Το φαινόμενο Χαράρι (του Δημήτρη Σωκιαλίδη)

του Δημήτρη Σωκιαλίδη

 

«Δεν υπάρχουν Θεοί στο σύμπαν, ούτε έθνη, ούτε χρήμα, ούτε ανθρώπινα δικαιώματα, ούτε νόμοι, ούτε δικαιοσύνη έξω από το κοινό φαντασιακό των ανθρώπων.»

Θα έλεγε κανείς ότι αυτή η βασική παραδοχή επάνω στην οποία στηρίζει ο Γιούβαλ Νόα Χαράρι το βιβλίο του για την ιστορία του ανθρώπου Sapiens, θα είχε αποξενώσει και θα είχε στρέψει εναντίον του τους περισσότερους αναγνώστες τους. Αντίθετα, όμως, το βιβλίο γνώρισε τεράστια επιτυχία, ιδίως για τα δεδομένα ενός βιβλίου Ιστορίας. Μέχρι στιγμής έχει μεταφραστεί σε 60 γλώσσες και έχει πουλήσει πολλά εκατομμύρια βιβλία. Ο Χαράρι έχει εξελιχθεί σε ένα γκουρού για τις ανθρώπινες κοινωνίες και τα προβλήματά τους, για τον οποίο πολλές προσωπικότητες όπως ο Μπάρακ Ομπάμα, ο Μπιλ Γκέιτς, ο Μαρκ Ζούκεμπεργκ είχαν πολλά καλά να πούνε. Πρόσφατα μάλιστα και ο πρωθυπουργός κ. Κ. Μητσοτάκης θεώρησε καλό να τον συμβουλευτεί.

Ο Χαράρι, στο Sapiens, επιχειρεί να δώσει την μεγάλη εικόνα της Ιστορίας, την πορεία της οποίας καθόρισαν τρεις σημαντικές επαναστάσεις:
«Η Νοητική Επανάσταση έβαλε μπρος την Ιστορία πριν από περίπου 70.000 χρόνια. Η Αγροτική Επανάσταση την επιτάχυνε, πριν από 12.000 χρόνια. Η Επιστημονική Επανάσταση, που ξεκίνησε πριν από μόλις 500 χρόνια, μπορεί πράγματι να βάλει τέλος στην Ιστορία και να ξεκινήσει κάτι εντελώς διαφορετικό».

O Χαράρι στο Sapiens δεν υιοθετεί καμία από τις υπάρχουσες θρησκείες, ιδεολογίες και πολιτικές αφηγήσεις ως βασικό ερμηνευτικό κλειδί για την Ιστορία. Όλα αυτά τα θεωρεί μυθοπλασίες, φανταστικές ιστορίες, που δεν έχουν σχέση με τη φυσική πραγματικότητα. Ο άνθρωπος, όμως, εμπνέεται από τους μύθους, τις ιστορίες και τα παραμύθια. Δεν μπορείς με μια ιστορία να πείσεις μια μαϊμού να σου δώσει την μπανάνα της με την υπόσχεση να απολαύσει κάποτε, στο επέκεινα, ένα βουνό από μπανάνες! Τον άνθρωπο μπορείς!  Αυτό είναι και το μυστικό της επιτυχίας του είδους μας, σύμφωνα με τον Χαράρι. Το κλειδί για να οδηγηθεί μια ανθρώπινη ομάδα σε οργανωμένη και αποτελεσματική δράση είναι η υιοθέτηση ενός κοινού μύθου.

Νοητική-Γνωσιακή Επανάσταση: οι απαρχές της Ιστορίας.

Ο Έμφρων (Σοφός) άνθρωπος ή Homo sapiens (εφεξής Σάπιενς) ήταν για πολλές χιλιάδες χρόνια ένα σχετικά ασήμαντο ζώο κάπου στη μέση της τροφικής πυραμίδας. Φαίνεται όμως, ότι στην περίοδο από 70.000 έως 30.000 χρόνια πριν, ο Σάπιενς έκανε μια Νοητική-Γνωσιακή Επανάσταση. Επινόησε πράγματα όπως το πλοίο, την λάμπα λαδιού, το τόξο, το βέλος και την βελόνα για το ράψιμο ρούχων ενώ άφησε σημαντικά τεκμήρια για την τέχνη, τη θρησκεία, το εμπόριο και την κοινωνική διαστρωμάτωση της εποχής του. Ο Σάπιενς κατάφερε να σχηματίζει μεγάλες ομάδες και να κυνηγά μεγάλα ζώα ανεβαίνοντας, έτσι, στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας. Παράλληλα άρχισε να οργανώνει τελετουργίες -κάτι που σηματοδοτεί τις απαρχές του πολιτισμού-και να επιθυμεί να δηλώσει πια την ύπαρξή του, να αφήσει το ίχνος του, την υπογραφή του, όπως φαίνεται στο Σπήλαιο των χεριών.  Ο έμφρων άνθρωπος συνέλαβε, επίσης, με τη φαντασία του πλάσματα που δεν υπάρχουν, όπως δείχνει ο άνθρωπος λιοντάρι του Στάντελ, πλάσματα που μπορούσαν να λειτουργήσουν ως ένα προστατευτικό πνεύμα, ως ένας ενοποιητικός μύθος.

Την ίδια περίοδο ο Σάπιενς εξαπλώνεται από την Αφρική στην Ευρώπη και την Ασία. Περίπου το 45.000 π.Χ. φτάνει στην Αυστραλία και την Νέα Ζηλανδία και μέχρι το 16.000 π.Χ. φτάνει, μέσα από την Σιβηρία, στην Αλάσκα, την Βόρεια και Νότια Αμερική. Την σταδιακή εξάπλωση του Σάπιενς στον πλανήτη ακολουθεί η εξαφάνιση αφενός των άλλων ανθρωποειδών (Νεάντερταλ και Ντενίσοβα) και αφετέρου των περισσότερων ειδών της μεγαπανίδας των περιοχών όπου έφτασε ο μακρινός μας πρόγονος (μεγάλα θηλαστικά, βραδύποδες, μαμούθ, κλπ.). Ο Σάπιενς, σύμφωνα με τις επιστημονικές ενδείξεις,  μοιάζει να είναι υπεύθυνος για αυτές τις εξελίξεις.

