του Κώστα Θ. Καλφόπουλου
Ίσως, κανείς άλλος φιλόσοφος και στοχαστής του 20ού αιώνα δεν περιβάλλεται με την αύρα του μύθου (του) από τον Βάλτερ Μπέντιξ Σένφλις Μπένγιαμιν (1892-1940), που σαν άλλος Κοντορεβυθούλης άφηνε πίσω του τα βοτσαλάκια της Σκέψης του στις επόμενες γενιές, για να χαθεί ο ίδιος, πρόωρα, στη δίνη της Ιστορίας. Η Ταϊβανέζα συγγραφέας και εικονογράφος Πέι-Γιου Τσάνγκ μάς αφηγείται με απλά λόγια και λιτές, αλλά και «παιδικές» εικόνες την περιπέτεια του Γερμανοεβραίου συγγραφέα στο τελευταίο του ταξίδι.
Κάθε βιβλίο, για ενήλικες, εφήβους και παιδιά, αγόρια και κορίτσια, είναι σαν μια βαλίτσα, μια αποσκευή που μάς προετοιμάζει για ένα ταξίδι. Το ανοίγουμε, άλλοτε με την περιέργεια κάποιου, που βρήκε μια βαλίτσα χωρίς τον ιδιοκτήτη του, κι άλλοτε με την καχυποψία του τελωνειακού υπάλληλου. Αυτό το βιβλίο είναι ακριβώς μια βαλίτσα, από εκείνες τις παλιές, των ταξιδιωτών, των μεταναστών και των προσφύγων, από, συνήθως, φτηνό υλικό, με χάρτινη μέσα επένδυση, καρρώ συνήθως, και δύο λωρίδες στις άκρες του πάτου, για να δένει κανείς την πραμάτεια του. Κι αυτό ακριβώς το βιβλίο, το ανοίγουμε και το κλείνουμε σαν μια βαλίτσα. Λίγο μετά, αρχίζει το ταξίδι.
Ένας κύριος με στρογγυλά γυαλιά, μύτη σαν ροζ μελιτζάνα και κατσαρά, όρθια μαλλιά, κρατά μια πέννα στο χέρι που αφήνει πάνω σ’ ένα σημειωματάριο σκόρπια γράμματα. Από το μυαλό του βγαίνει ένα άλογο, κομμένο στα δύο, που συνδέεται με ένα ελατήριο, και πετά ελεύθερο, ενώ, αριστερά του, κάποιος με ημίψηλο και τρομπέτα, πάνω σε μια σιέλ σελίδα, παίζει έναν σκοπό που δεν μπορούμε να ακούσουμε. Οι δύο πρώτες σελίδες είναι στολισμένες με λίγα άνθη, αγνώστου είδους και προέλευσης, αλλά δεν είναι «άνθη του Κακού», ή μήπως όχι; Παρακάτω, θα συναντήσουμε και τα αγαπημένα μοτίβα του Μπένγιαμιν, τις κούκλες, τα παιγνίδια, τις Στοές, τις Βιβλιοθήκες, ακόμα κι ένα λάπτοπ κάπου κρυμμένο…
Αυτό είναι το πορτραίτο του Μπένγιαμιν, «που ζούσε σε μια μεγάλη πόλη, ήταν σπουδαίος φιλόσοφος και είχε πάρα πολλές πρωτότυπες ιδέες», όπως διαβάζουμε στη διπλανή σελίδα, «πρωτότυπες, αλλά πολύ επικίνδυνες ιδέες, για τις οποίες έπρεπε να συλληφθεί». Τρεις ένστολοι, στα πράσινα, με ένα περίεργο σύμβολο στα περιβραχιόνιά τους, φωνάζουν τρις δυνατά «Συλλάβετέ τον!», στη μεγάλη πόλη που αυτοί οι ένοπλοι ένστολοι συνελάμβαναν ανθρώπους από τα σπίτια τους. Κι έτσι, «ο κύριος Μπένγιαμιν πήγε να βρει την κυρία Φίτκο, που ήξερε όλα τα μυστικά μονοπάτια της διαφυγής».
Αυτή, στην ουσία, με ένα, αναγκαίο, χρονικό και ιστορικό, άλμα είναι η ιστορία του Βάλτερ Μπένγιαμιν και της Λίζα Φίτκο (και της Χέννυ Γκάρλαντ), στην πορεία και την περιπέτειά του προς την Ελευθερία. Η Τσανγκ την επεξεργάζεται και την ανασυνθέτει με ιδιοφυή, αφηγηματικό και εικαστικό τρόπο, και την «διαπλάθει» όχι, απλώς, για τις ανάγκες ενός παιδικού βιβλίου, αλλά για να την επανεφεύρει μέσα από τον κόσμο και τα μάτια των παιδιών. Κι αυτό, είναι ένα ιδιαίτερα δύσκολο και, ίσως, παράτολμο εγχείρημα, που θα μπορούσε να ευτελιστεί μέσα από την απλοποίηση ενός πολύπλοκου, για ένα παιδί, «παραμυθιού» (όμως, όλα τα παραμύθια είναι πολύπλοκα και σκοτεινά, απλώς, συνήθως έχουν ένα «αίσιον τέλος»).
