Της Νίκης Κώτσιου
Η Νανά εντάσσεται στη μεγάλη χορεία των femmes fatales, που με το βίο και την πολιτεία τους αποτέλεσαν αγαπημένο θέμα μεγάλων συγγραφέων. Η femme fatale διαθέτει συνήθως απαράμιλλη ομορφιά, που τη χρησιμοποιεί ως όπλο ερωτικής σαγήνης για να παγιδέψει το αρσενικό και να το οδηγήσει αργά ή γρήγορα στην καταστροφή. Το αρχέτυπο θα μπορούσε να αναζητηθεί στην Ωραία Ελένη ή ακόμη και τη Σαλώμη, που με την ιστορία τους αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και πρόπλασμα για όλες τις επόμενες «μοιραίες» της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου. Η θρυλική Λούλου, π.χ., ηρωίδα του Βέντεκιντ, που την υποδύθηκε μοναδικά η Λουίζ Μπρουκς στη γνωστή ταινία του Παμπστ «Το Κουτί της Πανδώρας», εκκινεί και αυτή απ’αυτήν ακριβώς την παράδοση και ενσαρκώνει τον αρχέγονο φόβο που προκαλεί το θηλυκό στο αρσενικό, χάρη στο ερωτικό φορτίο που εκλύει. Στο ίδιο μήκος κύματος και η Κάρμεν του Προσπέρ Μεριμέ.
Η femme fatale, που, σημειωτέον, είναι μια « κατασκευή» προερχόμενη από τις ψυχολογικές διεργασίες συγκρότησης του αντρικού βλέμματος, διεγείρει ερωτικές επιθυμίες, πυροδοτεί ακόρεστα πάθη και ξέρει να χειρίζεται αριστοτεχνικά τον πόθο ώστε να αποκομίζει ίδια οφέλη. Άλλοτε πάλι περιγράφεται ως ένα σκεύος εκλογής της μοίρας ή του πεπρωμένου, που καταστρέφει μαζί με τους άλλους και τον εαυτό της. Ο ερωτικός μαγνητισμός της φαντάζει ακαταμάχητος, η γοητεία της μοιάζει ανυπέρβλητη και η μυθική αχλύ που την περιβάλλει, την κάνει να μοιάζει σκοτεινή και απρόσιτη. Για τον άντρα που θα την κερδίσει, είναι το απόλυτο τρόπαιο, αλλά συχνά ο έρωτάς της γίνεται θανατηφόρος κι έχει ολέθριες συνέπειες.
H femme fatale δεν έχει παιδιά γιατί ελέγχει η ίδια τη σεξουαλικότητά της και γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν ανακόλουθο στο ύφος και το ήθος της. Ωστόσο,ο Ζολά θέλει να ρηγματώσει το στερεότυπο και παρουσιάζει τη Νανά του μητέρα σπάζοντας μια μακρά παράδοση. Όπως και να ‘χει,η Νανά είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση μητέρας. Άλλοτε παραμελεί επιδεικτικά το γιο της κι άλλοτε οδηγείται στη θυσία για χάρη του. Είναι φορές που τον χρησιμοποιεί σαν είδος αξεσουάρ ή σα διασκέδαση για να ξεσκάσει. Όταν κατά καιρούς ονειρεύεται εικόνες συμβατικής οικιακής ευτυχίας, ο μικρός έρχεται να αποτελέσει το απαραίτητο συμπλήρωμα. Είναι πάντως γεγονός ότι ο Ζολά επινοεί μια γυναικεία ταυτότητα πέρα από την καθιερωμένη της εποχής του, συγχωνεύοντας δύο αντιθετικούς και αλληλοαποκλειόμενους μέχρι τότε ρόλους πάνω στο ίδιο πρόσωπο. Η Νανά είναι πόρνη, ερωμένη και συγχρόνως μητέρα κι αυτό είναι ένα στοιχείο πρωτοτυπίας.
Η Νανά δυναμιτίζει με πολλούς τρόπους την καθεστηκυία τάξη του καιρού της και με τη συμπεριφορά της απειλεί τα κεκτημένα της καλής κοινωνίας. Εξωθεί τους άντρες σε απιστία, διαφθείρει τις ενάρετες συζύγους, προκαλεί και σκανδαλίζει. Διαθέτει τον εαυτό της όπως αυτή επιθυμεί και αδιαφορεί για τις κοινωνικές συμβάσεις. Συγχρόνως υποσκάπτει τα θεμέλια του γάμου ξεσκεπάζοντας την εγγενή του υποκρισία. Αμαυρώνει υπολήψεις, ξεκοκαλίζει περιουσίες, καταστρέφει οικογένειες. Ενσκήπτει σα θεομηνία, σα στοιχείο της φύσης και διαλύει τον κοινωνικό ιστό με μια ευκολία εντυπωσιακή. Είναι δυναμική κι εξουσιαστική, ξέρει να χειραγωγεί και να υποτάσσει, χωρίς να προσπαθεί πολύ. Όλοι και όλα υποχωρούν μπροστά της, άμα τη εμφανίσει. Η Νανά γίνεται το σαράκι που κατατρώει την ούτως ή άλλως διεφθαρμένη αριστοκρατία, προαναγγέλλοντας την πτώση της.