Σχετικά με την ικανότητα του ανθρώπου να φτιάχνει μεγάλες ομάδες, αξίζει να προσέξουμε τη σχέση αυτής της ικανότητας με την εξέλιξη του εγκεφάλου του ανθρώπου. Η αποτελεσματική οργάνωση ομάδων απαιτεί κοινωνικές δεξιότητες, όπως π.χ. η γλώσσα στις ποικίλες της εκφάνσεις. Απαιτεί την ικανότητα να καταλαβαίνει ένα μέλος τι αισθάνεται και τι προτίθεται να πράξει το άλλο, για να μπορεί να προβλέψει τη συμπεριφορά του και να ξέρει ποιους και πόσο μπορεί να εμπιστευτεί.  Όσο μεγαλώνει η ομάδα, αυξάνεται ραγδαία και ο αριθμός και η πολυπλοκότητα των σχέσεων των μελών της.

Οι επιστήμονες συσχετίζουν το μέγεθος του νεοφλοιού (το μέρος του εγκεφάλου που αναπτύχθηκε πιο πρόσφατα μέσω της εξέλιξης) ενός είδους, με το μέγεθος της ομάδας που συνηθίζουν να σχηματίζουν τα μέλη της. Oι γορίλες σχηματίζουν ομάδες περίπου 10 ατόμων, οι μαϊμούδες ομάδες περίπου 20 ατόμων, οι μακάκοι 40, οι άνθρωποι 150 ατόμων και, μέσα από τις οργανωμένες κοινωνίες και την τεχνολογία, ομάδες απεριόριστου αριθμού ατόμων. Οι αριθμοί αυτοί αντανακλούν ακριβώς την αναλογία του νεοφλοιού προς τον συνολικό εγκέφαλο σε κάθε ένα από αυτά τα είδη.¹

Ο ρόλος των ιστοριών και των μύθων: ξεπερνώντας τα όρια της βιολογίας μας.

Από έναν αριθμό ατόμων και πάνω οι ανθρώπινες ομάδες δεν μπορούν να λειτουργήσουν στη βάση προσωπικών γνωριμιών. Για να διατηρηθεί η οργάνωση και η τάξη χρειάζονται ιεραρχίες, τίτλοι και νομικά βιβλία! Όλα αυτά όμως χρειάζονται ένα γερό θεμέλιο: την πίστη σε κοινούς μύθους. Η πίστη αυτή είναι που καθιστά δυνατή τη συνεργασία ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων αγνώστων μεταξύ τους. Και είναι η γλώσσα του Σάπιενς αυτή που επέτρεψε την ανάπτυξη της φαντασίας και την αφήγηση ιστοριών και μύθων.

Οι εκκλησίες, τα κράτη και τα δικαστικά συστήματα βασίζονται σε κοινούς μύθους. Δύο καθολικοί χριστιανοί, εντελώς άγνωστοι μεταξύ τους, μπορούν να εκστρατεύσουν μαζί σε μια Σταυροφορία ή να συγκεντρώσουν χρήματα για την δημιουργία ενός νοσοκομείου. Δύο Έλληνες πολίτες, που δεν έχουν ξανασυναντηθεί ποτέ, πολεμάνε μαζί επειδή πιστεύουν στο ελληνικό έθνος, την πατρίδα και την ελληνική σημαία. Το ίδιο και δύο δικηγόροι, άγνωστοι μεταξύ τους, μπορεί να συνεργαστούν σε μία υπόθεση επειδή και οι δυο πιστεύουν και υπηρετούν τη δικαιοσύνη, τους νόμους και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Όλα αυτά όμως υπάρχουν μόνο στο κοινό φαντασιακό των ανθρώπων.

Οι μύθοι και οι ιστορίες μεταβάλλονται και εξελίσσονται πολύ πιο γρήγορα από τα γονίδια. Η συμπεριφορά μιας κυψέλης, επί παραδείγματι, βασίζεται στα γονίδια των μελισσών. Οποιαδήποτε αλλαγή στην συμπεριφορά και την κοινωνία των μελισσών βασίζεται κυρίως στις αργές μεταλλάξεις που επικρατούν εξελικτικά στο γονιδίωμά τους. Από την ώρα που οι ιστορίες και οι μύθοι άρχισαν να επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων και να οργανώνουν τις κοινωνίες του, η Ιστορία του ανθρώπου κήρυξε την ανεξαρτησία της από την βιολογία. Δεν χρειάζεται το ανθρώπινο γονιδίωμα για να κατανοήσουμε την γέννηση του Χριστιανισμού ή την Γαλλική Επανάσταση. Ούτε υπάρχει κάποιο «γονίδιο αγαμίας» που να εξηγεί την (αντίθετη προς την φυσική επιλογή) συμπεριφορά των άτεκνων ιερωμένων του καθολικού κλήρου. Αρκεί η μυθολογία της Καθολικής Εκκλησίας.

