του Γιάννη Ν.Μπασκόζου
Η απουσία στατιστικών και ερευνών για χρόνια στο πεδίο του βιβλίου αρχίζει κάπως να αναπληρώνεται από τις έρευνες και τις μελέτες του ΟΣΔΕΛ. Πολλά θέματα απαντώνται και άλλα μένουν σε εκκρεμότητα μιας καλύτερης και βαθύτερης επεξεργασίας. Το εκδοτικό πεδίο έχει αλλάξει σημαντικά μπαίνοντας στον 21ο αιώνα και αυτό φαίνεται πια και στατιστικά. Στην εκδοτική κορυφή ο ανταγωνισμός των μεγάλων εκδοτών έχει ωφελήσει την αναγνωστική βεντάλια των αναγνωστών, ακόμα κι αν αυτοί δεν φαίνεται να αυξάνουν, πλην μικρών διαφοροποιήσεων , όπως έδειξε και η προηγούμενη αναγνωστική έρευνα του ΟΣΔΕΛ για το κοινό του βιβλίου στην Ελλάδα.
Γιατί δεν αυξάνει το αναγνωστικό κοινό; Οι προσωπικές απόψεις και οι ατομικές εξηγήσεις ποικίλουν αλλά δεν απαντούν στα βασικά ερωτήματα. Μιλώντας με μια από τις παλαιότερες βιβλιοπώλισσες στην Αθήνα μου ανέφερε ότι οι καλοί αναγνώστες δεν αυξάνονται , απλώς κάποιοι παλιοί «φεύγουν» και κάποιοι άλλοι νεότεροι εισέρχονται. Δυο –τρεις μικροί βιβλιοπώλες μου έλεγαν μέσα στην περίοδο των γιορτών ότι όλη αυτή χρονιά είχε πολύ μικρούς τζίρους, ειδικά τις γιορτές σε σχέση με παλιότερες χριστουγεννιάτικες αγορές. Από την άλλη μεγάλα κεντρικά βιβλιοπωλεία (όπως π.χ. η Πολιτεία ή ο Ευριπίδης στο Χαλάνδρι) ήταν στις γιορτές γεμάτα αγοραστές.
Συζητώντας με τα μέλη της Κριτικής Επιτροπής των Βραβείων Αναγνώστη αναρωτιόμαστε συχνά τι μπορεί να σημαίνει αυτή η ραγδαία αύξηση τίτλων και πόσο αυτή ανταποκρίνεται στη ζήτηση. Αλλά να, μια ενδιαφέρουσα μελέτη για το βιβλίο που καλύπτει ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα από το 2009-2022 και αποτυπώνει το πεδίο της αγοράς στο χώρο του βιβλίου προσφέρει απαντήσεις και υλικό για παραπέρα συζητήσεις. Σε αυτό μπορούμε να συμβουλευτούμε και το πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο/ μελέτη του Παναγιώτη Κάππου με τίτλο Το οικοσύστημα της εκδοτικής Βιομηχανίας βιβλίου στον 21ο αιώνα (Εκδόσεις Ι.Σιδέρης).
Αν και η έρευνα αφορά αποκλειστικά τους εκδότες που είναι συμβεβλημένοι με τον Οργανισμό Διαχείρισης Έργων Λόγου (ΟΣΕΔΛ) εντούτοις δίνει ικανοποιητικά στοιχεία για να διαμορφώσουμε γνώμη.
Η συγκεκριμένη μελέτη εστιάζει στα ακόλουθα:
- Στην καταγραφή της παραγωγής νέων τίτλων (πρώτη έκδοση) από όλους τους εκδοτικούς δρώντες, ανά θεματική κατηγορία, ανά έτος και ανά τύπο βιβλίου, για την περίοδο 2009-2022.
- Στην περαιτέρω εμβάθυνση όσον αφορά τη συγκεκριμένες θεματικές κατηγορίες.
- Στην καταγραφή της παραγωγής μη μεταφρασμένων (πρωτότυπων) και μεταφρασμένων τίτλων (από ξένες γλώσσες, διαγλωσσική μετάφραση) από όλους τους εκδοτικούς δρώντες, ανά έτος και ανά τύπο βιβλίου, για την περίοδο 2009-2022.
