της Κωνσταντίνας Κορρυβάντη
Το 1971 δημοσιεύεται στο περιοδικό Nouvel Observateur μία δυναμική διακήρυξη υπέρ της νομιμοποίησης των αμβλώσεων στη Γαλλία που συγκεντρώνει 343 υπογραφές. Ανάμεσά στις 343 υπογράφουσες βρίσκονταν η πρωτοστατούσα Σιμόν ντε Μπωβουάρ και προσωπικότητες όπως οι Μαργκερίτ Ντυράς, Ζαν Μορώ, Ανιές Βαρντά, Κατρίν Ντενέβ, Φρανσουάζ Σαγκάν και Μονίκ Βιττίγκ (μία από τις ιδρύτριες του Μouvement de Liberation des Femmes – MLF).
Με την πράξη τους αυτή, που ήταν μία αυτοκαταγγελία που μπορούσε να τις φέρει αντιμέτωπες με δικαστική δίωξη, ομολογούσαν δημοσίως πως είχαν προχωρήσει σε άμβλωση, ενώ αυτή ήταν ακόμα στην χώρα τους παράνομη και επέφερε ποινικές κυρώσεις και φυλάκιση. Η εναρκτήρια παράγραφος του Μανιφέστου ανακοίνωνε:
“Ένα εκατομμύριο γυναίκες κάνουν εκτρώσεις στη Γαλλία κάθε χρόνο. Τις κάνουν κάτω από επικίνδυνες συνθήκες επειδή είναι καταδικασμένες στην παρανομία, παρόλο που πρόκειται για μία από τις πιο απλές επεμβάσεις όταν γίνεται με ιατρικό έλεγχο. Κανείς δεν μιλά γι’ αυτό το ένα εκατομμύριο γυναίκες. Δηλώνω ότι είμαι μία από αυτές. Δηλώνω ότι έκανα έκτρωση. Όπως διεκδικούμε την ελεύθερη πρόσβαση στα αντισυλληπτικά μέσα, έτσι ακριβώς διεκδικούμε και την ελευθερία να κάνουμε αμβλώσεις.”
Μία εβδομάδα μετά την δημοσιοποίηση του μανιφέστου, το σατυρικό έντυπο Charlie Hebdo επιτίθεται με ένα σκίτσο του Cabu στους άνδρες πολιτικούς. Συγκεκριμένα στον τότε Γάλλο πρωθυπουργό Μισέλ Ντεμπρέ της Προεδρίας Πομπιντού, που ήταν γνωστός για τις συντηρητικές θέσεις του στο γυναικείο ζήτημα. Το πρωτοσέλιδο τον ρωτούσε: “Ποιος γκάστρωσε τις 343 τσούλες του μανιφέστου για τις εκτρώσεις;”. Αν κι ο σκοπός του περιοδικού ήταν να καταγγείλει την διπλή ηθική και την υποκρισία όσων ήδη χαρακτήριζαν μ΄ αυτή την λέξη (salopes) τις υπογράφουσες, ο τρόπος προκάλεσε νέες αντιδράσεις. Η ακτιβιστική πρωτοβουλία έμεινε γνωστή ως “Manifeste des 343”
Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1975, η γαλλική κυβέρνηση που είχε νέο Πρόεδρο τον Βαλερί Ζισκάρ ντ’ Εστέν και μία γυναίκα στην ηγεσία του Υπουργείου Υγείας, την Σιμόν Βέιλ, νομιμοποιεί την άμβλωση. Έχουν μεσολαβήσει μαζικότατες διαδηλώσεις, μία αντίστοιχη διακήρυξη 331 γιατρών που δήλωναν πως είχαν παραβιάσει τον νόμο πραγματοποιώντας αμβλώσεις, αλλά και η πολύκροτη Δίκη Μπομπινί που ξεσήκωσε το λαϊκό αίσθημα, καθώς μία μητέρα δικαζόταν επειδή είχε βοηθήσει την κόρη της να κάνει έκτρωση μετά τον βιασμό που υπέστη το κορίτσι από συμμαθητή της. Ο θύτης στην συνέχεια είχε καταγγείλει την μητέρα του θύματος για την ανάμειξή της στην παράνομη έκτρωση [1].
