της Δέσποινας Παπαστάθη
«Οποιαδήποτε ομοιότητα με πρόσωπα που υπάρχουν ή έχουν υπάρξει δεν είναι συμπτωματική…» προειδοποιεί ο Maurice Attia στο εισαγωγικό σημείωμα του μυθιστορήματος με τίτλο Το κόκκινο και το φαιό, αντιστρέφοντας το καθιερωμένο μήνυμα που συνοδεύει τις κινηματογραφικές ταινίες: «Το παρόν αποτελεί προϊόν μυθοπλασίας. Τα πρόσωπα και οι καταστάσεις είναι φανταστικά και οποιαδήποτε ομοιότητα είναι συμπτωματική και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα». Ο Άλντο Μόρο, πρόεδρος του ιταλικού κόμματος της Χριστιανικής Δημοκρατίας, που απήχθη και δολοφονήθηκε από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες το 1978, τα μέλη της αντισημιτικής και αντιμασονικής οργάνωσης Grand Occident de France (Μεγάλη Δύση της Γαλλίας) –η οποία ιδρύθηκε από τον δημοσιογράφο Ζυλ Γκεράν το 1899–, οι χωροφύλακες της ταξιαρχίας του Λωρίς που δολοφονήθηκαν στις 14 Ιουνίου του 1944 από τους στρατιώτες του 8ου λόχου του Βρανδεμβούργου, είναι όλοι τους πρόσωπα ιστορικά, υπαρκτά, και προσφέρουν πρόσφορο έδαφος στον συγγραφέα για να αναπτύξει την αφηγηματική πλοκή του μυθιστορήματός του και να σχολιάσει το εφιαλτικό σύμπαν της τυφλής τρομοκρατικής βίας, τον νοσηρό κόσμο της διεφθαρμένης κρατικής εξουσίας, αλλά και τον εκούσιο εγκλεισμό στα πάθη, τις ανασφάλειες και τα τραύματα του παρελθόντος.
Ο Πάκο Μαρτίνεθ, γνωστός ήδη από τα μυθιστορήματα του Attia Το μαύρο Αλγέρι,[1] Η κόκκινη Μασσαλία,[2] Παρίσι μπλουζ[3] και Η λευκή Καραϊβική,[4] εργάζεται ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα Le Provençal, υπεύθυνος για τις κριτικές κινηματογράφου και το δικαστικό ρεπορτάζ, έχοντας εγκαταλείψει τη «δουλειά του μπάτσου»,[5] απόφαση που τον έχει βυθίσει «σε μια πυκνή μοναξιά κι έναν αβάσταχτο ψυχικό λήθαργο».[6] Η ύπαρξή του όλη κραυγάζει «από την έλλειψη της δράσης, της αδρεναλίνης, της περιπέτειας. Όχι της αλήθειας», η οποία «αποτελεί συχνά μια πρόφαση για ανασυγκρότηση, δικαίωση ή προσποίηση»,[7] αλλά και από την ανάγκη του να αναζητήσει την ενοχή, προσπαθώντας να κατευνάσει τη δική του για όσους δεν μπόρεσε να σώσει, για όσους έχασε, για όλα τα εγκλήματα που δεν κατόρθωσε να εμποδίσει ή να εξιχνιάσει.
