Ηλίας Κούβελας (*).
Θεωρώ το βιβλίο του Στέφανου Τραχανά « Το φάντασμα της όπερας, η επιστήμη στον πολιτισμό μας» συναρπαστικό και ελπίζω σύντομα να μεταφρασθεί τουλάχιστον στα αγγλικά προκειμένου να κατακτήσει τη θέση που του αξίζει στη διεθνή βιβλιογραφία.
Το βιβλίο αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος με τίτλο «το φάντασμα στη φύση» έχει σαν στόχο, όπως λέει στον πρόλογό του ο συγγραφέας να συμφιλιώσει τον αναγνώστη με την παράδοξη συμπεριφορά της ύλης στο μικροσκοπικό επίπεδο. Εδώ το φάντασμα είναι οι νόμοι της κβαντομηχανικής που διέπονται από την αρχή της αβεβαιότητας.
Στο δεύτερο μέρος με τίτλο «το φάντασμα στον πολιτισμό μας» το φάντασμα είναι η επιστήμη στο σύνολο της. Η επιστήμη, αυτός ο περίεργος ξένος που μπήκε στον πολιτισμό μας το 1609 όταν ο Γαλιλαίος έστρεψε το μικροσκόπιό του στον ουρανό. Γράφει ο Στέφανος για αυτό το γεγονός : «εκείνο που συνέβη το 1609 ήταν η μεγαλύτερη – και πιο βλάσφημη – επέκταση των ορίων της φυσικής που είχε συμβεί μέχρι τότε. Οι ουρανοί αποσπώνται οριστικά από την επικράτεια του μεταφυσικού και γίνονται αντικείμενο της ίδιας επιστήμης που διέπει τον κόσμο των φθαρτών γήινων αντικειμένων». (σελ. 106). Και συνεχίζει στην επόμενη σελίδα: «αν όμως η γαλιλαιική επανάσταση αφαίρεσε τους ουρανούς από το βασίλειο των θεών, η δαρβινική επανάσταση απέσπασε από εκεί κάτι ακόμη ιερότερο. Το ίδιο το φαινόμενο της ζωής. Εδώ η επέκταση των ορίων είναι ακόμη πιο συγκλονιστική την προσθήκη και της ζωντανής ύλης στο πεδίο της φυσικής επιστήμης αγκαλιάζει πλέον το σύνολο του φυσικού κόσμου…. Στην ουσία με την δημοσίευση της Καταγωγής των ειδών το 1859 ολοκληρώνεται η κλασική επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για εκείνη που θα ακολουθήσει λίγες δεκαετίες αργότερα την επανάσταση της κβαντομηχανικής , της σχετικότητας και της μοριακής βιολογίας λίγο μετά”, αλλά και της νευροεπιστήμης και της ψυχανάλυσης θα προσέθετα εγώ.
Έρχομαι στο εξαιρετικά σημαντικό επόμενο κεφάλαιο που έχει τίτλο: «η παράδοση του διαφωτισμού και η θέση της επιστήμης σήμερα» Εδώ ο Στέφανος Τραχανάς διαπιστώνει ότι το να υπερασπίζεται κανείς σήμερα την επιστήμη δεν είναι ιδιαίτερα της μόδας. Μέσα στο πλαίσιο ενός μεταμοντέρνου αποδομησμού αμφισβητούνται πλέον όχι μόνο η μεθοδολογία της λεγόμενης δυτικής επιστήμης αλλά ο ορθολογισμός και τα επιτεύγματά του. Ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων είναι έτοιμοι να παραδοθούν, χωρίς αντίσταση, στις πιο ακραίες μορφές ανορθολογισμού και παραεπιστήμης. Ο θεμελιώδης αντιδογματισμός της επιστήμης γίνεται αντιληπτός ως εχθρική δύναμη απ’ όλα τα δογματικά συστήματα του κόσμου και όσους τα εκπροσωπούν ή αισθάνονται αναπαυτικά μέσα σ’ αυτά
Αυτός ο θεμελιώδης αντιδογματισμός ξεκινάει από τον Γαλιλαίο και εδράζεται στο ότι η επίλυση των επιστημονικών διαφωνιών θα προκύψει από την ετυμηγορία του πειράματος.