Το 1963 ,όμως, την χρονιά που εκτυλίσσεται Το Γεγονός της Γαλλίδας συγγραφέως Ανί Ερνό – το βιβλίο της οποίας θα μας απασχολήσει σ΄ αυτό το HerStory (μτφρ: Ρίτα Κολαΐτη, Μεταίχμιο, 2022) – η έκτρωση εξακολουθεί να είναι παράνομη. Στις εκατό συγκλονιστικές σελίδες αυτού του memoir, η Ερνό μοιράζεται την πολύ προσωπική ιστορία της δικής της παράνομης έκτρωσης στα είκοσι τρία της χρόνια, τον καιρό που ήταν μία λαμπρή φοιτήτρια φιλολογίας “ταπεινής καταγωγής” και μελετούσε το κίνημα του σουρρεαλισμού.
Η πρόζα της Ερνό διαθέτει σπάνια τόλμη, γνησιότητα, απενοχοποίηση και ισχυρό κοινωνικό αποτύπωμα στον τρόπο που η συγγραφέας αφηγείται και ερμηνεύει την δική της έμφυλη εμπειρία, μέσα από το καθοριστικό βίωμα της παράνομης άμβλωσης. Το Γεγονός εμπλουτίζεται με ημερολογιακές εγγραφές εκείνης της περιόδου και άλλα τεκμήρια, διατηρώντας μία θαυμαστή διπλή χρονική τοποθέτηση σε μία μαρτυρία με αυτογνωσία αλλά και αποστασιοποίηση. Στην γραφή της Ερνό δεν υπάρχει τίποτα μελό, όμως, όσα νομίζαμε πως ξέραμε ή μπορούσαμε έστω να φανταστούμε για την φρικτή κοινωνική πραγματικότητα της εποχής παίρνουν μία ξαφνική όψη, ακραία κι απάνθρωπη , γιατί το τραυματικό βίωμα έχει ονοματεπώνυμο.
Στο βιβλίο ακολουθούμε την συγγραφέα από την στιγμή που μαθαίνει πως είναι έγκυος και μένουμε μαζί της καθ΄ όλη την διάρκεια της απεγνωσμένης προσπάθειάς της να τερματίσει την εγκυμοσύνη της σε απόλυτη μυστικότητα, φοβούμενη την ποινική δίωξη. Χωρίς καμία ουσιαστική στήριξη (ούτε από τον επίσης νεαρό αγαπημένο της), με πενιχρά μέσα, κρυφά από τους γονείς της και , φυσικά, χωρίς ιατρική επίβλεψη, η Ερνό δοκιμάζει τα πάντα. Ζητά νόμιμα φάρμακα για την επαναφορά των έμμηνων από γιατρό, ωθεί το σώμα της σε τρομερή φυσική εξάντληση και δεν διστάζει να στραφεί ακόμα και στην μέθοδο της βελόνας πλεξίματος.
Η διαδεδομένη πρακτική της βελόνας ήταν μία λύση ανάγκης που κόστισε την ζωή σε εκατομμύρια γυναίκες ανά τον κόσμο, καθώς η βελόνα που χρησιμοποιούσαν, μέσα στον απόλυτο τρόμο τους, τις σακάτευε και προκαλούσε τις περισσότερες φορές διάτρηση της μήτρας τους. Οι γυναίκες, βέβαια, που οδηγούνταν στις πιο επικίνδυνες πρακτικές (είτε ήταν η βελόνα είτε το τραπέζι ενός “χασάπη” στην λεγόμενη backstreet εκδοχή της έκτρωσης), ήταν τα ανήλικα κορίτσια και οι φτωχές γυναίκες που προέρχονταν από την εργατική τάξη και όπως η ίδια η Ερνό δεν είχαν τα χρήματα να ταξιδέψουν σε μία άλλη χώρα και να επισκεφθούν το προστατευμένο περιβάλλον μίας ιδιωτικής κλινικής, όπου η άμβλωση ήταν νόμιμη και αντιμετωπιζόταν ως μία απλή επέμβαση που δεν έθετε σε κίνδυνο την ζωή τους.
Η Ερνό δεν θα μπορέσει να κάνει τίποτα με την βελόνα και η απελπισία της θα μεγαλώσει, καθώς τα χρονικά περιθώρια στενεύουν. Η αποβολή που καταφέρνει τελικά να προκαλέσει θα είναι μία αποτρόπαιη διαδικασία που η συγγραφέας θα ονομάσει “αναπαραγωγική βία”. Περιλαμβάνει δανεικά χρήματα, βραστό νερό και έναν καθετήρα που τοποθετεί στον τράχηλό της με το αζημίωτο μία “αγγελοποιός” όπως τις έλεγαν τότε, μία νοσοκόμα εκτός υπηρεσίας με το όνομα Π.- Ρ. που είχε στήσει την κερδοφόρα επιχείρησή της πάνω σε ένα τραπέζι κουζίνας, σε ένα φτωχικό διαμέρισμα σε μία πάροδο του 17ου διαμερίσματος στο Παρίσι. Αυτό που θα ακολουθήσει πίσω στην φοιτητική εστία ,όμως, θα είναι τρομακτικά οδυνηρό για την νεαρή Ανί Ερνό.