- Στην περαιτέρω εμβάθυνση της έρευνας όσον αφορά τη βιβλιοπαραγωγή των συστηματικών εκδοτών (n=863).
Συνοπτικά συμπεράσματα
Τα πρώτα συμπεράσματα είναι ότι το βιβλίο εξακολουθεί για τους περισσότερους έλληνες να είναι ένα σπορ για «ειδικούς». Πάνω από το 1/3 του πληθυσμού δεν ανοίγει ούτε ένα βιβλίο τον χρόνο παρόλα αυτά οι τίτλοι κάθε χρόνο, ειδικά μετά την κρίση, αυξάνονται με ρυθμούς δυσανάλογους με τη ζήτηση. Νέοι μικροί εκδότες πλασσάρονται στις λίστες των σταθερών παραγωγών βιβλίου. Η μέση τιμή του βιβλίου μειώνεται. Η μετάβαση της εκδοτικής αγοράς στην ψηφιακή εποχή γίνεται με γρήγορα βήματα (βλ. και Π.Κάππος)
Άλλα συμπεράσματα: Η λογοτεχνία κερδίζει αναγνώστες από τις υπόλοιπες κατηγορίες βιβλίων. Στο corpus των εκδοτών έχουν υπεισέλθει τυπογραφεία που μετονομάστηκαν σε εκδότες και το χειρότερο ότι αρκετοί εκδοτικοί οίκοι τούς ανταγωνίζονται. Δηλαδή δεν θεωρούν τα βιβλία των νεόκοπων συγγραφέων ικανά για να είναι στο επίσημο εκδοτικό τους πρόγραμμα αλλά μπορούν με κάποιο τρόπο να βοηθήσουν στον ναρκισσισμό των συγγραφέων τους εντάσσοντας τα στην κατηγορία λογοτεχνία.
Η ελληνική βιβλιοπαραγωγή 2009-2022
Από το 2009 έως και το 2012 (χαμηλό της εξεταζόμενης περιόδου με 8.306 τίτλους), η ελληνική βιβλιοπαραγωγή (πρώτη έκδοση, όλοι οι τύποι βιβλίου), παρουσιάζει καθοδική πορεία. Στη συνέχεια, από το 2012 έως το 2015 εντοπίζεται μια σχετική σταθεροποίηση και το 2015 ξεκινά η ανοδική πορεία του κλάδου έως το 2019, οπότε και ανακόπτεται από την υγειονομική κρίση.
Η πανδημία επηρεάζει τη βιβλιοπαραγωγή, η οποία το 2020 σημειώνει πτώση της τάξης του 18,4% σε σύγκριση με το 2019. Το 2021, ωστόσο, η κατάσταση αλλάζει ριζικά, καθώς η βιβλιοπαραγωγή εκτινάσσεται στους 13.552 τίτλους. Το 2021 αποτελεί έτσι το έτος-οροφή της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής στον 21ο αιώνα, υπερβαίνοντας κατά πολύ την παραγωγή του 2008, που θεωρούνταν επί μακρόν η πλέον σημαντική (11.421 τίτλοι). Το 2022 σημειώνεται μια μικρή μείωση αλλά η βιβλιοπαραγωγή συνεχίζει να υπερβαίνει κατά πολύ τα προ οικονομικής κρίσης επίπεδα (12.802).
Έντυπο και e-book
Από αυτές τις εκδόσεις το έντυπο βιβλίο ανά έτος εξακολουθεί να κυριαρχεί με 97% (132.938) του συνόλου της παραγωγής όλων των τύπων βιβλίου και ως εκ τούτου τα σχετικά δεδομένα είναι παρεμφερή με τα δεδομένα της συνολικής βιβλιοπαραγωγής κατά την ίδια περίοδο. Το audio book παραμένει χαμηλά με 2.110 .
