Γράφει ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος (*)
Ελάχιστα κείμενα για παιδιά υπάρχουν, με θέμα την ελληνική επανάσταση του 1821, που δεν επικεντρώνονται σε συγκεκριμένα πολεμικά γεγονότα και προπάντων σε βιογραφίες προσώπων (μυθιστορηματικές ή εικονογραφημένες), αλλά είναι «αποστασιοποιημένα» από μια τέτοια παραγωγή. Δηλαδή, ενεργούν με έναν διαφορετικό θεματικό και ιδεολογικό τρόπο είτε στις παρυφές των ιστορικών γεγονότων είτε είναι φαντασιακές αποτυπώσεις είτε με συμβάντα που για πρώτη φορά έρχονται στο φως των βιβλίων για παιδιά είτε λειτουργούν στον απόηχο των γεγονότων, αποδεικνύοντας ότι η ελληνική επανάσταση μπορεί να εμποτίσει και στη συνέχεια να διαπεράσει ουσιαστικά τον χρόνο και να γίνει, όχι περιστασιακό, θολό και αποσπασματικό γεγονός, αλλά συνεχές και βαθιά λειτουργικό «κτήμα» του συλλογικού ασυνείδητου. Η ελληνική επανάσταση μπορεί να τροφοδοτήσει πολλαπλώς τη νεώτερη παιδική λογοτεχνία και να την εμπλουτίσει και γιατί όχι να ανανεώσει το θεματικό της τμήμα που αναφέρεται σε ιστορικές περιόδους και σημαντικά γεγονότα. Αλλά ακόμα και ως γενεσιουργό πολιτισμικό κεφάλαιο, που έδρασε εν πολλοίς συνεκτικά και που δημιούργησε ένα κράτος το οποίο οδήγησε την ελληνική κοινωνία στον δρόμο της νεωτερικότητας με σύγχρονες αξίες, μπορεί να «περάσει» και σε άλλες θεματικές της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας.
Στη συγκεκριμένη καλαίσθητη έκδοση, που επιμελήθηκαν η Μαρίζα Ντεκάστρο και η Ελένη Σβορώνου, συνεργάστηκαν 21 συγγραφείς, 20 ζωγράφοι-εικονογράφοι και 2 κομίστες (βλ. στο τέλος του κειμένου). Πρόκειται για 20 αφηγήματα μικρής λογοτεχνικής φόρμας και για δύο δισέλιδα κόμικς. Το κάθε αφήγημα, αριστερά, ιστορεί γεγονότα και κάποια χαρακτηριστική στιγμή του ή ακόμα και η ερμηνεία τού εικονογράφου, αναπαρίσταται δεξιά.
Ορισμένες ιστορίες του βιβλίου δεν εστιάζουν σε ιστορικά γεγονότα συγκεκριμένης χρονολογίας, αλλά στην περιρρέουσα ατμόσφαιρά τους ή στον απόηχό τους πριν από την επανάσταση ή κατά τη διάρκειά της και αργότερα, ως σήμερα (π.χ. διάλογος για την ιδεολογία του ξεσηκωμού, παιδιά που μεταφέρουν πολεμοφόδια στους κλέφτες, θυσία γυναικών, μικροί μπουρλοτιέρηδες, φιλικές σχέσεις μεταξύ παιδιών διαφορετικών εθνοτήτων, παιδιά του παιδομαζώματος που μάταια αναζητούν τα αδέρφια τους, λειτουργία τυπογραφείου, η σκλαβιά και τα αποτελέσματά της, εμπόριο αρχαίων αγαλμάτων, ένας ποδοσφαιρικός αγώνας, η σπουδή για το πλάσιμο 1821 κουλουριών…, φανταστική συζήτηση αγαλμάτων, ο πίνακας του Ντελακρουά για τη σφαγή της Χίου). Επίσης, άλλες ιστορίες σχετίζονται με τον απόηχο της επανάστασης μέσω παρόμοιων γεγονότων (π.χ., καταστροφή των Ψαρών και Μικρασιατική καταστροφή), άλλες με μορφές εμβληματικών μορφών (π.χ. Μπουμπουλίνα, Κοραής, Ανδρούτσος, Φιλέλληνες-Μάγερ) και άλλες με γεγονότα ή μορφές της επανάστασης που δεν αναφέρονται, αλλά υπονοούνται ή εικονογραφούνται (π.χ. Κολοκοτρώνης, η ιστορία της κοπέλας-«ψυχογιού» του Καραϊσκάκη, Παπαφλέσσας, Μακρυγιάννης, Μπάυρον, έξοδος Μεσολογγίου).