Η τάση του ανθρώπου όμως να σχηματίζει ισχυρές ομάδες με βάση μύθους και ιστορίες έχει και μια αρνητική διάσταση.  Ο Σάπιενς επιδεικνύει μια έντονη τάση να σχηματίζει ομάδες βάσει κάποιων πολλές φορές ανούσιων χαρακτηριστικών όπως το χρώμα των ματιών, του δέρματος ή των μαλλιών, το επάγγελμα, την ηλικία, την αθλητική ομάδα, τη σχολική τάξη κοκ. Στην πραγματικότητα «η τάση μας για ομαδοποίηση είναι τόσο έντονη που αρκεί να αντιληφθούμε  τη στιγμιαία λάμψη ενός χρώματος για να συνδεθούμε με έναν ξένο που θα φέρει πάνω του το ίδιο χρώμα »  Τα μέλη της ομάδας αναπτύσσουν ασυνείδητα «ομαδικά πρότυπα» τα οποία διαποτίζουν την σκέψη τους τόσο βαθιά, ώστε να επηρεάζουν ακόμα και τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τον κόσμο μέσα από τις αισθήσεις τους², αλλά και τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τους ανθρώπους που δεν ανήκουν στην ομάδα. Χωρίζουν δηλαδή, τους ανθρώπους σε «εμείς» και οι «άλλοι». Και για τους άλλους, εύκολα αναπτύσσουν το περίφημο σύνδρομο Ε, (E για το αγγλικό κακό = evil), σύμφωνα με το οποίο απλοί καθημερινοί άνθρωποι μετατρέπονται σε αδίστακτους γενοκτόνους. Ανακαλούμε εδώ την περίφημη «κοινοτοπία του κακού» που εισήγαγε η Χάνα Άρεντ προσπαθώντας να καταλάβει τη συμπεριφορά των Ναζί και την οποία μελετά σήμερα και η νευροεπιστήμη με σχετική επιτυχία.

Αγροτική Επανάσταση: μια αναπάντεχη αποτίμηση.

Στην Ιστορία δεν υπάρχει δικαιοσύνη. Η Ιστορία είναι μια πολύπλοκη διαδικασία που επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες. Δεν είναι γραμμική, ούτε έχει σκοπό. Όπως και η Εξέλιξη, δεν οδηγεί αναγκαστικά σε πιο ευτυχισμένους ανθρώπους. Η εξελικτική επιτυχία της επιβίωσης και της αναπαραγωγής ενός είδους, δεν λέει τίποτα για την ευημερία των μεμονωμένων ατόμων του είδους. Για παράδειγμα τα εξημερωμένα βοοειδή, γουρούνια και πρόβατα είναι τα πολυπληθέστερα, μετά τον άνθρωπο, μεγάλα θηλαστικά στον κόσμο. Αυτή η εξελικτική επιτυχία τους όμως δεν οδηγεί σε κάποια ευημερία. Εκτρέφονται υπό βάναυσες συνθήκες και ζουν όσο είναι αναγκαίο προτού σφαχτούν για να γίνουν τροφή για τον άνθρωπο.

Η Αγροτική Επανάσταση αποτέλεσε την πρώτη εξέλιξη τέτοιου τύπου για τον Σάπιενς. Αντίθετα με όσα έχουμε μάθει, η Αγροτική Επανάσταση, η οποία άρχισε γύρω στο 10.000 π.Χ., δεν οδήγησε την ανθρωπότητα σε ένα μεγάλο άλμα προς μια καλύτερη μοίρα.  Οδήγησε στην παγίδευσή της σε μια κατάσταση μειωμένης ελευθερίας, χαμηλότερης κινητικότητας, σκληρότερης εργασίας και χειρότερης διατροφής από αυτή των τροφοσυλλεκτών.

Μια χούφτα φυτών, όπως το σιτάρι, το ρύζι και οι πατάτες «εξημέρωσαν» τον Σάπιενς! Τον δέσμευσαν στην παραγωγή τους και αποτέλεσαν το κύριο διαιτολόγιό του.

Προσπαθώντας να βελτιώσει τη ζωή του ο Σάπιενς αυτοπαγιδεύτηκε. Κατέληξε να κάνει μια πιο σκληρή ζωή που προσέφερε μικρά πλεονάσματα τα οποία οδήγησαν με την σειρά τους σε αύξηση του πληθυσμού. Τα πλεονάσματα των αγροτών επέτρεψαν την εγκατάσταση των Σάπιενς σε πόλεις και χωριά και την ανάδειξη μιας ελίτ από βασιλείς, αξιωματούχους, στρατιώτες, ιερείς κλπ. Οι τελευταίοι πήραν την εξουσία στα χέρια τους καταχρώμενοι τα ισχνά πλεονάσματα των αγροτών. Με την Αγροτική Επανάσταση ο Σάπιενς διέρρηξε την συμβιωτική του σχέση με την φύση και μπήκε σε ένα μονόδρομο απληστίας και αλλοτρίωσης χωρίς επιστροφή.

Το βέλος της Ιστορίας: προς τη διασυνδεδεμένη κοινωνία του πλανήτη μέσα από αυτοκρατορίες και μύθους.

Ο Χαράρι τονίζει την πολυπλοκότητα και το απρόβλεπτο της Ιστορίας. Εξετάζοντας το παρελθόν ένας ιστορικός μπορεί να εξηγήσει το πώς φτάσαμε ως εδώ περιγράφοντας την αλληλουχία των γεγονότων που προηγήθηκαν. Αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί ακολουθήθηκε η συγκεκριμένη πορεία και όχι κάποια άλλη. Όσο καλύτερα γνωρίζει ο ιστορικός μια εποχή τόσο πιο δύσκολο του είναι να εξηγήσει γιατί τα πράγματα έγιναν έτσι και όχι αλλιώς. Εάν π.χ. κάποιος τον 3^ο αιώνα μ.Χ. προέβλεπε ότι επίσημη θρησκεία του Ρωμαϊκού κράτους θα γινόταν ο Χριστιανισμός, θα προκαλούσε ίσως το ίδιο γέλιο με κάποιον που σήμερα θα έλεγε ότι το 2050 επίσημη θρησκεία των ΗΠΑ θα είναι η αίρεση Χάρε Κρίσνα.