Το ebook από το 2009 μέχρι και το 2013 εμφανίζει συνεχή άνοδο. Από τους 185 τίτλους του 2009 ξεπερνά τους 1.000 το 2013 (1.042 τίτλοι), καταγράφοντας αύξηση της τάξης του 463%. Το 2013 αποτελεί το έτος με την υψηλότερη παραγωγή ebooks για την περίοδο 2009-2020. Στην επόμενη πενταετία τα ebooks παρουσιάζουν συνεχή πτώση, το 2018 εκδίδονται 650 τίτλοι, δηλαδή υπάρχει πτώση της τάξης του 37,7% σε σύγκριση με το 2013. Τέλος, κατά την επόμενη διετία η παραγωγή των ηλεκτρονικών βιβλίων παρουσιάζει ξανά άνοδο. Το 2020 εκδίδονται 904 τίτλοι, αύξηση της τάξης 32% σε σχέση με το 2019, και το 2021, χρονιά-οροφή για τις εκδόσεις ebooks, εκδίδονται 1.251 τίτλοι Η θεαματική αυτή αύξηση το 2020-2021 αποτυπώνει ενδεχομένως τον θετικό αντίκτυπο της πανδημίας στον συγκεκριμένο τύπο έκδοσης και αξίζει να μελετηθεί ποιοτικά.
Τι διαβάζουν
Κατά την εξεταζόμενη περίοδο σημειώνεται σταθερή αύξηση της βιβλιοπαραγωγής των λογοτεχνικών τίτλων. Το 2009 αντιστοιχούν σε ποσοστό 25,8% του συνόλου, το 2013 οπότε και φτάνουν στο 40% το οποίο διατηρούν έως το 2020, ενώ το 2021 και 2022 σημειώθηκε περαιτέρω αύξηση στο 43,8% και 43,3% αντίστοιχα.
Οι μεταφράσεις
Το υψηλότερο μερίδιο των μεταφρασμένων έργων επί του συνόλου της βιβλιοπαραγωγής καταγράφεται το 2009 (40,4%) και το χαμηλότερο το 2014 (27,4%). Στη συνέχεια παρατηρείται μικρή αύξηση και σταθεροποίηση σε ένα ποσοστό κοντά στο 30%, με ενδιαφέρουσα εξαίρεση το 2021, όπου οι μεταφρασμένοι τίτλοι επανέρχονται στα επίπεδα του 2014 (27,6%).
Στις περιόδους κρίσης (οικονομικής, υγειονομικής) φαίνεται ότι τα μεταφρασμένα βιβλία υποχωρούν, για διαφορετικούς λόγους κατά περίπτωση, έναντι των μη μεταφρασμένων, με τα δεύτερα να κυριαρχούν σταθερά από το 2010 ως το 2022 με ποσοστό μεγαλύτερο του 60%. Τα χαμηλά ποσοστά του 2021, που είναι το έτος-οροφή για τη βιβλιοπαραγωγή μετά το 2000, παρότι επιβεβαιώνουν αυτήν την τάση, χρήζουν ενδεχομένως περαιτέρω διερεύνησης σε σχέση με τις εκδοτικές και αναγνωστικές πρακτικές της πανδημίας.
Αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά, γερμανικά και ιταλικά αποτελούν την πρώτη πεντάδα για τους μεταφρασμένους τίτλους την περίοδο 2009-2022. Η γερμανική γλώσσα ξεπερνούσε την ισπανική τα έτη 2009 έως 2013, αλλά στη συνέχεια υποσκελίστηκε από την ισπανική. Επίσης η ρωσική παρουσιάζει μια συνεχή φθίνουσα πορεία, ενώ αντιθέτως αυξάνουν το μερίδιό τους η νορβηγική και η σουηδική γλώσσα.
Η λογοτεχνία
Στη βιβλιοπαραγωγή της περιόδου αναφοράς διαπιστώνεται ότι οι κατηγορίες της λογοτεχνίας και των θεωρητικών επιστημών είναι αυτές που κατέχουν σταθερά τις δύο πρώτες θέσεις, με την κατηγορία των παιδικών βιβλίων να κρατά επίσης σταθερά την τρίτη θέση σε όλα τα έτη.