Η κάθε ιστορία παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον. Ο ρεαλισμός, ο λυρισμός, η μαγεία κατά περίπτωση, δημιουργούν ενδιαφέρουσες και αναγνωστικά απολαυστικές αφηγήσεις οι οποίες, ανάλογα, εκκινούν συναισθήματα χαράς, υπερηφάνειας, πίκρας, συγκίνησης και χιούμορ. Σε πολλές ιστορίες η φύση με τις εικόνες των βουνών, της θάλασσας, των κλειστών χώρων ή των αντικειμένων (π.χ. τυπογραφείο) δένονται με την υπόθεση και «συμμετέχουν» σε αυτήν δημιουργώντας το κατάλληλο σκηνικό που αποτελεί προσόν για μια αφήγηση. Επιπλέον, οι ήρωες παιδιά και μεγάλοι, προσηλωμένοι στον στόχο τους και απαλλαγμένοι από υπερβολικές δράσεις ή κούφιους ηρωισμούς, προσφέρουν μια αντιπροσωπευτική εικονογραφία εμβληματικών ή κυρίως άσημων και απλών χαρακτήρων που εκπροσωπούν το μέγιστο μέρος του λαού, που είναι κι ο δημιουργός της ιστορίας.
Όλες οι ιστορίες συνδέονται με ιδεολογικές πλευρές και το κλίμα της επανάστασης (αγώνας, θυσία, παράδοση, έριδες, αναζήτηση του νέου, στοχοπροσήλωση στην ιδέα, ελευθερία, ανεξαρτησία, διαπολιτισμικότητα κ.ά.), αρχίζοντας το ξετύλιγμα του νήματος και φτάνουν ως το σήμερα. Ίσως η πλέον ξεχωριστή για το διαφορετικό της και κάπως απρόσμενο θέμα είναι εκείνη η ιστορία που αναφέρεται στο δράμα της Αναστασίας, μιας κοπέλας που δεν την αποδέχτηκε ο πατέρας της. Της συμπεριφερόταν βάναυσα κι ακόμη περισσότερο όταν εκείνη δήλωσε ότι θέλει να ντύνεται σαν άντρας, με φουστανέλα. Αποφάσισε να πολεμήσει τους Τούρκους και σε μια μάχη σκοτώθηκε. Με πολλά νοήματα το γράμμα που άφησε στον πατέρα της: «…. Σ’ αγαπώ πάντα κι ας μην καταλαβαίνεις. Ο γιός σου Τάσος». Κι η επωδός της πρωτοπρόσωπης αφήγησης, μιας απολογητικής μετάνοιας, του πατέρα: «…Πολέμησε γενναία κι ο Χάρος τον βρήκε εκεί, να σφιχτοκρατά το σπαθί στο ζερβό χέρι. Ο Τάσος μου». Η ιστορία θυμίζει τη Μαριώ, που ονομάστηκε Ζαφείρης, από τον Καραϊσκάκη κι ήταν ο «ψυχογιός» του, υπόθεση που περιλαμβάνεται στο βιβλίο.
Ο ιστορικός χρόνος της κάθε ιστορίας αναγράφεται στο τέλος του βιβλίου. Αρχίζει από τα προεπαναστατικά χρόνια, απλώνεται κυρίως στη δεκαετία της επανάστασης με γεγονότα που διαδραματίζονται και απλώνεται ως τις αρχές του 19ου αιώνα και φτάνει ως τις αρχές περίπου της δεκαετίας που διανύουμε. Ο δε γεωγραφικός χώρος των αφηγήσεων καταλαμβάνει αρκετές περιοχές: από την Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου, την ηπειρωτική Ελλάδα με εστίαση στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, τη Μικρά Ασία κι από την Ήπειρο και την Αθήνα ως τη Σαμόα και το Σικάγο. Ίσως ο χρόνος, στις περισσότερες ιστορίες, θα μπορούσε να αναφέρεται στο τέλος της κάθε αφήγησης και όχι στο τέλος όλων των ιστοριών, για να μπορεί ο αναγνώστης να «μεταφέρεται» έγκαιρα στην εποχή.
Από την εικονογράφηση, αφηγηματικού, αλλά και ερμηνευτικού χαρακτήρα, αναδύεται μια μεγάλη γκάμα τεχνοτροπιών με ρεαλιστικές, συμβολικές, λαϊκότροπες αλλά και παιδικότροπες εικονογραφικές εκδοχές. Η συγκεκριμένη εναλλαγή δημιουργεί ένα πρόσθετο και αποδοτικό κλίμα κατά την αναγνωστική διαδικασία.
