Εις μνήμην Στρατή Χαβιαρά ( 1935-2020), Ιδρυτή εκδότη του λογοτεχνικού περιοδικού Harvard Review, 12 Μαρτίου 2020, ένα μικρό αφιέρωμα στο οποίο μιλούν άνθρωποι που τον γνώρισαν και συνεργάστηκαν μαζί του. (Η μετάφραση είναι της Μαίρης Τσόγκα.)
Με βαθιά θλίψη μάθαμε το θάνατο του Στρατή Χαβιαρά, ιδρυτή εκδότη του Harvard Review. Γεννήθηκε στην Ελλάδα το 1935 και η αξιοσημείωτη επαγγελματική του διαδρομή τον έφερε στο Κέιμπριτζ μέσω Αθήνας, Νέας Υόρκης και Σάρλοτσβιλ. Συγγραφέας, εκδότης, δάσκαλος και μέντορας, υπήρξε ένας πολίτης της λογοτεχνίας υπό κάθε έννοια. Έγραψε αρκετές ποιητικές συλλογές και μυθιστορήματα, τόσο στα Αγγλικά όσο και στα Ελληνικά, ανάμεσα στα οποία συμπεριλαμβάνεται το μυθιστόρημα «Όταν τραγουδούσαν τα δέντρα» που ήταν στη βραχεία λίστα για το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας στις ΗΠΑ το 1980. Στο Χάρβαρντ υπήρξε Διευθυντής της Αίθουσας Ποίησης Woodberry και ιδρυτής εκδότης του περιοδικού Harvard Review.Μετά τη συνταξιοδότησή του επέστρεψε στην Ελλάδα και δίδαξε στο Ευρωπαϊκό Κέντρο για τη Μετάφραση Λογοτεχνίας ( ΕΚΕΜΕΛ) και στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) και ίδρυσε ένα εργαστήρι δημιουργικής γραφής για το κέντρο Ελληνικών Μελετών του Χάρβαρντ. Ο Στρατής παρέμεινε φίλος και συνεργάτης στο Harvard Review και είχαμε την τιμή να δημοσιεύσουμε κάποιες μεταφράσεις του διαδικτυακά καθώς επίσης και ένα διήγημα στο επετειακό μας τεύχος 50. Προσφέρουμε αυτόν τον χώρο μνήμης σε φίλους και συνεργάτες για να θυμηθούν τη ζωή του και τη δουλειά του.
Ο Στρατής: Θα χρειαζόμουν ένα μακρύ κατάλογο για να απαριθμήσω τους πάμπολλους τρόπους με τους οποίους έφερε το ταλέντο του, την αφοσίωσή του και την χαρά στην λογοτεχνική ζωή μας στο Κέιμπριτζ στις δεκαετίες του 80 και 90. Ήταν – για να μην ξεχνάμε το φάσμα των ταλέντων του- μυθιστοριογράφος, διευθυντής της Αίθουσας Ποίησης του Χάρβαρντ, ιδρυτής της μακρόβιας ομάδας συγγραφέων που συναντιόταν τα βράδια της Κυριακής, ιδρυτής επίσης του Harvard Review, τo οποίo εξέδωσε και οδήγησε από το όρια του βασικού στο όρια της τελειότητας.
Τον γνώριζα με όλες του αυτές τις ικανότητες, αλλά αυτή τη στιγμή τον φέρνω στο νου μου στην πίσω αυλή του, στην οδό Κλίντον, φορώντας ποδιά, οικοδεσπότης – μαζί με την Χίδερ Κόουλ-σε μια από τις υπέροχες καλοκαιρινές συγκεντρώσεις για ψήσιμο αρνιού, η οποία κάθε χρόνο προσέλκυε συγγραφείς και συγγενείς ψυχές από όλα τα τμήματα του εκτεταμένου φυλετικού δικτύου του. Αγαπούσε να τσουγκρίζει το ποτήρι του, να κάνει την πρόποση και να κρατάει το μαχαίρι για το κρέας το οποίο στα χέρια του ήταν ένα σύμβολο γενναίου δώρου.