Μακροσκοπικά, πάντως, ο Χαράρι διακρίνει ένα βέλος στην Ιστορία από τις αραιές ομάδες Σάπιενς που ξεκίνησαν από την Ανατολική Αφρική και διεσπάρησαν σε όλο τον πλανήτη, πυκνώνοντας τις μεταξύ τους σχέσεις, ως την σημερινή παγκοσμιοποιημένη κοινωνία.

Πώς, όμως, σε αυτή την εξέλιξη προς την παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μας ξεπεράστηκε ο σκόπελος του μηχανισμού «εμείς και οι άλλοι»; Μα, με την βία φυσικά! Οι αυτοκρατορίες αποτελούσαν την επικρατούσα πολιτική τάξη στον πλανήτη τα τελευταία 2.500 χρόνια, ως και τον 20^ο αιώνα. Μια αυτοκρατορία αρχίζει και χτίζεται σταδιακά από μια ομάδα ανθρώπων με την βίαιη κατάκτηση, σφαγή και υποδούλωση όλο και περισσότερων «άλλων» ομάδων.  «Όσοι αντιστέκονται σφαγιάζονται, όσοι μένουν ζωντανοί υφίστανται βάναυση καταπίεση». Η αυτοκρατορία επεκτείνεται συνέχεια καταβροχθίζοντας όλο και περισσότερους λαούς φτάνοντας να ενσωματώσει 20 έως και 30 διαφορετικούς λαούς με διαφορετική πολιτισμική ταυτότητα και διαφορετική εδαφική επικράτεια. Αυτή η πολιτισμική ποικιλομορφία κάτω από μια ενιαία πολιτική ομπρέλα οδήγησε στη συγχώνευση ολοένα και μεγαλύτερων τμημάτων του ανθρώπινου είδους και στην ενοποίηση μεγάλων περιοχών του πλανήτη.

Η ανάπτυξη του χρήματος και η επικράτηση των οικουμενικών μονοθεϊστικών θρησκειών κατά τη πρώτη χιλιετία π.Χ. επέτρεψαν στις αυτοκρατορίες να αναπτύξουν τις απαραίτητες «φαντασιακές τάξεις» που τις βοήθησαν να κρατήσουν υπό έλεγχο τους κατακτημένους λαούς τους και να αποτελέσουν το βασικό όχημα προς ένα πιο παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Οι μονοθεϊστικές θρησκείες παρείχαν στην εξουσία την νομιμοποίηση που προσφέρει μια “παντοτινά αληθινή” υπερανθρώπινη τάξη την οποία φυσικά, εκπροσωπεί ο αυτοκράτορας. Και το χρήμα εξελίχθηκε στο πιο αποτελεσματικό σύστημα αμοιβαίας εμπιστοσύνης επιτρέποντας την ανάπτυξη του εμπορίου και της συνεργασίας των ανθρώπων χωρίς διακρίσεις βάσει θρησκείας, φύλου, φυλετικής καταγωγής, ηλικίας, σεξουαλικού προσανατολισμού κλπ.

Εδώ εντοπίζεται μια αδυναμία στην θεωρητική προσέγγιση της ιστορίας από τον Χαράρι. Μολονότι κεντροβαρικής σημασίας οι μύθοι, ο Χαράρι δεν προσφέρει μια στέρεα θεωρία για τον ακριβή τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται, εξελίσσονται και επικρατούν οι μύθοι που οδηγούν σε «φαντασιακές ιεραρχίες». Ούτε μια ξεκάθαρη διάκριση μεταξύ μύθων κοινωνικών θεσμών κλπ. Η ανάλυσή του βασίζεται μάλλον στην κοινή λογική. Όλες οι κοινωνίες βασίζονται σε φαντασιακές ιεραρχίες, οι περισσότερες από τις οποίες δεν είναι ούτε ουδέτερες ούτε δίκαιες, αλλά τείνουν στην εκμετάλλευση και την καταπίεση. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτές οι φαντασιακές ιεραρχίες ξεκινούν μέσα από ένα σύνολο τυχαίων ιστορικών περιστάσεων και στην συνέχεια εγκαθιδρύονται, διαιωνίζονται και τελειοποιούνται ακολουθώντας ένα φαύλο κύκλο.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η φυλετική ιεραρχία στην Αμερική. Οι Αμερικανοί εισήγαγαν σκλάβους από την Αφρική για να δουλέψουν στα ορυχεία και τις φυτείες τους επειδή η Αφρική ήταν πιο προσιτή γεωγραφικά, οι Αφρικανοί ήταν πιο ανθεκτικοί στην ελονοσία από τους Ευρωπαίους και για μια σειρά από άλλους συμπτωματικούς λόγους. Οι λευκοί αρχίζουν να ελέγχουν τους μαύρους. Ο μηχανισμός «εμείς και οι άλλοι» μπαίνει σε λειτουργία. Οι λευκοί επινοούν θρησκευτικούς και επιστημονικούς μύθους για να δικαιολογήσουν την ανωτερότητά τους: οι μαύροι είναι χαμηλής ευφυίας και ηθικής, ζουν μέσα στη βρομιά και αποτελούν εστίες μετάδοσης ασθενειών. Αυτοί οι μύθοι οδηγούν σε ρατσιστικούς νόμους που απαγορεύουν στους μαύρους να πηγαίνουν στα σχολεία, τα μαγαζιά, τα εστιατόρια των λευκών κ.ο.κ. Εύλογα οι περισσότεροι μαύροι καταλήγουν φτωχοί και με ελλιπή μόρφωση. Όλες οι μελέτες δείχνουν ότι είναι λιγότερο μορφωμένοι, φέρουν περισσότερες ασθένειες και έχουν μεγαλύτερα ποσοστά εγκληματικότητας. Και αυτό με τη σειρά του επιβεβαιώνει ότι είναι κατώτεροι των λευκών! Όχι ότι οι διακρίσεις τους έφεραν σε αυτή την κατάσταση. «Μια τυχαία ιστορική κατάσταση μετατρέπεται σε ένα άκαμπτο κοινωνικό σύστημα». Αποτελεί σιδερένιο νόμο της Ιστορίας ότι «κάθε φαντασιακή ιεραρχία απαρνείται την φαντασιακή καταγωγή της και ισχυρίζεται ότι είναι φυσική και αναπόφευκτη».