Οι υπόλοιπες θεματικές κατηγορίες [θετικές επιστήμες, τέχνες, εκπαιδευτικά και γενικά βιβλία (πρακτικά, προσωπική ανάπτυξη, κ.ά.)] εμφανίζουν τις υψηλότερες τιμές τους (αριθμός τίτλων και μερίδιο στο σύνολο της βιβλιοπαραγωγής) τα έτη 2009 και 2010. Με την πάροδο των ετών, οι εν λόγω θεματικές κατηγορίες παρουσιάζουν σημαντική συρρίκνωση αλλά με αξιοσημείωτες διαφοροποιήσεις
Η γενική κατηγορία «Λογοτεχνία» αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος των νέων εκδόσεων σταθερά από το 2010, αλλά η αύξηση αυτή κατανέμεται διαφορετικά στα διάφορα είδη, που παρουσιάζουν προσίδιες διακυμάνσεις. Τη μεγαλύτερη σταθερότητα παρουσιάζουν το θέατρο και οι λογοτεχνικές βιογραφίες. Τη μεγαλύτερη αύξηση το δοκίμιο και τα αφηγήματα.
Το μυθιστόρημα και η ποίηση παρουσιάζουν διαρκή αύξηση και οι τίτλοι τους είναι σχεδόν διπλάσιοι το 2022 σε σχέση με την αρχή της περιόδου αναφοράς. Ενώ το διήγημα, μετά από μια έκρηξη το 2013, σημειώνει πτώση έως το 2018, οπότε οι τίτλοι αρχίζουν και πάλι να αυξάνονται, κορυφώνονται το 2021 και το 2022 επιστρέφουν στις τιμές του 2009.
Στον παρακάτω πίνακα διαπιστώνεται ότι το μυθιστόρημα και η ποίηση έχουν αυξήσει τους τίτλους των ενώ τα διηγήματα παραμένουν όλη την δεκαετία σταθερά.Μικρή αλλά σταθερή είναι η άνοδος των λογοτεχνικών δοκιμίων, πράγμα παρήγορο.
Το μυθιστόρημα
Το μυθιστόρημα παραμένει το πιο αγαπητό είδος στο αναγνωστικό κοινό. Οι εκδόσεις Ψυχογιός δεσπόζουν όλη την εξετεζόμενη περίοδο αλλά τα τελευταία δύο χρόνια έχουν δώσει την πρωτοκαθεδρία στις εκδόσεις Διόπτρα που σε μεγάλο βαθμό διαθέτουν παρόμοιο εκδοτικό προφίλ. Αξιοσημείωτη η άνοδος των εκδόσεων Μεταίχμιο στο σύνολο των εκδιδόμενων τίτλων.
Η ποίηση
Η πτώχευση των εκδόσεων Γαβριηλίδη στέρησε από την βιβλιοπαραγωγή ένα μεγάλο πόλο έκδοσης ποιητικών συλλογών. Το μερίδιο του Γαβριηλίδη μεταφέρθηκε στις εκδόσεις Βακχικόν, Οσελότος, Όστρια, οδός Πανός, Πηγή, εκδόσεις που σε πολλές περιπτώσεις γίνονται με τη συμμετοχή των συγγραφέων.
Βιβλία για παιδιά
Από το 2009 μέχρι και το 2012 η παραγωγή παιδικών-εφηβικών βιβλίων (κάθε τύπου) ακολουθεί πτωτική πορεία. Το 2012 αποτελεί το χαμηλότερο σημείο της βιβλιοπαραγωγής για την εν λόγω κατηγορία (1.095 τίτλοι).
Την επταετία που ακολουθεί (2013-2019) σημειώνεται συνεχής ετήσια αύξηση της παραγωγής, που κορυφώνεται το 2019 (2.242 τίτλοι) Όμως, το 2020, έτος έναρξης της πανδημίας, ανακόπτεται η αυξητική πορεία, όπως συμβαίνει σε όλες τις κατηγορίες βιβλίων, και παρατηρείται πτώση σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος. Στη συνέχεια, η τάση αυτή αναστρέφεται στην παιδική λογοτεχνία, όπως και στο σύνολο των κατηγοριών, αλλά το έτος κορύφωσης για τη βιβλιοπαραγωγή της συγκεκριμένης κατηγορίας είναι το 2022 και όχι το 2021 όπως συμβαίνει στις υπόλοιπες κατηγορίες.
