του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Με την ποιητική του συλλογή Τα φυσικά πράγματα (2019), ο Σταύρος Ζαφειρίου επιβεβαίωσε κάτι που είχε πετύχει πολύ καιρό πριν από αυτή: την ικανότητά του να φιλοτεχνεί μεγάλες συνθέσεις χωρίς να φοβάται την ποίηση των ιδεών. Συνομιλώντας με την αρχαιοελληνική γραμματεία και με την Παλαιά Διαθήκη –πέραν των παραπομπών στη νεότερη, ελληνική και ευρωπαϊκή, λογοτεχνία-, ο Ζαφειρίου ανοίχτηκε με Τα φυσικά πράγματα στη φιλοσοφική και, πρωτίστως, στην οντολογική ποίηση: ο άνθρωπος μοιάζει σε μια ανάλογη ατμόσφαιρα εξαρχής ανέστιος και απορριγμένος, έγκλειστος σε ένα τοπίο ερημίας και αποξένωσης. Προσοχή, όμως: σκοπός του ποιητή στο βιβλίο, παρά την υψηλή δραματική του ένταση, δεν είναι να θρηνήσει για μια τέτοια κατάσταση, που αντανακλά περίπου την εγγενή ροπή των πραγμάτων, ούτε να καταμετρήσει αισθηματικά το κόστος της. Σκοπός του είναι να προχωρήσει βαθύτερα στην ουσία των όντων, και αυτή η ουσία δεν έχει εντέλει καμιά σχέση ούτε με τη φιλοσοφία ούτε με την οντολογία, πλην μόνο με την ίδια την ποίηση.
Η συλλογή Πράσινος ουρανός, μπλε χορτάρι, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νεφέλη, δεν έχει απομακρυνθεί από τη φιλοσοφία και την οντολογία, με τη διαφορά πως ο Ζαφειρίου συνομιλεί τώρα λιγότερο με τις ιδέες και περισσότερο με τη λογοτεχνία, τη μουσική, τον κινηματογράφο και τις εικαστικές τέχνες. Το τοπίο της αλλοτρίωσης και της ερήμωσης περιβάλλει εκ νέου πανταχόθεν τους στίχους του Ζαφειρίου, με τη διαφορά πως ο ποιητής κοιτάζει τώρα λιγότερο προς τις αφαιρέσεις και τις σκιές των ιδεών και περισσότερο προς τις υλικές μορφές μιας τέχνης που δυσανασχετεί με την κοινωνική πραγματικότητα και με τις τροπές του νοήματος της Ιστορίας: προς την παντομίμα της Κομέντια ντελ άρτε του 16ου αιώνα και προς τον Πιερότο της, ως πρότυπο πλέον του αποξενωμένου καλλιτέχνη του 19ου και του 20ου αιώνα – εδώ θα βρούμε και τη μουσική του Άρνολντ Σένμπεργκ με την ατονικότητά της να προσαρμόζεται στην ατονικότητα και στη διαταραχή της μεταπολεμικής Ιστορίας (ο Ζαφειρίου παραπέμπει σε άλλα συμφραζόμενα στη Μακρόνησο). Και απευθύνει επίσης ο Ζαφειρίου ένα είδος χαιρετισμού προς τον Κάφκα και τη σπαρακτική αθεΐα του, προς την παραλυτική μοναξιά του Γκέοργκ Τρακλ, προς τη δυσφορία και την ένταση του εξπρεσιονισμού με τον Καντίνσκι και τον Έγκον Σίλε, προς τον Φριτς Λανγκ της θνησιγενούς Βαϊμάρης (το δηλητηριώδες αυγό του φιδιού), προς τον τρόμο (υπαρξιακό και κοινωνικό) του Βίλχελμ Μούνραου και του Μπραμ Στόκερ, αλλά και προς τον Άγγελο της Ιστορίας του Πάουλ Κλέε και Μπένιαμιν.
Προσπάθησα να μείνω, χωρίς να τις εξαντλήσω, στις ρητές, τις δεδηλωμένες αναφορές του Ζαφειρίου, που συγκλίνουν εντέλει στο σύνολό τους προς τον Άγγελο της Ιστορίας: το ρημαδιό που αφήνει πίσω της η Ιστορία καθώς προελαύνει αναπότρεπτα προς το μέλλον. Κι αν το βλέμμα δεν προλαβαίνει κατά τη διάρκεια της προέλασης να κολλήσει στο ρημαδιό, τα ρημάδια παραμένουν ως ανεξίτηλα σημάδια. Και στο σημείο αυτό η καινούργια δουλειά του Ζαφειρίου θα συναντήσει αναπόφευκτα το ποιητικό του παρελθόν, ανακαλώντας όσα έγραψε πριν από Τα φυσικά πράγματα για την πολιτική ενοχή και για την πολιτική αθωότητα, για τα όρια και για τις δυνατότητες της γλώσσας, για τις φούριες και για τις διαψεύσεις της τέχνης, για τις ατραπούς ή για τα δύσβατα μονοπάτια της μνήμης, αλλά και για τις τύχες της νεωτερικότητας, σε όποιο επίπεδο κι αν θέλουμε να την εννοήσουμε (ιστορικό, πολιτισμικό ή πολιτικό). Τύχες μάλλον προδικασμένες και ήδη μάταιες, όπως συνομολογεί ο ποιητής στους σημερινούς του στίχους:
Όσο και να δαγκώνεις τη ζωή
Στα δόντια δεν μπορείς να την κρατήσεις.
Προς τι η παράταση λοιπόν;
Προς το δίχως νόημα να σέρνεται
Σε μια δίχως νόημα σκηνή;
Ο τρόπος που θα έρθει το κακό: αυτό είναι το έργο`
Αυτό είναι το θέατρο που όψεται τον κόσμο
Κι αν η ποίηση δεν χρειάζεται να επινοήσει στην ανά χείρας συλλογή ένα σκηνικό ιδεών, αλλά ένα σκηνικό τέχνης προκειμένου να αποκτήσει η περιπέτεια της ιστορικής, της πολιτικής και της ατομικής ύπαρξης σάρκα και οστά, το αποτέλεσμα δεν αλλάζει. Ο Ζαφειρίου πορεύεται σταθερά και απολύτως κατασταλαγμένος στην ωριμότητά του προς μια μορφή και προς ένα κλίμα καλλιτεχνικής έκφρασης που ξέρει πως να στήσει και να οργανώσει ένα επαγωγικό δίκτυο επικοινωνίας τόσο με τον νου όσο και με την καρδιά μας.