—Sven Birkerts
https://en.wikipedia.org/wiki/Sven_Birkerts
Για τα Κυριακάτικα βράδια και τα καινούρια γραψίματα που διαβάζονταν γύρω από ένα μακρύ τραπέζι στην Αίθουσα Ποίησης, για την ίδρυση του περιοδικού Erato και έπειτα του Harvard Review, για τον έλεγχο και το ζύγισμα των ποιημάτων, ολόφρεσκων, κατευθείαν από τους φακέλους τους, για την πίστη που είχες στις λέξεις και στα βιβλία, για την ελπίδα ότι πάντα θα υπάρχουν νεότεροι που θα χρειάζονται, για τις μεταφράσεις σου και για τις ηχογραφήσεις σου, για τη σειρά αναγνώσεων που διοργάνωσες, για όσα μας δίδαξες για μια ηρωική εποχή όπου τα δέντρα τραγουδούσαν και για όλα όσα έδωσες σε τόσους πολλούς συγγραφείς, εμού συμπεριλαμβανομένου, κάνω μια βαθιά υπόκλιση ευχαριστώντας σε.
—Fred Marchant
https://en.wikipedia.org/wiki/Fred_Marchant
Κατά τη διάρκεια των χρόνων που υπηρέτησα στο Χάρβαρντ, ο Στρατής ήταν πάντα στη δουλειά βελτιώνοντας τις συνθήκες στην Αίθουσα Ποίησης. Ένα μέρος αυτή της δουλειάς παρέμενε αόρατο στους αναγνώστες, όπως μια μεγαλύτερη ανεξαρτησία για την Αίθουσα Ποίησης μέσα στη διοικητική δομή του Συστήματος Βιβλιοθηκών του Χάρβαρντ, ή ο αποφασιστικός εκσυγχρονισμός σε ψηφιακή μορφή των πολύτιμων ακουστικών πόρων της Αίθουσας που εξακολουθούσαν να είναι σε κασέτα ή μορφή LP, τα οποία διατηρήθηκαν έτσι για μελλοντικούς ακροατές.
Αλλά αν αυτά ήταν τα αόρατα επιτεύγματά του, εκείνος ήταν ορατός καθημερινά στην Αίθουσα Ποίησης βοηθώντας πολλούς επισκέπτες και μαθητές. Πίστευε βαθιά ότι η Αίθουσα θα έπρεπε να παραμείνει διαθέσιμη στο ευρύ κοινό, όπως συνεχίζει να είναι. Ζήτησε, και κέρδισε, πολλές επιχορηγήσεις για τη συντήρηση του υλικού της βιβλιοθήκης και καθώς ήταν ο ίδιος ποιητής, κατάλαβε πλήρως την αξία μιας τέτοιας Αίθουσας- ανοιχτής σε όλους – σε οποιοδήποτε σύστημα βιβλιοθήκης. Ο Στρατής προσκάλεσε δεκάδες ποιητές – ξένους αλλά και Αμερικανούς – να αναγνώσουν στην Αίθουσα Ποίησης και διοργάνωσε επίσης διαλέξεις, εκτίοντας χρέη οικοδεσπότη μετά, εάν είχε προγραμματιστεί μια εορταστική συγκέντρωση. Γνωρίζω πολύ καλά πόσο καλός φίλος ήταν για τον Seamus Heaney κατά τη διάρκεια των χρόνων του Seamus στο Χάρβαρντ, και για τον στοργικό σεβασμό εκείνου στο πρόσωπό του. Ο Στρατής έφερε στην Αίθουσα Ποίησης μια ευρεία και βαθιά γνώση της κλασικής και της ευρωπαϊκής ποίησης, υποστηρίζοντας ποιητές που πολλοί από εμάς δεν είχαν διαβάσει, μέχρι να καταφέρει να χρηματοδοτήσει μια ανάγνωση από αυτούς. Θα τον θυμόμαστε όλοι μας για καιρό.