Η αφήγηση των γεγονότων ξεκινά το βράδυ της Τρίτης 2 Μαΐου 1978 στη Λωρίς –όπου ο Πάκο βρίσκεται για ένα ρεπορτάζ για τα βαφικά φυτά, όταν ανακαλύπτει ένα πτώμα στο παλιό δημόσιο πλυσταριό δίπλα από το εστιατόριο που δειπνούσε μαζί με τον συνεργάτη του– και εξελίσσεται παλινδρομικά στον χώρο και τον χρόνο, εμπλουτισμένη με πολλές αναδρομικές και εγκιβωτισμένες αφηγήσεις. Ο συγγραφέας με αριστοτεχνικό τρόπο χωρίζει το μυθιστόρημά του σε τρία μέρη: Το κόκκινο, Το φαιό και Δυσωδία. Καθένα από αυτά μοιράζεται σε επιμέρους ενότητες στις οποίες επισημαίνεται με τη μορφή ημερολογιακής καταγραφής ο χώρος και ο χρόνος των γεγονότων: Λωρίς, Μασσαλία, Ρώμη, Αιξ, Παρίσι, 1978, 1899. Στον πυρήνα της αφήγησης βρίσκονται δύο συγκλονιστικά ιστορικά γεγονότα: η απαγωγή και δολοφονία του Άλντο Μόρο από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες (1978) και η πολιορκία από τις αστυνομικές δυνάμεις του Ζυλ Γκεράν και μελών της ρατσιστικής οργάνωσης του στον αριθμό 51 της οδού Σαμπρόλ στο Παρίσι (1899).
Ο συγγραφέας και στις δύο αυτές περιπτώσεις, σε συνάρτηση με τις περιπέτειες του Πάκο και της γυναίκας του Ιρέν, αναπτύσσει δεξιοτεχνικά τον προβληματισμό του για την τρομοκρατία, την κατ’ επανάληψη χρήση της βίας, το προσδοκώμενο αποτέλεσμά της, την πρόθεση φορέων πολιτικής εξουσίας να προκαλέσουν τρόμο στον πληθυσμό, αλλά και τον ρόλο των ΜΜΕ στην υλοποίηση όλων των παραπάνω. Αναζητώντας τις βαθύτερες αιτίες των γεγονότων και τις συνέπειές τους στη ζωή των ηρώων, ο Attia επιδιώκει να τα ερμηνεύσει ως πολιτικές πράξεις με ιδιαίτερα υψηλό συμβολικό περιεχόμενο. Ωστόσο, πέρα από το συλλογικό, είτε ως επίκληση είτε ως προϋπόθεση των ενεργειών αυτών, ο συγγραφέας εμφατικά παρουσιάζει το ατομικό, την προσωπική ματιά των ηρώων πάνω στα γεγονότα, την οδύνη που τους γεννούν. Σε αυτήν την κατεύθυνση κινούνται οι εγκιβωτισμένες αφηγήσεις του Άλντο Μόρο με τη μορφή είτε επιστολών προς τους οικείους του και προς φορείς της πολιτικής εξουσίας της Ιταλίας, είτε ημερολογιακής καταγραφής των σκέψεων και των συναισθημάτων του τις δύσκολες ώρες της ομηρίας έως λίγο πριν το τραγικό τέλος του. Παράλληλα με το δράμα του Μόρο, ο συγγραφέας ψυχογραφεί τους δεσμώτες, τα μέλη της Ερυθράς Ταξιαρχίας, επιχειρώντας να συλλάβει τη συνολική, εσωτερική και εξωτερική, κίνησή τους, που κάποιες φορές αγγίζει τον διχασμό. Η αφήγηση της περιπέτειας του Μόρο αποδίδεται συνυφασμένη με τη δράση του μυθιστορηματικού ήρωα Πάκο Μαρτίνεθ, τον οποίο ο συγγραφέας δημιουργεί με λογοτεχνικές και κινηματογραφικές αναφορές. Ο ήρωας μέσα από τις περιπέτειες που βιώνει αναζητά την ταυτότητά του, χωρίς, ωστόσο, να μπορεί να βρει τη θέση του στον κόσμο. Ο Πάκο είναι ένας άπατρις, εξόριστος συναισθηματικά και ιδεολογικά, παρατημένος από τον πατέρα του και χωρίς ίχνος μητέρας, η μορφή του οποίου συγκεντρώνει πολλά από τα χαρακτηριστικά των ηρώων του λεγόμενου «μαύρου» αστυνομικού μυθιστορήματος.