Όμως, η Τσανγκ το χειρίζεται με εξαιρετική μαεστρία, στήνοντας έναν κόσμο «στα μάτια του παιδιού», χωρίς όμως να παρεμβάλλεται οιοσδήποτε διδακτισμός, που αλλοιώνει νοήματα στο πρόταγμα του «πολιτικά ορθού»: δεν αναπαριστά απλώς, αλλά το συνθέτει εκ νέου, με ένα πρωτότυπο μοντάζ και κολλάζ (θεμελιακές αρετές του Μπένγιαμιν) με εναλλαγές χρωμάτων, εικόνων και εντυπώσεων, αδρές γραμμές, γκροτέσκα μοτίβα, αστείες φιγούρες, που κρύβουν και φανερώνουν την τραγικότητά τους, και λόγια, που χωρίς να αφαιρούν κάτι από την ιστορική πραγματικότητα και δραματικότητα, διαβάζονται και ακούγονται με προσοχή από τα παιδικά μάτια και αυτιά, στα οποία απευθύνονται.
Η Τσανγκ, κατ’ ουσίαν, πραγματεύεται πρωτίστως τον «μύθο» που περιβάλλει τη «χαμένη βαλίτσα» του Μπένγιαμιν, καθώς διασχίζει με τη Λίζα Φίττκο και τους άλλους πρόσφυγες τα Πυρηναία, μια διαδρομή που θα έχει ευτυχή κατάληξη για όλους πλην του ίδιου! Αυτό είναι και το θέμα του ντοκυμανταίρ του Καταλανού σκηνοθέτη Νταβίντ Μαούας, «Ποιος σκότωσε τον Βάλτερ Μπένγιαμιν;» (Qui va mata Walter Benjiamin?, 2005, βλ. και Καθημερινή, 17. 12. 2010), για το οποίο έχουν γραφτεί διάφορες εκδοχές, από το ότι ήταν υπό παρακολούθηση χιτλερικών ή σταλινικών πρακτόρων μέχρι τα «χαμένα χειρόγραφα» μέσα στη χαμένη βαλίτσα.
Η ανέλιξη της πλοκής ακολουθεί με ανάλογη αφηγηματική και εικαστική δεξιοτεχνία την περιπέτεια του «κυρίου Μπένγιαμιν», που, σε κάποια σελίδα κορυφώνεται και συμπυκνώνεται: είναι ο ίδιος, ντυμένος στα μαύρα, μέσα στη μαύρη βαλίτσα που κουβαλά, κρατώντας ένα βιβλίο με τον τίτλο Geschichte (Ιστορία, με όλες τις σχετικές συνδηλώσεις, παραπέμποντας και στο τελευταίο του έργο, Θέσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας), και σκόρπιες λέξεις-κλειδιά, «πνευματικές δυνάμεις», «Παρίσι», «Βερολίνο» «συναρτήσεις».
Η Τσανγκ επεξεργάζεται, με τις ίδιες αρετές, και το «μυστήριο της χαμένης βαλίτσας» στις διαστάσεις του κόσμου των παιδιών: το περιεχόμενό της δεν αφορά «το πιο επικίνδυνο όπλο», όπως φοβόντουσαν οι πρασινοχίτωνες διώκτες του («έναν αόρατο πύραυλο που ποτέ δεν χάνει τον στόχο του», «μια ιπτάμενη πολεμική μηχανή που μπορεί και μετατρέπεται και σε υποβρύχιο»), ούτε όμως «την καλύτερη φιλοσοφική ιδέα όλων των εποχών», όπως υποστήριζαν οι «ομότεχνοί» του, κάποιο, μάλιστα, φοβούμενοι ότι «απαντούσε στη δική τους θεωρία»: εδώ, πιθανόν, και μια έμμεση «σπόντα» στην επιφυλακτικότητα, πρωτίστως του Τ. Β. Αντόρνο, χάρις βέβαια στον οποίον οφείλουμε το «κληροδότημα Μπένγιαμιν», μαζί με τον Μ. Χόρκχάιμερ και τον Γκ. Σόλεμ, ο οποίος Αντόρνο, μονίμως ταλαιπωρούσε τον Μπένγιαμιν με «αναγκαίες διορθώσεις» στα έργα που ετοίμαζε με κόπο από την παρισινή εξορία.
Δεν θα αποκαλύψουμε, όμως, το, ούτως ή άλλως αξεδιάλυτο «μυστήριο της χαμένης βαλίτσας», έτσι όπως το αφηγείται η Πέι-Γιου Τσανγκ, που σπούδασε γερμανική φιλολογία και λογοτεχνία στο Ταϊπέι και γραφιστική στο Μύνστερ, όπως μάς παρουσιάζεται στις δύο τελευταίες σελίδες μέσα από αυτό το ευρηματικό, πλούσιο σε εικόνες και εντυπώσεις, λεύκωμά της. Κι όπως κλείνουμε το βιβλίο, βρισκόμαστε ξανά στην αρχή του: σε μια άδεια παλιά βαλίτσα, από εκείνες των ταξιδιωτών, των μεταναστών, των προσφύγων και των εξορίστων, από φτηνό υλικό, με χάρτινη μέσα επένδυση, συνήθως καρρώ…
Ένα μαγικό βιβλίο για μεγάλα παιδιά και μικρούς μεγάλους.