—Helen Vendler
https://en.wikipedia.org/wiki/Helen_Vendler
Πρωτοσυνάντησα τον Στρατή όταν δούλευε στη βιβλιοθήκη Widener και ερχόταν σε αναγνώσεις ποίησης στο Κέιμπριτζ. Το μυθιστόρημά του «Όταν τραγουδούσαν τα δέντρα» κυριολεκτικά με εντυπωσίασε. Το να έχεις αυτόν τον λαμπρό χαρισματικό συγγραφέα στο τιμόνι της Αίθουσας Ποίησης Lamont’s ήταν συναρπαστικό. Ο Στρατής ήταν ένας γενναιόδωρος φίλος για μένα (νομίζω ότι το δεύτερο ή το τρίτο δημοσιευμένο ποίημά μου ήταν στο περιοδικό ποίησης Arion’s Dolphin {το οποίο ξεκίνησε στο Κολλέγιο Goddard τη δεκαετία του 1970}) και για τόσους πολλούς άλλους συγγραφείς. Εμπλούτισε την εδώ λογοτεχνική κοινότητα για χρόνια με τρόπους που θα έπρεπε να του είμαστε για πάντα ευγνώμονες
—Gail Mazur
https://www.poetryfoundation.org/poets/gail-mazur
Κάθε ένα από τα περιοδικά που ίδρυσε ο Στρατής φάνηκε να γίνεται όλο και πιο σπουδαίο. Και με τον χρόνο και την απόσταση, το ίδιο κι εκείνος. Και το χαμόγελό του, της γάτας Τσεσάιρ της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων! (ποια γευστικά μυστικά ήταν πάντα προετοιμασμένος να μας ξεφουρνίσει;). Όταν μετακόμισε στην Ελλάδα, μας έλειψε πολύ. Ήταν ένα μεγάλο πνεύμα, ένας φιλόξενος εκδότης και ένας υπέροχος συγγραφέας. Θα μας λείψει τώρα περισσότερο από ποτέ.
—Lloyd Schwartz
https://en.wikipedia.org/wiki/Lloyd_Schwartz
Πρέπει να αρχίζεις με τα σκατά, έλεγε ο Στρατής. Με είχε συμβουλέψει να αγοράσω ένα σακί με πενήντα λίβρες κοπριά αγελάδας και την σκορπούσε στην πίσω αυλή μου. Είτε μιλάμε για τη γραφή , είτε για την κηπουρική , το ίδιο είναι. Φύτευε δυο πιπεριές, μερικές κίτρινες κολοκύθες, κολοκυθάκια και δυο φιντάνια ντομάτας που είχε φέρει από τον δικό του κήπο, μισό μίλι πιο πέρα. Καθώς δούλευε, συνέχισε να μιλά για τη σχέση μεταξύ κηπουρικής και δημιουργικότητας, πως τα φυτά και η λογοτεχνία συμπλέκονται. Το γράψιμό σου θα αλλάξει τώρα Έλεν, έλεγε. Θα δεις ενδιαφέροντα πράγματα να αρχίζουν να συμβαίνουν στη δουλειά σου τώρα που έχεις έναν κήπο να φροντίζεις. Δεν πίστευε πως το να ζεις σε ένα διαμέρισμα όπως είχα κάνει εγώ τα προηγούμενα οκτώ χρόνια ήταν καλό για τη λογοτεχνία και ανέλαβε προσωπικά να με οδηγήσει στο φως της αληθινής έμπνευσης.
