της Κατερίνας Ηλιοπούλου (*)
Τι μας μαθαίνει η τέχνη; Πώς γινόμαστε οι ίδιοι δάσκαλοι του εαυτού μας όταν δημιουργούμε; Πόσο συνειδητές είναι αυτές οι διαδικασίες; Με ποιους μηχανισμούς συνδεόμαστε βιωματικά και πνευματικά με το έργο τέχνης; Πώς μας εισάγει η τέχνη σε νέους όρους ζωής και εμπειρίας;
Αυτά τα ερωτήματα απασχολούν το συλλογικό βιβλίο δοκιμίων Tι μας μαθαίνει η τέχνη; Η καλλιτεχνική πράξη ως διεργασία γνώσης, (εκδ. ΦΡΜΚ, 2020), που εξετάζει τη σχέση διαφόρων τεχνών με τη γνώση, καθώς τα απαντούν καλλιτέχνες από διάφορα πεδία (λογοτεχνία, εικαστικά, μουσική, κινηματογράφο), όπως επίσης και θεωρητικοί που ασχολούνται με τα ζητήματα της φιλοσοφίας και της πρακτικής της τέχνης ως γνωσιακού πεδίου. Καταδεικνύεται έτσι το εύρος του θέματος «η καλλιτεχνική πράξη ως διεργασία γνώσης», που περιλαμβάνει, μεταξύ των άλλων, τη γνωσιακή διάσταση της καλλιτεχνικής έρευνας αλλά και της δημιουργίας του έργου τέχνης, όσο και τη γνωσιακή διάσταση της πρόσληψης του έργου τέχνης.
Η τέχνη είναι μια μορφή έρευνας: ταυτόχρονα αναζητώ αυτό που μου συμβαίνει και τον τρόπο για να συναντήσω, μέσω αυτού, τον κόσμο. Κατά πόσον, όμως, είναι δυνατή αυτή η συνάντηση, και τι μέσα διαθέτω για να την επιτύχω; Αυτό που ονομάζουμε «έμπνευση» ίσως είναι η ελκτική δύναμη την οποία εκπέμπει κάτι που προσπαθεί να συνομιλήσει μαζί μου. Κάτι προσπαθεί να μου μιλήσει, κι εγώ να του απαντήσω. Και, για να του απαντήσω, πρέπει να βρω μια γλώσσα, συχνά να επινοήσω μια γλώσσα. Η περιοχή της συνάντησής μου μαζί του συνιστά έναν ενδιάμεσο χώρο, δυναμικό, όριο αλλά και πέρασμα. Αυτός ο χώρος περιέχει απεριόριστες δυνατότητες για νέες εξορμήσεις και συνδέσεις, τεράστια ευελιξία, και αναρίθμητους τρόπους διαμόρφωσης των καλλιτεχνικών υλικών, όποια και αν είναι αυτά.
Εκεί δοκιμάζεται, τίθεται σε αμφισβήτηση και η αντίληψή μας (ο τρόπος που εισπράττουμε την πραγματικότητα), και η γνώση μας, όσα δηλαδή νομίζουμε ότι ήδη γνωρίζουμε. Πρόκειται, λοιπόν, για μια συνάντηση που προϋποθέτει αλλά και προκαλεί μετατόπιση, αλλά περιλαμβάνει επίσης την ανατροπή και την επιβεβαίωση.
Οι γλώσσες της τέχνης έχουν στη διάθεσή τους τα σχήματα και τους τρόπους της καθημερινής χρήσης της γλώσσας, των εικόνων, κ.λπ. Τα χρησιμοποιούν, όμως, όχι μόνο για να ερευνήσουν τον κόσμο, αλλά και για να φανερώσουν τον τρόπο με τον οποίο συνδεόμαστε με αυτόν: να φανερώσουν τον χαρακτήρα της κατανόησής μας. Η ποιητική χρήση των ποικίλων υλικών, γλωσσικών και άλλων, δεν έχει ως πρώτη προτεραιότητα να πληροφορήσει ή να παρουσιάσει κάτι. Η απάντηση στο ερώτημα «για ποιο πράγμα μιλάει το έργο τέχνης» βρίσκεται εν πολλοίς στην ίδια την υφή της εκφοράς του: όχι απλώς στα μορφολογικά χαρακτηριστικά του ή την εικονοποιία του, αλλά στον τρόπο που αυτά έχουν τοποθετηθεί και λειτουργούν μέσα στο έργο.
Ίσως η ποιητική λειτουργία ενός έργου τέχνης, το οποίο έχει προκύψει και από διεργασίες γνώσης, να είναι η κίνηση που προκαλεί το έργο στο σώμα και το πνεύμα του αναγνώστη/θεατή: η συν-κίνηση, η διασάλευση, η ανατροπή, η ενσυναίσθηση και η συμπόνια, η πυροδότηση της κριτικής σκέψης, το άνοιγμα της φαντασίας. Η ψυχοπνευματική αυτή κίνηση περιέχει και το στοιχείο της απόλαυσης, της χαράς, που είναι αδιαχώριστη από την επαφή μας με την τέχνη σε κάθε της μορφή.
