθος 2023, 2 τόμοι, 1565 σελ.