Η Ερνό θα γράψει:
“Σήμερα ξέρω ότι μου χρειαζόταν εκείνη η δοκιμασία, εκείνη η θυσία για να νιώσω την επιθυμία ν’ αποκτήσω παιδιά. Για ν’ αποδεχτώ τη βιαιότητα της αναπαραγωγής μες στο κορμί μου και να γίνω, με τη σειρά μου, ένα πέρασμα για τις επερχόμενες γενιές.”
Το βιβλίο της 82άχρονης σήμερα Ερνό εκδόθηκε στην Γαλλία το 2000. Κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά στην ωραία μετάφραση της Κολαΐτη και σε συνδυασμό με την κινηματογραφική μεταφορά του έχει συζητηθεί πολύ, καθώς πάνω στο Γεγονός βασίστηκε η ομώνυμη ταινία της Οντρέ Ντιουάν που τιμήθηκε με τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ της Βενετίας.
Το βιβλίο, άλλωστε, δεκαετίες μετά εξακολουθεί να είναι τραγικά επίκαιρο θίγοντας το μεγάλο ζήτημα του δικαιώματος στην άμβλωση. Ζήτημα που είτε παραμένει άλυτο και σε ένα νομικά ελλιπές πλαίσιο για πολλές κοινωνίες, είτε έχει προκαλέσει νέα πόλωση και οπισθοδρομικές τοποθετήσεις. Την στιγμή που υπολογίζεται πως κάθε χρόνο 22.000 έως και 31.000 γυναίκες πεθαίνουν από τις επιπλοκές παράνομων αμβλώσεων.
Η απαγόρευση και η ποινικοποίηση έχει αποδειχθεί πως δεν αποτρέπουν τις γυναίκες από την άμβλωση. Τις σπρώχνουν, αντιθέτως, κατευθείαν στον φυσικό ή και ψυχικό τους θάνατο, καθώς σε πολλές χώρες που η απαγόρευση είναι πλήρης οι γυναίκες αναγκάζονται να γεννήσουν ακόμα κι αν κινδυνεύει η ζωή τους κατά την κύηση, ακόμα κι αν η εγκυμοσύνη τους είναι αποτέλεσμα εγκληματικής πράξης σε βάρος τους μετά από αιμομιξία ή βιασμό.
Στην Ελλάδα η άμβλωση είναι νόμιμη από το 1986, όμως, αυτό δεν μας επιτρέπει τον εφησυχασμό. Οι πρόσφατες εξελίξεις στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι κρίσιμες και πραγματικά σοκαριστικές. Στις 24 Ιουνίου το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ – στο οποίο πλειοψηφούν οι συντηρητικοί δικαστές (6 στους 9) – τελικά ανέτρεψε την καθοριστική απόφαση Roe v. Wade που από το 1973 εξασφάλιζε συνταγματικά σε ομοσπονδιακό επίπεδο το δικαίωμα στην άμβλωση κατά τις πρώτες είκοσι τέσσερις βδομάδες κύησης. Πλέον κάθε Πολιτεία θα μπορεί να αποφασίζει μεμονωμένα για το νομικό πλαίσιο των αμβλώσεων στην επικράτεια της. Δηλαδή για το αν θα επιτρέπει τις αμβλώσεις, υπό ποιες προϋποθέσεις και μέσα σε ποια χρονικά όρια. Περίπου οι μισές από τις 50 Πολιτείες αναμένεται να προχωρήσουν σε περιορισμούς των αμβλώσεων, ακόμα και στην πλήρη απαγόρευσή αυτών.
Το ίδιο ανησυχητικό είναι και το νομικό καθεστώς της ολικής απαγόρευσης των αμβλώσεων επί Ευρωπαϊκού εδάφους σε Πολωνία και Μάλτα, μαζί και με το πολύ αυστηρό πλαίσιο περιορισμών και προϋποθέσεων της Κύπρου. Με τόσες, όμως, μάχες ανοιχτές είναι σημαντικό να μιλάμε και για τις νίκες των γυναικείων διεκδικήσεων. Μία ελπιδοφόρα αλλαγή ήρθε το 2018, όταν στην καθολική Ιρλανδία το 66,4% του λαού ψήφισε υπέρ της νομιμοποίησης των αμβλώσεων. Αξίζει να σημειωθεί πως η μεταστροφή της ιρλανδικής κοινωνίας αποδίδεται και στην τραγική προσωπική ιστορία της Σαβίτα Χαλαπανάβαρ, που έγινε το πρόσωπο-σύμβολο της προεκλογικής εκστρατείας υπέρ του «ναι».