Η αποκατάσταση της σχέσης αιτίας–αιτιατού ως προς τα γεγονότα της οδού Σαμπρόλ βρίσκεται στο κέντρο της αφήγησης στο δεύτερο μέρος του βιβλίου. Ο συγγραφέας μας μεταφέρει στο Παρίσι του 1899 με αφορμή ένα χειρόγραφο του αυτόχειρα πατέρα της Ιρέν, το οποίο διασώζει την εξιστόρηση της αστυνομικής επιχείρησης κατά της αντισημιτικής οργάνωσης. Τα ιστορικά γεγονότα καθαυτά είναι ένα μέρος μόνο της μυθοπλασίας, αφού ο συγγραφέας συμπληρώνει τα κενά με νέα δεδομένα, με πιθανότητες και υποθέσεις, επιδιώκοντας να αποκτήσουν νόημα τα απομεινάρια του παρελθόντος, λέγοντας ξανά και από την αρχή την ιστορία τους, την οποία διανθίζει με πλούσιες λεπτομέρειες από την καθημερινότητα και τους έρωτες προσώπων που σχετίζονταν με τους πολιορκημένους. Ο Attia κατορθώνει να ανοίξει διάπλατα ένα παράθυρο στον πολιτισμό της εποχής εκείνης στη Γαλλία, όχι τόσο για να τον μελετήσει, αλλά για να δώσει νέες οπτικές στο παρόν του, στο τώρα. Μέσα από την πρόσληψη του παρελθόντος, ο συγγραφέας μιλά για τις ιδεοληψίες του παρόντος, τον φόβο της διαφορετικότητας, τον σκοταδισμό του φανατισμού. Άλλωστε,
«Ο καιρός, ο άνεμος, η θάλασσα και η τύχη αλλάζουν όπως το φεγγάρι, αλλά τα σκατά κι η μυρωδιά τους ξαναβγαίνουν στην επιφάνεια, όσος καιρός κι αν περάσει».[8]
Το εξαιρετικό αστυνομικό μυθιστόρημα του Maurice Attia, Το κόκκινο και το φαιό, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις σε γλαφυρή μετάφραση της Ειρήνης Παπακυριακού και επιμέλεια της Άννας Μαραγκάκη. Η καλαίσθητη και προσεγμένη έκδοση συμπληρώνεται από βιβλιογραφία και πληροφορίες για τα οπτικοακουστικά μέσα που αναφέρονται στο κείμενο, ενώ πολύ κατατοπιστικές είναι οι Σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου, οι οποίες αποκωδικοποιούν το ιστορικό πλαίσιο της πολυεπίπεδης αφήγησης.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Maurice Attia, Το μαύρο Αλγέρι, μτφρ.: Μαρία Μηλολιδάκη, Πόλις, Αθήνα 2008.
[2] Maurice Attia, Η κόκκινη Μασσαλία, μτφρ.: Ρίτα Κολαῒτη, Πόλις, Αθήνα 2009.
[3] Maurice Attia, Παρίσι Μπλουζ, μτφρ.: Ρίτα Κολαῒτη, Πόλις, Αθήνα 2010.
[4] Maurice Attia, Η λευκή Καραϊβική, μτφρ.: Χαρά Σκιαδέλλη, Πόλις, Αθήνα 2018.
[5] Maurice Attia, Το κόκκινο και το φαιό, μτφρ.: Ειρήνη Παπακυριακού, επιμέλεια: Άννα Μαραγκάκη, Πόλις, Αθήνα 2021, σ. 19.
[6] Στο ίδιο, σ. 19.
[7] Στο ίδιο, σ. 14.
[8] Στο ίδιο, σ. 373.
Maurice Attia, Το κόκκινο και το φαιό, μτφρ.: Ειρήνη Παπακυριακού, επιμέλεια: Άννα Μαραγκάκη, Πόλις
Βρες το εδώ