Λοιπόν, ο Στρατής σίγουρα με φώτισε πραγματικά. Ήταν μέντορας, φιλόσοφος, φίλος και συν- συνωμότης. Απολάμβανε πραγματικά να εναντιώνεται σε καθιερωμένες νόρμες τόσο στο δικό του χώρο εργασίας όσο και στο δικό μου. Είναι εντάξει να έχεις μια δουλειά, με διαβεβαίωνε, αλλά το γράψιμο πρέπει πάντα να έρχεται πρώτο. Πού θα ήμουν αν δεν ήταν ο Στρατής; Μου έδειξε πώς να αγαπώ τον κόσμο και να γράφω χωρίς περιορισμούς και πάντα αρχίζει με σκατά.
Τον Σεπτέμβρη του 2001 η Σάλι κι εγώ οδηγήσαμε ένα μικρό γκρουπ ταξιδιωτών στην Τουρκία και στην Ελλάδα σε ένα ταξίδι χρηματοδοτημένο από την Ένωση Αποφοίτων του Harvard. Ήταν απόφαση της τελευταίας στιγμής για μας, καθώς ο αρχικός οδηγός είχε αποσυρθεί στον απόηχο των επιθέσεων της 11/9 . Σκέφτηκα να επικοινωνήσω με τον Στρατή, ο οποίος είχε επιστρέψει στην Ελλάδα και να τον προσκαλέσω να μας συναντήσει και να μιλήσει στο γκρουπ όταν φτάσαμε στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετάνια στην Αθήνα. Πήγε πολύ καλά. Κομψός με το καθημερινό του στυλ, ευγενής ως συνήθως, ο Στρατής έκανε άνετα παρέα με μια ντουζίνα ταξιδιώτες πίνοντας ποτά μέσα στην ιστορική χλιδή της Μεγάλης Βρετάνιας.( Υπήρξε η έδρα τόσο των Ναζί, όσο και των συμμάχων στον Β παγκόσμιο πόλεμο.)
Έπειτα πήρε το λόγο. Θυμάμαι ότι διάβασε κάποια ποιήματά του και μετά μίλησε για τη σύγχρονη Ελλάδα και απάντησε σε ερωτήσεις. Ο λόγος του ήταν τόσο ανώτερος από τους κονσερβαρισμένους μονόλογους των τοπικών ξεναγών που βρέθηκα με ένα πρόβλημα στα χέρια μου: Οι προσδοκίες είχαν αυξηθεί. Την επόμενη μέρα, στο πρωινό, αρκετοί από την ομάδα ρωτούσαν για τον Στρατή. Απογοητεύτηκαν αρκετά όταν έμαθαν ότι δεν θα ερχόταν μαζί μας στον Παρθενώνα και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο πριν φύγουμε για Πελοπόννησο. Τώρα νιώθω σαν αυτούς τους απόφοιτους ταξιδιώτες. Πού είναι ο Στρατής; Δεν θα είναι μαζί μας στο υπόλοιπο ταξίδι;
—Alfie Alcorn
https://www.fantasticfiction.com/a/alfred-alcorn/
Ήμουν παρών με τον Στρατή Χαβιαρά στη δημιουργία του Harvard Review, με το πρώτο τεύχος να εκδίδεται την άνοιξη του 1992. Αναφερόμουν ως εκδότης μαζί με τον Richard Marius και τον Στρατή ενώ εκείνος ήταν ο αρχισυντάκτης. Μετά την βράβευση του Seamus Heany με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1995, ο Στρατής, την επόμενη χρονιά, εξέδωσε μια μονογραφία για τον Seamus στην Harvard Review, με τον τίτλο «Μια γιορτή» την οποία ο Στρατής επιμελήθηκε και στην οποία εγώ συνέβαλα με ένα δοκίμιο πάνω στο ποίημά του ‘Villanelle for an Anniversary.’” (Βιλανέλα για μια Επέτειο.) Ήμουν περήφανος που υπηρέτησα ως εκδότης ως την συνταξιοδότησή μου το 2013.