Οι φαντασιακές τάξεις βασίζονται σε μύθους που γίνονται πιστευτοί από μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων. Είναι γεμάτες από εσωτερικές αντιφάσεις και η διαρκής προσπάθεια να συμβιβάσουν τις αντιφάσεις τους οδηγεί στην αλλαγή και εξέλιξη των πολιτισμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αντίφαση των αξιών του Χριστιανισμού και της Ιπποσύνης στη μεσαιωνική Ευρώπη. Με τις Σταυροφορίες οι στρατιώτες συμβίβασαν  την στρατιωτική τους ανδρεία με τη θρησκευτική τους αφοσίωση. Αντίστοιχη είναι και η αντίφαση των αξιών της Ισότητας και της Ελευθερίας της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, η οποία διατρέχει όλη την μετέπειτα Ιστορία της Δύσης. Η ισότητα εξασφαλίζεται με τον περιορισμό των ελευθεριών των προνομιούχων.

Οι περισσότεροι λαοί που εντάχθηκαν σε αυτοκρατορίες παρέμειναν υποταγμένοι για εκατοντάδες χρόνια. Αφομοιώθηκαν αργά από την αυτοκρατορία μέχρι που σταδιακά ο πολιτισμός τους έσβησε. Ελάχιστοι λαοί κατάφεραν να αναδυθούν πάλι διατηρώντας κάποια από τα αρχικά στοιχεία τους. Συνήθως το κενό που δημιουργούσε η πτώση μιας αυτοκρατορίας καλυπτόταν από την έλευση μιας άλλης αυτοκρατορίας.

Αυτοκρατορία όμως δε σήμαινε μόνο σφαγές και στυγνή καταπίεση. Οι αυτοκράτορες εισήγαγαν οργανωτικές δομές στις πολυπληθείς κοινωνίες τους, όπως νόμους, πολεοδομία, τυποποίηση μέτρων και σταθμών και διευκόλυναν την κυκλοφορία των ιδεών, των ανθρώπων, της τεχνολογίας και των αγαθών εντός των συνόρων της αυτοκρατορίας τους, κάτι που θα ήταν δύσκολο να επιτευχθεί σε μια διαιρεμένη κατακερματισμένη πολιτικά περιοχή.

Επιπλέον οι αυτοκρατορίες συνήθως αφομοίωναν πολλά στοιχεία από τους υποτελείς λαούς τους και γεννούσαν υβριδικούς πολιτισμούς. Η Ινδία π.χ. είναι παγκοσμίως η χώρα με την μεγαλύτερη ποικιλομορφία στον πολιτισμό, τη γλώσσα και τα φυλετικά χαρακτηριστικά μια και αποτέλεσε μέρος πολλών μεγάλων αυτοκρατοριών από τους αρχαίους ως τους σύγχρονους χρόνους. Ποιος μπορεί να διακρίνει σήμερα ποια είναι τα «γνήσια», «αυθεντικά» και «παραδοσιακά» στοιχεία της Ινδίας; Είναι οι κάστες, το Τατζ Μαχάλ, η αγγλική γλώσσα, το κρίκετ, η δημοκρατία;  Προφανώς είναι όλα αυτά μαζί και πολλά ακόμη.

Επιστημονική Επανάσταση: ο νεωτερικός κόσμος σε επιτάχυνση.

Μέχρι τα 1.500 μ.Χ. ο ρυθμός εξέλιξης του πολιτισμού ήταν αργός. Εάν ένας άνθρωπος μεταφερόταν ξαφνικά από το 1.000 στο 1.500 μ.Χ. ο κόσμος θα του φαινόταν οικείος. Δεν θα εντυπωσιαζόταν από τις αλλαγές. Οι άνθρωποι δεν πίστευαν καν ότι μπορούσαν να συμβούν σημαντικές αλλαγές. Οι ηγεμόνες ενδιαφέρονταν να νομιμοποιήσουν την ηγεμονία τους και να διατηρήσουν την κοινωνική ευταξία. Δεν υπήρχαν καινούργια πράγματα να μάθουν ή καινούργιοι κόσμοι να κατακτήσουν. Όλες οι απαντήσεις στα μικρά και μεγάλα ερωτήματα βρίσκονταν στην Αγία Γραφή, το Κοράνι, το Ταλμούδ ή άλλες «Θεόπνευστες Γραφές». Η παραγωγή μιας οικονομίας  ήταν συγκεκριμένη. Εάν ήθελες να μεγαλώσεις τον πλούτο σου έπρεπε να κλέψεις ή να αρπάξεις πλούτο από κάποιον άλλο. Για αυτό και ο δανεισμός με τόκο και ο πλούτος, γενικότερα, ήταν αμαρτία. Εάν ήθελες να μεγαλώσεις την αυτοκρατορία σου έπρεπε να καταλάβεις την διπλανή. Οι παγκόσμιοι χάρτες της εποχής δεν είχαν κενά. Δεν περιλάμβαναν άγνωστες περιοχές που έμελλε να ανακαλυφθούν.