Η 31χρονη οδοντίατρος έχασε την ζωή της από σηψαιμία, επειδή οι γιατροί αρνήθηκαν να προχωρήσουν σε άμβλωση κατά την αποβολή του εμβρύου. Άλλη μία απόδειξη της αγέραστης στο χρόνο πεποίθησης πως το προσωπικό είναι και πολιτικό, γιατί οι κοινωνίες πολλές φορές χρειάζονται ένα πραγματικό πρόσωπο απέναντί τους, ώστε να αναγκαστούν να κοιτάξουν βαθιά μέσα τους και να αναθεωρήσουν.
Γι’ αυτό και με τα μέσα της λογοτεχνίας μαρτυρίες όπως αυτή της Ερνό είναι σημαντικές. Σ’ ένα πολύ δυνατό απόσπασμά από Το Γεγονός. που μοιάζει σχεδόν ανασυρμένο από την συλλογική μνήμη της γυναικείας εμπειρίας, η Ερνό λέει:
(Αν έπρεπε ν’ αναπαραστήσω αυτό το επεισόδιο της ζωής μου μ’ έναν και μόνο πίνακα, θα ζωγράφιζα ένα μικρό τραπέζι φορμάικα, ακουμπισμένο στον τοίχο, και μία εμαγιέ λεκάνη, στην οποία επιπλέει ένας κόκκινος καθετήρας. Ελαφρώς προς τα δεξιά, μία βούρτσα μαλλιών. Δεν πιστεύω ότι σε κάποιο μουσείου του κόσμου εκτίθεται έργο με τον τίτλο Εργαστήρι Εκτρώσεων).
H Ερνό γράφει αυτές τις γραμμές το 1999. Από το 1998, η σπουδαία εικαστικός και ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών Πάουλα Ρέγκο (1935-2022), είχε ήδη αποδώσει μέσα από την ζωγραφική της τις συνέπειες των παράνομων αμβλώσεων στα πρόσωπα, στα μάτια και στα σώματα των γυναικών, παρουσιάζοντας την καθηλωτική συλλογή Abortion Pastels [2]. Ήταν η δική της απάντηση στην αποτυχία νομιμοποίησης της άμβλωσης στην Πορτογαλία – την χώρα καταγωγής της – μέσω δημοψηφίσματος.
Η άμβλωση νομιμοποιήθηκε τελικά στην Πορτογαλία μερικά χρόνια μετά, το 2007. Η Dame Πάουλα Ρέγκο, που έζησε και δημιούργησε στο Ηνωμένο Βασίλειο, έφυγε από την ζωή στα 87 της αυτόν τον Ιούνιο έχοντας στηρίξει κυρίως τις πλέον ταξικά ευάλωτες γυναίκες απέναντι στην παρακαταθήκη του αυταρχικού καθεστώτος Σαλαζάρ (1932-1968) στην Πορτογαλία κι έχοντας παλέψει σε όλη την καλλιτεχνική της πορεία για τα δικαιώματα των γυναικών και την αυτοδιάθεση του σώματος ενοχλώντας κι αμφισβητώντας σταθερά το male gaze.
Το HerStory κλείνει με κάποιους πίνακες της Ρέγκο από την σειρά των Abortion Pastels ως ελάχιστο φόρο τιμής και συναγερμό αφύπνισης για την καθολική κατοχύρωση του δικαιώματος των γυναικών στην ασφαλή άμβλωση.
Triptych, 1998
Untitled No. 1 , 1998
[1] Οι πληροφορίες αυτού του προλόγου και το απόσπασμα του Μανιφέστου αντλήθηκαν από το βιβλίο της ιστορικού Dagmar Herzog, Η Σεξουαλικότητα στην Ευρώπη τον 20ο αιώνα, (Κεφάλαιο “Ηδονή και Εξέγερση”) που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση της Πελαγίας Μαρκέτου και πρόλογο- επιστημονική επιμέλεια της Έφης Αβδελά, εμπλουτίζοντας την σειρά “Ιστορία του Φύλου”.
[2] Αναλυτικά εδώ: https://www.thecollector.com/paul-rego-abortion-series/
Ανί Ερνό, Το γεγονός, μτφρ. Ρίτα Κολαϊτη, Μεταίχμιο
Βρες το εδώ