Οι τιμές των βιβλίων
Ο Μέσος Όρος (Μ.Ο) των τιμών των βιβλίων (λιανική τιμή σε ευρώ) για την περίοδο 2009-2022 (πρώτη έκδοση, όλοι οι τύποι) καταγράφει πτωτική πορεία από το 2011 έως και το 2014. Στη συνέχεια, σημειώνονται μικρές αυξομειώσεις έως και το 2018. Το 2019 η μέση τιμή πέφτει, για πρώτη και μοναδική φορά κατά την περίοδο αναφοράς, κάτω από τα 16 ευρώ (15,66 ευρώ). Το 2020-2022, επανέρχεται με αυξομειώσεις στα προηγούμενα επίπεδα, χωρίς όμως ποτέ να φτάσει στα υψηλά του 2010 (19,96), και αυτό παρά τη σημαντική αύξηση της τιμής του χαρτιού. Παράλληλα ο Μ.Ο. αριθμού σελίδων των βιβλίων ανεβαίνει από τις 229 σελίδες το 2019 στις 245 το 2020.
Οι εκδότες – η παραγωγή
Υπό αυτό το πρίσμα, χρησιμοποιώντας μεθόδους δευτερογενούς διερεύνησης, εντοπίστηκαν 863 συστηματικές-ενεργές ελληνικές εκδοτικές επιχειρήσεις (βάσει παρατιθέμενων κριτηρίων για τις ανάγκες της έρευνας). Οι πέντε πρώτοι σε τίτλους μυθιστορημάτων εκδότες είναι κατά σειράν για το 2009-2020 οι Ψυχογιός, Μεταίχμιο, Διόπτρα, Πατάκης, Καστανιώτης. Ενώ από το 2020-2022 η κατάταξη αλλάζει και έχει ως εξής: Διόπτρα Ψυχογιός, Μεταίχμιο, Πηγή, Υδροπλάνο (οι δύο τελευταίοι με ισχυρή παραγωγή αυτοεκδόσεων).
H αυτοέκδοση
Η αυτοέκδοση στην πραγματικότητα δεν αποτελεί μια εντελώς νέα εκδοτική επιλογή, καθώς ήδη υφίσταται από την προ-ψηφιακή εποχή του γραπτού πολιτισμού. Όμως, στην αυγή της νέας χιλιετίας τέσσερις καινοτόμες τεχνολογικές εξελίξεις (τεχνολογία Desktop Publishing-DTP, ψηφιακή εκτύπωση-digital print, ανάπτυξη ψηφιακού περιεχομένου-ebooks και εισχώρηση του διαδικτύου σε κάθε τομέα της εκδοτικής αλυσίδας), έδωσαν νέα ώθηση στους συγγραφείς, οι οποίοι, παρακάμπτοντας το παραδοσιακό εκδοτικό μοντέλο, ακολουθούν το μονοπάτι της αυτοέκδοσης φθάνοντας άμεσα στον τελικό αποδέκτη, το αναγνωστικό κοινό.
Όπως σημειώνει η μελέτη του ΟΣΔΕΛ και επιβεβαιώνει και ο Π.Κάππος στη δική του μελέτη «δεν είναι λίγες οι φορές που ο παραδοσιακός εκδοτικός κόσμος και αυτός της αυτοέκδοσης τέμνονται, καθώς το εν λόγω μοντέλο αξιοποιείται ποικιλοτρόπως από παραδοσιακούς εκδότες βιβλίων».
Δείτε αναλυτικά την έρευνα εδώ
και τη μελέτη του Παναγιώτη Κάππου, Το οικοσύστημα της εδοτικής βιομηχανίας βιβλίου στον 21ο αιώνα, Ι.Σιδέρης