Όταν ο Κολόμβος ξεκίνησε το ταξίδι του το 1492 μ.Χ., έναν τέτοιο χάρτη ακολούθησε και για αυτό όταν έφτασε στην Αμερική ονόμασε τους αυτόχθονες που συνάντησε Ινδιάνους. Γιατί νόμισε ότι είχε φτάσει στις Ινδίες.  Τέτοιες αναζητήσεις, όμως, οδήγησαν στην συνειδητοποίηση της άγνοιας που είχαν οι άνθρωποι για τον κόσμο. Δεν βρίσκονταν, λοιπόν, όλες οι απαντήσεις στις Άγιες Γραφές! Πολλά μπορούσε να μάθει ο άνθρωπος με την εξερεύνηση και τον πειραματισμό. Η επιστημονική αναζήτηση και η ανάπτυξη νέων γνώσεων, προϊόντων και τεχνολογιών άνθισαν και άλλαξαν τη θέση της μέχρι τότε ασήμαντης στον παγκόσμιο οικονομικό χάρτη Ευρώπης.

Η εξερεύνηση και κατάκτηση νέων εδαφών, η περιέργεια και η αναζήτηση της γνώσης συνδυάστηκε με την ακόρεστη δίψα για επέκταση των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών. Στις εξερευνητικές αποστολές, πια, ο στρατιώτης συνοδευόταν και από τον επιστήμονα και τον ζωγράφο που σχεδίαζε τα νέα εδάφη, ζώα, φυτά και ανθρώπους που τα κατοικούσαν. Τέτοια ήταν και η αποστολή του Τζέημς Κουκ που οδήγησε στην κατάκτηση της Αυστραλίας, της Τασμανίας και της Νέας Ζηλανδίας από την Αγγλία. Δυστυχώς αυτές οι κατακτήσεις όλων αυτών των περιοχών οδήγησαν και στην εξαφάνιση του 90% των αυτόχθονων πληθυσμών τους. Για δεύτερη φορά η εξάπλωση του Σάπιενς των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών συνοδευόταν από μια καταστροφή.

Δύο «φαντασιακά πλάσματα» που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη, και οι θεσμοί που αυτά γέννησαν,  οδήγησαν στην εδραίωση του καπιταλισμού και στο όνειρο της ανάπτυξης χωρίς όρια. Το ένα ήταν η «μετοχική εταιρεία περιορισμένης ευθύνης» και το άλλο η «καπιταλιστική πίστη».

Η «εταιρεία» ήταν ένα νομικό δημιούργημα που επέτρεψε την συσσώρευση μεγάλων κεφαλαίων από πολλούς μικρούς επενδυτές σε μια άυλη οντότητα για την υλοποίηση ενός μεγάλου φιλόδοξου σχεδίου. Έτσι το ρίσκο της επένδυσης περιοριζόταν.  Εάν κάτι πήγαινε στραβά, δεν καταστρέφονταν οι επενδυτές, χάνοντας ολόκληρη την περιουσία τους, αλλά η άυλη εταιρεία και τα λίγα λεφτά που είχε επενδύσει ο κάθε μέτοχος σε αυτή. Εάν όμως όλα πήγαιναν καλά, πλούτιζαν όλοι. Πολύ όμορφα συσχετίζει ο Χαράρι το σήμα μιας εταιρίας, της Πεζό (Peugeot),  με τον άνθρωπο λιοντάρι του Στάντελ για να δείξει τη δύναμη του μύθου. Τέτοιες διασυνδέσεις δίνουν μια ενότητα στην αφήγηση της ιστορίας από τον Χαράρι και την καθιστούν συναρπαστική. Όμως, όπως ήδη αναφέραμε, δημιουργούν και ερωτηματικά.

Η «καπιταλιστική πίστη» γέννησε την εμπιστοσύνη στην προοπτική της μελλοντικής δημιουργίας πλούτου. Ας υποθέσουμε π.χ. ότι κάποιος καταθέτει 1 εκατομμύριο ευρώ στην τράπεζά του. Στον τραπεζίτη παρουσιάζονται διάφοροι επιχειρηματίες ζητώντας του να τους δανείσει χρήματα για να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους (άλλος να φτιάξει ένα φούρνο, άλλος μια βιοτεχνία κ. ο. κ.)  Ο τραπεζίτης, ο οποίος έχει μάθει να αξιολογεί σωστά τους ανθρώπους και τα οράματά τους, επιλέγει κάποιους από αυτούς με πολλά υποσχόμενα επενδυτικά σχέδια και παρέχει σε κάθε έναν από αυτούς από 1 εκατομμύριο ευρώ πίστωση. Σε λίγα χρόνια θα έχει φτιαχτεί ο φούρνος και η βιοτεχνία και θα έχουν δημιουργήσει  καινούργια παραγωγή και πλούτο. Η αρχική πίτα θα έχει μεγαλώσει από 1 εκατομμύρια ευρώ σε 2,3 ή και περισσότερα εκατομμύρια έτσι ώστε όλοι θα καταλήξουν πιο πλούσιοι. Μέχρι όμως να συμβεί αυτό, όλα βασίζονται στην αρχική κατάθεση του ενός εκατομμυρίου και στην εμπιστοσύνη στο μέλλον. Στην εμπιστοσύνη του καταθέτη ότι η τράπεζα θα συνεχίσει να είναι αξιόχρεη και στην εμπιστοσύνη του τραπεζίτη ότι τα σχέδια των επιχειρηματιών –δανειοληπτών θα ευοδωθούν.