Έρχομαι στο άλλο θέμα δηλαδή τη παράδοξη συμπεριφορά της ύλης. Αυτή η παράδοξη συμπεριφορά της ύλης που διέπεται από τους κβαντικούς νόμους-δηλαδή από την αρχή της αβεβαιότητας – είναι η αιτία της δημιουργίας του σύμπαντος αλλά και της ζωής όπως μας αποκαλύπτει και δείχνει στο βιβλίο του, ο Στέφανος Τραχανάς. Επομένως το φάντασμα της όπερας, δηλαδή η αρχή της αβεβαιότητας διέπει και τις διαδικασίες που πραγματοποιούνται στα περίπλοκα νευρωνικά κυκλώματα του εγκεφάλου μας. Να λοιπόν, γράφει ο Στέφανος Τραχανάς, που το φάντασμα μέσα μας είναι και ελευθερωτής μας. Ο εγγυητής της υπαρξιακής ελευθερίας μας. Αφήνει χώρο για το απρόβλεπτο. Για την ελεύθερη επιλογή. Ή μήπως την υπομονεύει με έναν πιο ύπουλο τρόπο; Αφήνοντας μας έρμαια μιας ανερμήνευτης τυχαιότητας; Εμείς αποφασίζουμε ή το φάντασμα μέσα μας παίζοντας ζάρια;
Αφήνοντας το ερώτημα να εκκρεμεί ο Στέφανος Τραχανάς συνεχίζει τον προβληματισμό του αναφερόμενος στην απάντηση του Σωκράτη, όπως αποδίδεται στον διάλογο με τον Φαίδωνα. Εκεί, αφού ο Σωκράτης αμφισβητεί την άποψη του προσωκρατικού φιλόσοφου Αναξαγόρα, ότι ο νους είναι η αιτία των πάντων, δηλώνει ότι με την ελεύθερη βούληση του αποφάσισε ότι είναι καλύτερο και δικαιότερο να μείνει στην Αθήνα και να υποστεί την ποινή που του επέβαλαν οι συμπολίτες του. Το ερώτημα βέβαια που προκύπτει, κατά τη γνώμη μου, την πολύ ταπεινή μου γνώμη, είναι ποιος είναι ο Σωκράτης που αποφασίζει για την τύχη του;
Αφήνοντας το ερώτημα αυτό, προς το παρόν, κατά μέρος, θα συνεχίσω παίρνοντας τη σκυτάλη από τη φράση του Στέφανου Τραχανά που βρίσκουμε στην αμέσως επόμενη σελίδα. Αντιγράφω: « για τα ερωτήματα αυτά- τα εσαεί αναπάντητα- ο φιλόσοφος λόγος και η μεγάλη τέχνη θα συνεχίσουν να αποτελούν τη μοναδική κιβωτό μας». Καταφεύγοντας λοιπόν στη φιλοσοφία συναντώ τον Σοπενχάουερ ο οποίος υποστήριξε: «ο άνθρωπος μπορεί να κάνει ότι θέλει, αλλά δεν μπορεί να θέλει ότι θέλει».
Δεν μπορεί να θέλει ότι θέλει όχι, κατά τη γνώμη μου, διότι τα γονίδιά του δεν του το επιτρέπουν. Έχω υποστηρίξει εδώ και πολλά χρόνια το παράδοξο ότι ένα χαρακτηριστικό της εξέλιξης του ανθρώπου είναι η επιλογή γονιδίων που μας επιτρέπει να ξεφεύγουμε από αυτά υπό την έννοια ότι προσδίδουν στον εγκέφαλο τη δυνατότητα να υφίσταται σημαντικές πλαστικές αλλαγές. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η ιδιαιτερότητα του ανθρώπου, στη χαλάρωση της κληρονομικότητας του, κατά έκφραση του πολύ μεγάλου Francois Jacob. Σε αυτό το πλαίσιο οι εμπειρίες αφήνουν το ίχνος τους στα νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου όχι μόνο στο συνειδητό αλλά και στο ασυνείδητο επίπεδο. Εκεί μέσω συναπτικών αναδιατάξεων και της δημιουργίας νέων συνάψεων η εμπειρία αφήνει ένα ίχνος που τροποποιεί αυτό που υπήρχε προηγουμένως. Ένα γεγονός που βιώνεται μια δεδομένη χρονική στιγμή μπορεί να παραμείνει με τη πάροδο του χρόνου, ο χρόνος ενσαρκώνεται. Ωστόσο αυτό το ίχνος μπορεί να ξαναδουλευτεί ή να λειτουργήσει ξανά με διαφορετικό τρόπο συνδεόμενο με νέα διαφορετικά ίχνη. Αυτά τα νέα ίχνη μπορεί να προέρχονται και από εσωτερικές πηγές που πληροφορούν τον εγκέφαλο για την κατάσταση του σώματος για τα συναισθήματά μας για την ευχαρίστηση, τη δυσαρέσκεια τους φόβους μας κτλ. Με άλλα λόγια το βιωμένο σώμα με τα συναισθήματα και τις επιθυμίες του συμμετέχει στη δόμηση των ασυνείδητων δομών του νου. Στη δόμηση του εγκεφάλου. Δεν είναι δυνατόν να σκεφτούμε τον νου χωρίς το βιωμένο σώμα. Έτσι μέσα από τη μοναδική διαπλοκή που διαμεσολαβείται από την ανασύνδεση των ιχνών δημιουργείται μια ασυνείδητη πραγματικότητα, μοναδική για κάθε άτομο και ενός μοναδικού υποκειμένου κάθε φορά διαφορετικού. Η αρχή της αβεβαιότητας αφήνει χώρο για το απρόβλεπτο, λέει ο Στέφανος Τραχανάς, αλλά και η πλαστικότητα του εγκεφάλου προσδιορίζει το απρόβλεπτο, προσθέτω εγώ. Δεν χρησιμοποιούμε τον ίδιο εγκέφαλο δύο φορές.
Μετά από όλα τούτα θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς , απαντώντας στους υποστηριχτές του βιολογικού ντετερμινισμού, ότι είμαστε βιολογικά καθορισμένοι να μην είμαστε γενετικά καθορισμένοι να είμαστε ελεύθεροι. Ωστόσο, ένα άλλο εσωτερικό φάντασμα, το φάντασμα του ενσαρκωμένου χρόνου, ορίζει από τα βάθη του ασυνείδητου , σε μεγάλο η μικρό βαθμό, το τι θέλουμε- για να γυρίσω στον Σοπενχάουερ.
(*) Ο Ηλίας Κούβελας είναι Ομότιμος Καθηγητής Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Πατρών. Πτυχιούχος και Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΙΝFO: Στέφανου Τραχανά
ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΗΣ ΟΠΕΡΑΣ
Η επιστήμη στον πολιτισμό μας
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2014.