—Michael Shinagel
https://en.wikipedia.org/wiki/Michael_Shinagel
Ο Στρατής Χαβιαράς κατέλαβε ένα σπάνιο χώρο στα Αμερικανικά γράμματα και τον γέμισε με ένα φως που συνέθεταν η εκφραστικότητα, η ευφυΐα του και η αγάπη του για τους φίλους και τις λέξεις. Δεν είναι απλά ότι άνοιξε την Αίθουσα Ποίησης του Χάρβαρντ στον έξω κόσμο, διεθνοποιώντας την, αλλά ότι κάνοντας αυτό, βοήθησε να αλλάξει η Αμερικανική ποίηση – είναι μεγάλο μέρος της μυστικής ιστορίας της Αμερικανικής Ποίησης για τα τελευταία 50 χρόνια το λιγότερο, η αληθινή ιστορία των πραγματικών ποιητών που βρίσκουν το δρόμο τους σ’ αυτή την όμορφη, αμαθή χώρα. Εκείνα τα χρόνια, η Αίθουσα Ποίησης ήταν ένα κλαμπ για κάθε είδους Αμερικανό ποιητή, ένα μέρος όπου όλες οι λογοτεχνικές φατρίες αισθάνονταν καλοδεχούμενες.
Τα περιοδικά που άρχισε ο Στρατής –Arion’s Dolphin, Erato και Harvard Review- ήταν ουσιώδη για μένα ως νεαρός συγγραφέας. Μυριζόταν το αυθεντικό πράγμα πάντα αλάνθαστα, έχοντας άνεση στην εκτίμηση κάθε στυλ, από το ακατέργαστο ως το κοσμοπολίτικο. Η δική του δουλειά, τόσο η ποίηση του όσο και η πεζογραφία του, είναι λυρική και γενναιόδωρη συνεχώς, αλλά ποτέ χωρίς μια πολυσύνθετη ακρίβεια και μια οξυδερκή εκτίμηση των συνεπειών που προκύπτουν από το πως και που ζούμε. Άκουσα για πρώτη φορά να διαβάζουν έργο του από τα γραπτά του στο Fine Arts Work Centre (Κέντρο Εργασίας Καλών Τεχνών) στο Provincetown το 1984 – μια γεμάτη πενταετία πριν να καταφέρω πραγματικά να τον γνωρίσω. Ήταν η χρονιά που εκδόθηκαν τα Ηρωικά Χρόνια, ένα βιβλίο που με άφησε άφωνο όταν τελικά κάθισα να το διαβάσω.
Η ευγένεια και η γενναιοδωρία του Στρατή είναι μυθικές. Σε προσωπικό επίπεδο θα πω μόνο ότι με σήκωσε από δυο πολύ χαμηλά σημεία της ζωής μου- και υπήρχε ταπεινότητα και απλότητα στον τρόπο με τον οποίο το έκανε, καμία αυτο-σπουδαιότητα. Είμαι ακόμα και τώρα ευγνώμων για ότι έκανε, για τη φιλία του. Η πίστη του στη δουλειά μου ως συγγραφέα και επιμελητή άλλαξε πολλά πράγματα για μένα. Άλλαξε εμένα. Ξέρω τόσους πολλούς ακόμα που θα αισθάνονται το ίδιο.
—David Rivard
https://en.wikipedia.org/wiki/David_Rivard
Η τεράστια αίσθηση απώλειας που ένιωσα όταν άκουσα τον θάνατο του αγαπητού μου φίλου Στρατή, μ’ έκανε να απευθυνθώ κατευθείαν σε εκείνον: «Πόσο από αυτό, που εγώ νιώθω τώρα, έχεις υποφέρει και μοιραστεί; Μόλις άκουσα τα νέα, σκέφτηκα τον δολοφονημένο πατέρα σου: πως εκείνη η ατελείωτη θλίψη σταματά τώρα πια. Θα συνεχίσει μόνο να πονά μέσα στις δικές μας αναμνήσεις … η δική σου είναι ελεύθερη πλέον. Ave atque vale,.( χαίρε και αντίο) καλύτερε των φίλων.»
“—Bob Scanlon
https://uk.linkedin.com/in/robert-scanlon-1a456566