Αυτοί οι θεσμοί είναι που οδήγησαν στην ίδρυση των διάσημων μεγάλων μετοχικών εταιριών όπως οι ολλανδικές Ενωμένη Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών (VOC, ιδρύθηκε το 1602 και ήταν η πρώτη εταιρεία που εξέδωσε μετοχές), η Εταιρεία Δυτικών Ινδιών (WIC 1621) και η διαβόητη Βρετανική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών (BEIC 1600). Οι εταιρείες αυτές απέκτησαν τέτοιο οικονομικό μέγεθος και δύναμη που δημιούργησαν δικούς τους στρατούς και κατέλαβαν και διατήρησαν ολόκληρες περιοχές υπό την εξουσία τους. Η VOC έφτασε να ελέγχει όλο το πέλαγος της Ινδονησίας και η BEIC, που διέθετε μέχρι και 350.000 άνδρες στρατό, να κυβερνά την Ινδική Αυτοκρατορία για έναν ολόκληρο αιώνα.

Η άνθιση των μετοχικών εταιρειών και της καπιταλιστικής αγοράς οδήγησε στην εντελώς νέα πεποίθηση και προσδοκία ότι η πίτα ήταν δυνατόν να αυξάνεται συνεχώς χωρίς όρια. Αυτή την συνεχή ανάπτυξη κυνηγούσαν και οι μέτοχοι των εταιρειών. Ήθελαν καλά κέρδη και τακτοποιημένα βιβλία. Σε αυτό το πλαίσιο το δουλεμπόριο ήταν μια εμπορική επιχείρηση. Αδιαφορούσαν αν ήταν ηθικά μεμπτό. Η άνοδος του καπιταλισμού πήγαινε χέρι-χέρι με την αύξηση του δουλεμπορίου στον Ατλαντικό.

Ακολούθησε ο εναγκαλισμός καπιταλισμού και αυτοκρατορίας.  Χαρακτηριστική είναι η ακόλουθη περίπτωση. Το 1840 η Κίνα απαγόρευσε το όπιο για να προστατεύσει το 10% του πληθυσμού της που είχε εθιστεί σε αυτό. Η Βρετανική αυτοκρατορία για να προστατεύσει τους Βρετανούς εμπόρους ναρκωτικών, στο όνομα του ελεύθερου εμπορίου, κήρυξε κατά της Κίνας τον διαβόητο Πόλεμο του Οπίου. Επέβαλε την αποζημίωση των ναρκεμπόρων της, την ελεύθερη κατανάλωση οπίου στην Κίνα και απέσπασε το Χονγκ Κόνγκ από την Κίνα για να το χρησιμοποιεί σαν ασφαλή βάση για το εμπόριο ναρκωτικών.

 Η Ευρώπη πρωτοπορεί.

 Η Βιομηχανική Επανάσταση, που άλλαξε ριζικά όλη την Ευρώπη από το 1750 και μετά, δικαίωσε τον καπιταλισμό. Η ραγδαία ανάπτυξη και εφαρμογή νέων γνώσεων και τεχνολογιών σε συνδυασμό με την μετοχική εταιρεία, την καπιταλιστική πίστη και την ελεύθερη αγορά οδήγησαν σε μια συνεχή αύξηση της πίτας στη Δυτική Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, με αποτέλεσμα, μέχρι τον 20 αιώνα η Δύση, να έχει κυριαρχήσει σε όλο τον πλανήτη. Η νεωτερική επανάσταση άργησε πολύ να αγγίξει τις αυτοκρατορίες στον υπόλοιπο κόσμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1775 το 80% της παγκόσμιας οικονομίας αναλογούσε στην Ασία. Το 1950, όμως,  πάνω από το 50% της παγκόσμιας παραγωγής αναλογούσε στη Δυτική Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το μερίδιο της Κίνας είχε πέσει στο 5%.

O καπιταλισμός άλλαξε τις παραδοσιακές κοινωνίες. Ανέδειξε την έννοια του ελεύθερου ατόμου ως βασικής μονάδας της οικονομίας. Θεωρητικά, το άτομο με την δράση του μέσα από τον μηχανισμό της «ελεύθερης» αγοράς και τον συντονισμό του κράτους οδηγεί στο μέγιστο όφελος για τον εαυτό του και την κοινωνία στην οποία ζει. Σταδιακά ο μηχανισμός αυτός επεκτείνεται σε όλες τις διαστάσεις της ανθρώπινης ζωής. Η εκπαίδευση, η πρόνοια, η απασχόληση, η σύνταξη κλπ, για τα οποία άλλοτε φρόντιζαν οι παραδοσιακές κοινότητες, τώρα φρόντιζαν οι αγορές και τα κράτη. Οι παραδοσιακές κοινωνίες  μετατρέπονται σταδιακά  σε ασταμάτητες μηχανές ανάπτυξης της παραγωγής, της γνώσης και της τεχνολογίας. Αρκεί, ο επιχειρηματίας να βγάζει συνέχεια καινούργια προϊόντα τα οποία θα αγωνίζεται συνέχεια να αγοράσει ο καταναλωτής. Έτσι, ο Σάπιενς και η πίτα που παράγει και καταναλώνει θα συνεχίζουν να αυξάνονται συνέχεια όσο το αντέχει ακόμα ο πλανήτης μας.

Ο καπιταλισμός κατάφερε να αυξάνει την πίτα συνεχώς. Δεν κατάφερε όμως, να την διανείμει ικανοποιητικά. «Έκανε πλουσιότερους τους τραπεζίτες και τους κεφαλαιοκράτες, αλλά καταδίκασε εκατομμύρια εργάτες σε μια ζωή έσχατης ένδειας» . Δυστυχώς, μας λέει ο Χαράρι, «η μόνη σοβαρή απόπειρα διαφορετικής διαχείρισης του κόσμου- ο κουμμουνισμός- ήταν τόσο χειρότερη από κάθε πλευρά, που κανείς δεν θα δοκιμάσει να τη εφαρμόσει ξανά».