Ο καταπιεσμένος κόμης Μυφά, πουριτανός και θρησκευόμενος, είναι ένας απ’ τους πολλούς εραστές της. Ζει μια τακτοποιημένη αλλά στεγνή ζωή και μπροστά στην ιδέα της αμαρτίας τρομάζει ενώ συγχρόνως θέλγεται. Πάνω στη Νανά βλέπει όχι μόνο το σκοτεινό αντικείμενο του πόθου αλλά και τη μοναδική ευκαιρία να αποτινάξει από πάνω του το ζυγό της ηθικής και της θρησκείας ,που μέχρι τότε τον καταδυνάστευαν. Η Νανά ενσαρκώνει την αμαρτία και ο Μυφά ενδίδει παρά τους αρχικούς του δισταγμούς. Για τον Μυφά, η Νανά κρύβει ένα διαρκές μυστήριο που εδράζεται στον αισθησιασμό της γυναικείας της φύσης. Ας θυμηθούμε τον Μπωντλαίρ,που θεωρούσε τη γυναίκα πλάσμα περίπου σατανικό και ζωώδες, εκφυλισμένη ύπαρξη εγγενώς συνδεδεμένη με το κακό.
Συχνά,η συγγραφική φαντασία προσδίδει ζωώδεις ιδιότητες στη μοιραία γυναίκα ή την παρουσιάζει με τη μορφή κάποιου υβριδικού τέρατος, όπως η σφίγγα. Η Νανά παρομοιάζεται κατ’εξακολούθηση με άγριο και ατίθασο ζώο σπάνιας ομορφιάς, ώστε να τονιστεί περισσότερο η θεμελιώδης εγγύτητά της με το πρωτόγονο στοιχείο και τις ανεξέλεγκτες δυνάμεις της φύσης, των οποίων μοιάζει να αποτελεί την απόλυτη ενσάρκωση. Μια από τις πλέον χαρακτηριστικές σκηνές λαμβάνει χώρα στον ιππόδρομο, όπου συνεπαρμένο το πλήθος θριαμβολογεί φωνάζοντας «Νανά», χωρίς να καθίσταται σαφές αν γίνεται λόγος για το πρόσωπο Νανά ή για το περήφανο άτι, που προς τιμήν της φέρει το όνομά της.
Βασικό γνώρισμα της ηρωίδας είναι η βαριά, χαρακτηριστική οσμή θηλυκότητας που αποπνέει το σώμα της μαγνητίζοντας τα υποψήφια θύματα. Ο Ζολά επιμένει σ’αυτή τη ζωική,ακαταμάχητη μυρωδιά που φέρνει στο μυαλό λουλούδια σε αποσύνθεση και που δρα εξόχως διεγερτικά σε όσα αρσενικά βρεθούν στο δρόμο της. Η μυρωδιά της είναι το υπερόπλο της σαγήνης που τη συνδέει κατευθείαν με την καταστροφική δύναμη της φύσης και της σεξουαλικότητας, απ’όπου άλλωστε αντλεί την αδηφάγα επιρροή της.
Ο νατουραλιστής συγγραφέας σκιαγραφεί τους χαρακτήρες του έχοντας πάντα υπόψι την αναπόφευκτη συνέργεια κληρονομικότητας και περιβάλλοντος. Η Νανά παρουσιάζεται να διαθέτει ένα «φυσικό» βιολογικό υπόστρωμα, που την προετοιμάζει για την ηθική παρέκκλιση και την ακολασία. Κουβαλά το βάρος μιας δυσοίωνης κληρονομικότητας από τη μεριά του πατέρα της που υπήρξε αλκοολικός, και συγχρόνως έχει από μικρή υποστεί όλες εκείνες τις φυσικές κακουχίες και τις ταλαιπωρίες που συνεπάγεται μια ζωή μέσα στη φτώχια και τη στέρηση. Στη λογική του νατουραλισμού, το διπλό αυτό φορτίο την καθιστά ευάλωτη κι επιρρεπή στις αρνητικές κοινωνικές συμπεριφορές που τελικά εκδηλώνει. Φύση, κοινωνία και τύχη υφαίνουν από κοινού ένα αόρατο αλλά σφιχτοπλεγμένο δίχτυ που καταπίνει και, τέλος, πνίγει το εκάστοτε θύμα. Αυτή είναι η «γραμμή» που διατρέχει το έργο του Ζολά, αυτή είναι η κρυφή παγίδα που πάντα αιχμαλωτίζει και καταστρέφει τους ήρωες του νατουραλισμού.
Αυτό το ιδιαίτερο πλέγμα παραγόντων μετατρέπει τη Νανά ερήμην της σε ένα «μίασμα», που «μολύνει» τον κοινωνικό ιστό και διασπείρει τη μόλυνση, χωρίς να έχει συνείδηση ότι λειτουργεί διαλυτικά και επιζήμια. Πάνω της ασκούνται δυνάμεις ,για τις οποίες δεν ευθύνεται η ίδια και βέβαια δεν μπορεί να τις ελέγξει, γιατί βρίσκονται πέρα και πάνω από τη θέλησή της. Οι φυσικές καταβολές και προδιαθέσεις σε συνδυασμό με τη δυναμική που δημιουργούν οι κοινωνικές συνθήκες προδιαγράφουν μια αναπόδραστη μοίρα και ένα πεπρωμένο αναπόφευκτο. Ο νατουραλισμός διακρίνει και αναδεικνύει ένα-ένα χωριστά αυτά τα επιμέρους νήματα, που γίνονται θηλιά και πνίγουν τον κάθε δυστυχή. Πρόκειται για έναν ντετερμινιστικό κόσμο, απ΄ όπου δεν υπάρχει καμία διαφυγή.
Το αριστούργημα του Εμίλ Ζολά επανακυκλοφορεί σε βιβλίο τσέπης από τις εκδόσεις Μεταίχμιο,στην απολαυστική μετάφραση της Μελίνας Καρακώστα.
info: Εμίλ Ζολά:Νανά, μτφρ. Μελίνα Καρακώστα,σελ.568,εκδ.Μεταίχμιο pocket,2015