Το βιβλίο είθε να γίνει κτήμα κάθε σχολείου και προπάντων σε προγράμματα φιλαναγνωσίας (όλες σχεδόν οι ιστορίες προκαλούν την περαιτέρω έρευνα για τα πρόσωπα και τα γεγονότα) και ανεξάρτητα από την επέτειο της 25ης Μαρτίου. Και για έναν παραπάνω λόγο, αφού τα συγγραφικά δικαιώματα εκχωρούνται στο Δίκτυο για τα δικαιώματα του παιδιού.
Καταληκτικά: Οι ιστορίες του βιβλίου δεν μιλάνε ακριβώς «για το 1821», αλλά αναφέρονται «με αφορμή το 1821». Δεν κάνουν, δηλαδή, μάθημα ιστορίας ούτε πρέπει να χρησιμοποιηθούν στο σχολείο μόνο ως συνέχεια του μαθήματος της ιστορίας, αλλά είναι δυνατόν να επεκταθούν στη θεματολογία όλης της χρονιάς. Κι αυτό είναι το μεγάλο προσόν τους. Να ενσωματώνονται ως ζώσα και όχι μουσειακή ιστορία μέσα στην καθημερινότητα. Και χωρίς υπερβολή, θα έλεγα, πως παρόμοια κείμενα ενσταλάζουν στο παιδί μια κριτικού τύπου ιδεολογία, το βοηθούν να διεισδύσει σε ιστορικά γεγονότα όχι επιφανειακά, όπως γίνεται εν πολλοίς, αλλά δημιουργικά και ουσιαστικά. Και, βέβαια, δεν θα συγχέει τις ιστορικές και άλλες επετείους μεταξύ τους, που, τουλάχιστον στον πληθυσμό των παιδιών αλλά και των εφήβων, όχι με υπαιτιότητά τους, συνηθίζεται.
————————————————————–
Οι συγγραφείς: Άγγελος Αγγέλου & Έμη Σίνη, Κυριάκος Αθανασιάδης, Μιράντα Βατικιώτη, Βησσαρία Ζορμπά-Ραμμοπούλου, Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Ελένη Κατσαμά, Άννα Κοντολέων, Θοδωρής Κούκιας, Πολυχρόνης Κουτσάκης, Λίλη Λαμπρέλλη, Λίνα Λυχναρά, Φίλιππος Μανδηλαράς, Μαρίζα Ντεκάστρο, Μαρία Παπαγιάννη, Θοδωρής Παπαϊωάννου, Κωνσταντίνος Πατσαρός, Εύη Πίνη, Ελένη Σβορώνου, Πάνος Τσερόλας, Πάνος Χριστοδούλου.
Οι ζωγράφοι-εικονογράφοι: Δημήτρης Αναστασίου, Ευαγγελία Γουτιάνου, Βασίλης Γρίβας, Γιώργος Δημητρίου, Αλεξία Ευσταθοπούλου, Μάρω Κατσίκα, Κέλλυ Ματαθία-Κόβο, Χρήστος Κούρτογλου, Αλέξης Κυριτσόπουλος, Στέλιος Λιβανός, Little polkadot., Άνα Μάτεγιτς, Πέτρος Μπουλούμπασης, Axιλλέας Ραζής, Βασίλης Σελιμάς, Ντανιέλα Σταματιάδη, Zafouko Yamamoto, Φίλιππος Φωτιάδης, Κατερίνα Χαδουλού, Χρύσω Χαραλάμπους.
Οι κομίστες: Αλέξια Οθωναίου, Θανάσης Πέτρου
———————————————————————————
(*) Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος είναι αναπλ. Καθηγητής ΤΕΠΑΕΣ/Πανεπιστημίου Αιγαίου
Διαδικτυακή εκδήλωση για το βιβλίο
Τα βιβλιοπωλεία Ευριπίδης, οι Εκδόσεις Παπαδόπουλος και το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού σας προσκαλούν στη διαδικτυακή παρουσίαση του συλλογικού έργου «21+1 για το 1821, Οι συγγραφείς γράφουν, οι καλλιτέχνες εικονογραφούν», που επιμελήθηκαν η Μαρίζα Ντεκάστρο και η Ελένη Σβορώνου.Για το βιβλίο θα μιλήσουν:
Θάνος Βερέμης, Ομότιμος Καθηγητής ΕΚΠΑ, με θέμα «Το παιδί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας», η Ελένη Χοντολίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ΑΠΘ, με θέμα «Η παιδαγωγική-διδακτική αξιοποίηση του 1821» και οι επιμελήτριες του βιβλίου. Συντονισείτε στις 7.30 μμ εδώ
Ντεκάστρο, Μ. – Σβορώνου, Ελ. (επιμ.), 21+1 Συγγραφείς γράφουν, καλλιτέχνες εικονογραφούν για το 1921, Εκδόσεις Παπαδόπουλος
Αναζητήστε το εδώ