Σήμερα, οι πόλεμοι και η βία φαίνεται να έχουν μειωθεί. Παρόλη την εκθετική αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού (από περίπου 2,5 δισεκατομμύρια το 1950 σε περίπου 7,8 δισεκατομμύρια σήμερα), η ακραία φτώχεια φαίνεται επίσης να έχει μειωθεί οριακά. Κανείς δεν ξέρει εάν αυτό είναι απλώς μια τυχερή στιγμή στην Ιστορία ή εάν θα έχει διάρκεια. Η Ιστορία παραμένει απρόβλεπτη. Οι αυτοκρατορίες δεν υπάρχουν πια. Ο κόσμος είναι διαιρεμένος σε περίπου 200 κράτη, κανένα από τα οποία δεν είναι πραγματικά ανεξάρτητο. Διαμορφώνεται μια πολυεθνική κοινωνία όπου όλα τα κράτη είναι αλληλεξαρτώμενα και αντιμετωπίζουν σε μεγάλο βαθμό τα ίδια παγκόσμια προβλήματα: την περιβαλλοντική καταστροφή και τις προκλήσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης και της Γενετικής Μηχανικής μέσα από την οποία ο Σάπιενς αρχίζει πια σταδιακά να υποκαθιστά την φυσική επιλογή με τους νόμους του ευφυούς σχεδιασμού. Τα δύο τελευταία αποτελούν και το βασικό θέμα του επόμενου, πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου του Χαράρι, Homo Deus.

 

Ιστορικός ή Φιλόσοφος;

Ο Χαράρι με το Sapiens κάλυψε όλη την Ιστορία του ανθρώπου στον πλανήτη. Κάποιοι λένε, ότι για αυτό ακριβώς το λόγο δεν γράφτηκαν πολλές κριτικές για το έργο του από ιστορικούς. Οι ιστορικοί ασχολούνται με συγκεκριμένες χρονικές περιόδους στις οποίες είναι ειδικοί. Δεν είναι σε θέση, έτσι, να κριτικάρουν επιστημονικά μια τόσο φιλόδοξη ιστορική αφήγηση η οποία εκ των πραγμάτων βρίθει απλοποιήσεων και γενικεύσεων.

Σαφώς υπάρχουν απλοποιήσεις στην αφήγηση του Χαράρι. Για παράδειγμα, αποδίδει την ναυμαχία του Ναβαρίνου (1827) στην προσπάθεια της Αγγλίας να προστατεύσει τα χρήματα  των Άγγλων ομολογιούχων του δανείου που είχε εκδοθεί υπέρ των Ελλήνων επαναστατών. Εάν η Επανάσταση κατέρρεε, οι ομολογιούχοι θα έχαναν τα χρήματά τους. Αποδίδει, επίσης, τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 στη χρεοκοπία του βασιλικού χρηματιστικού συστήματος που προήλθε από το σκάσιμο της φούσκας του Μισισιπή. Σίγουρα, ούτε η Ναυμαχία του Ναβαρίνου ούτε η Γαλλική Επανάσταση οφείλονται αποκλειστικά στους παραπάνω παράγοντες. Έπαιξαν όμως τον ρόλο τους και στηρίζουν την άποψη του Χαράρι για την γενικότερη επίδραση που είχε στην εξέλιξη της Ιστορίας ο εναγκαλισμός καπιταλισμού και αυτοκρατορίας.

Όπως είδαμε ο Χαράρι επιχειρεί να παρουσιάσει μια «αντικειμενική» αφήγηση της Ιστορίας αποδομώντας ως μύθους και παραμύθια όλες τις θρησκείες και ιδεολογίες που κατά καιρούς έθεσαν την Ιστορία σε κίνηση. Αντικειμενική, με την έννοια ότι ο ίδιος δεν προτείνει μια νέα παραμυθία που θα αντικαταστήσει όλες τις παλιές. Αντίθετα μας προτρέπει να κοιτάξουμε την εξέλιξη της επιστήμης και της γνώσης για να φανταστούμε το μέλλον.

 

Ο γράφων, πάντως, αποκόμισε την αίσθηση ότι ο Χαράρι τόλμησε να αναμετρηθεί με τη μακρά ιστορία του Σάπιενς αναζητώντας ειλικρινά απαντήσεις στα βαθύτερα υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου, όπως κάνει η λεγόμενη «Ιστοριολογία». Συνδέοντας λοιπόν την Ιστορία και την φιλοσοφία της ύπαρξης κατάφερε να συναρπάσει πολλούς αναγνώστες και να κερδίσει τον τίτλο του «φιλοσόφου».

Το μακρύ ταξίδι από το αποτύπωμα των χεριών των τροφοσυλλεκτών στο σπήλαιο Σοβέ πριν 30.000 χρόνια μέχρι το αποτύπωμα του Άρμστρονγκ στο έδαφος της σελήνης το 1969 οδήγησε άραγε τον άνθρωπο σε μια πιο ευτυχισμένη ζωή; Αυτό αναρωτιέται ο Χαράρι προς το τέλος του βιβλίου του.

Η εντρύφηση του Χαράρι στις μελέτες για την ευτυχία τεκμηριώνει ότι η ευτυχία είναι καθαρά υποκειμενική υπόθεση. Η Ιστορία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή και δεν οδηγεί αναγκαστικά τον άνθρωπο σε ευτυχέστερες καταστάσεις. Η εξέλιξή της παραμένει απρόβλεπτη. Τα σκαμπανεβάσματά της είναι εν πολλοίς αδιάφορα για την υποκειμενική μας ευτυχία, την οποία πρέπει να αναζητήσει ο καθένας για τον εαυτό του.

 

Σημειώσεις:

1,2. Leonard Mlodinow.  ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ:  Το Νέο Ασυνείδητο και τι μας διδάσκει. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2019. Σελ. 85-86 και 168-169.

 

 

 

Yuval Noah Harari.  Sapiens: Μια Σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια  2015.

Βρες το εδώ