Η τέχνη απαιτεί από τον θεατή/αναγνώστη μια δέσμευση ενεργού συμμετοχής και τον προσκαλεί στην αναζήτηση μιας «λύσης» που ούτε βέβαιη είναι, ούτε οριστική. Αυτή η δέσμευση και η πρόσκληση δεν αποβλέπουν πάντα στην άμεση κατανόηση, αλλά σε μια πρόσληψη του έργου που κρατά ζωντανή την ελευθερία των ερμηνειών του. Έτσι, ο χρόνος του έργου συνεχίζεται ως κάτι οργανικό, κι έτσι μπορεί να διαρκεί η σχέση μας μαζί του. Με τη γλώσσα της τέχνης μπορεί να ανακαλύπτουμε αλήθειες και νοήματα, αλλά ποτέ δεν βρίσκουμε την αλήθεια ή το νόημα. Αν προσβλέπουμε στην καλλιτέχνιδα ως κήρυκα της αλήθειας, τότε παραιτούμαστε από τη θέση του ενεργού παρατηρητή που ερευνά, καταγράφει, καταχωρεί, εφευρίσκει, βρίσκεται στο σκοτάδι, παρασύρεται.
Οι μορφές της σύγχρονης τέχνης και οι συνεχιζόμενες περιπέτειες και μεταμορφώσεις της μέχρι σήμερα, επιχειρούν να ερμηνεύσουν τον κόσμο, αποδεχόμενες το γεγονός πως είναι αενάως ανολοκλήρωτος, τεράστιος, αντιφατικός. Με τη γλώσσα της τέχνης ανακαλύπτουμε διόδους και τρόπους να είμαστε μέσα στον κόσμο, όμως αυτή η ανακάλυψη επαναλαμβάνεται ως δυναμική διαδικασία που μας επιτρέπει να επιμένουμε. Και τι είναι αυτή η επιμονή; Ίσως ένας τρόπος να ζούμε όντας μέρος του γίγνεσθαι, χωρίς να παραχωρούμε άνευ όρων την παρτίδα. Η τέχνη διαφυλάσσει τη μυστική σχέση με το παρόν του εαυτού μας.
Το παρόν βιβλίο δηλώνει αφενός την ανάγκη να καταλάβουμε και να συνεχίζουμε να καταλαβαίνουμε σε ποιον κόσμο και με ποιον τρόπο δημιουργούμε, και αφετέρου την πίστη μας πως το έργο τέχνης, σε κάθε περίπτωση, συνεχώς παράγει νοήματα, δηλαδή ζωτικό χώρο, αντανακλώντας αλλά και μεταμορφώνοντας τις συνθήκες που το γέννησαν.
(*) Η Κατερίνα Ηλιοπούλου είναι ποιήτρια και μεταφράστρια
info: Tι μας μαθαίνει η τέχνη; Η καλλιτεχνική πράξη ως διεργασία γνώσης, (εκδ. ΦΡΜΚ, 2020) Γράφουν οι: Αθηνά Αθανασίου (κοινωνική ανθρωπολόγος, καθ. Τμ. Κοιν. Ανθρωπολογίας, Πάντειο Παν/μιο), Άρης Αναγνωστόπουλος (κοινωνικός ανθρωπολόγος, συγγραφέας), Λένια Ζαφειροπούλου (ποιήτρια, λυρική τραγουδίστρια), Ζήσης Κοτιώνης (αρχιτέκτων, εικαστικός, καθ. Τμ. Αρχιτεκτόνων, Παν/μιο Θεσσαλίας), Δήμητρα Κωτούλα (ποιήτρια, αρχαιολόγος), Ζαχαρίας Μαυροειδής (σκηνοθέτης), Απόστολος Ντελάκος (εικαστικός), Λορέντα Ράμου (πιανίστρια, μουσικολόγος), Θανάσης Χονδρός και Αλεξάνδρα Κατσιάνη (εικαστικοί), Χρήστος Χρυσόπουλος (συγγραφέας), Νίκος Χρυσός (συγγραφέας), Μάριος Χατζηπροκοπίου (ποιητής, θεωρητικός των παραστατικών τεχνών) και οι ποιητές και ποιήτριες μέλη της συντακτικής ομάδας του περιοδικού ΦΡΜΚ, Βασίλης Αμανατίδης, Ορφέας Απέργης, Φοίβη Γιαννίση, Κατερίνα Ηλιοπούλου, Παναγιώτης Ιωαννίδης, Γιάννα Μπούκοβα, Θοδωρής Χιώτης. Επιμέλεια: Κατερίνα Ηλιοπούλου.
Σημ :Τα κείμενα βασίζονται στην τελευταία από τις τρεις συζητήσεις που διοργανώθηκαν από το περιοδικό ΦΡΜΚ τον Δεκέμβριο του 2019 και τον Φεβρουάριο του 2020 στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και στον πολυχώρο «Ρομάντσο» στην Αθήνα, με τη χορηγία του ΟΣΔΕΛ, που επέτρεψε και την έκδοση του βιβλίου.
