Τι ακριβώς διαβάζουμε; Ό,τι εμείς επιλέγουμε; (του Γιάννη Ν. Μπασκόζου)

1
2433

 

 

Γιάννης Ν. Μπασκόζος (*)

 

  1. ΕΠΙΛΕΓΟΥΜΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΠΟΥ ΘΕΛΟΥΜΕ;

Πιστεύετε ότι μπαίνοντας σε ένα βιβλιοπωλείο και χαζεύοντας τα βιβλία στους πάγκους αγοράζετε πραγματικά αυτό που θέλετε; Είναι η δική σας απόλυτη θέληση που καθορίζει με βάση τα προσωπικά σας γούστα ποιο βιβλίο θα αγοράσετε;  Δεν είμαι σίγουρος.

Ανατρέχω σε μια ιστορία όχι και τόσο παλιά.

Ο Rοndy Pausch ήταν καθηγητής πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο Carnegie Mellon του Πιτςμπουργκ. Ήταν ειδικός στις διεπαφές ανθρώπων – υπολογιστών. Τον Σεπτέμβριο του 2007 ήταν καλεσμένος για μια διάλεξη στο Carnegie Mellon, στο πλαίσιο μιας σειράς εισηγήσεων με τίτλο «Η τελευταία διάλεξη», με την οποία γινόταν το κλείσιμο της ακαδημαϊκής χρονιάς. Από μια τραγική ειρωνεία ο Pausch είχε ήδη διαγνωστεί με καρκίνο και πιθανότατα αυτή θα ήταν η τελευταία του διάλεξη. Η ομιλία του δόθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 2007 μπροστά σε ένα κοινό 400 σπουδαστών. Η ομιλία βιντεοσκοπήθηκε  για να την έχουν τα παιδιά του αργότερα. Στο ακροατήριο βρέθηκε και ο Jeff Zaslow, δημοσιογράφος της Wall Street Journal. Συγκινημένος από την περίπτωση του Pausch έγραψε ένα μικρό άρθρο στην εφημερίδα του. Το άρθρο συνοδεύτηκε με ένα λινκ που παρέπεμπε σε ένα πεντάλεπτο απόσπασμα από την ομιλία του. Το κανάλι ABC και η εκπομπή  Good Morning America θεώρησε καλό να τον καλέσει. Ακολούθησε η περίφημη Όπρα Γουίνφρει , η οποία τον κάλεσε στην διάσημη  εκπομπή της. Το βίντεο της διάλεξης έπαιζε στο Youtube κάνοντας τρελά νούμερα. Τότε διάφοροι εκδότες άρχισαν να στέλνουν mail στον Πάους ζητώντας του να γράψει ένα βιβλίο, λίγο πιο εκτεταμένο από την διάλεξη του. Ο Πάους, που ήδη είχε ξεκινήσει χημειοθεραπεία, δέχτηκε αρκεί να το έγραφε μαζί με τον δημοσιογράφο που τον ανακάλυψε, τον Jeff Zaslow. Αυτός συνεννοήθηκε με τον ατζέντη του και έβγαλε το βιβλίο σε δημοπρασία μεταξύ των εκδοτών. Αγοράστηκε τελικά από την Hyperion έναντι – κρατηθείτε- 6,75 εκατομμύρια δολάρια. Και ο πρωτοετής φοιτητής οικονομικών ξέρει ότι για ένα προϊόν χρειάζεται το μισό του προϋπολογισμού να κατευθυνθεί στην προώθηση. Ο εκδοτικός οίκος ήταν υποχρεωμένος να κάνει μια τεράστια διαφημιστική καμπάνια για να πείσει τους αγοραστές να αγοράσουν ένα βιβλίο που δεν είχε γραφτεί, και θα προερχόταν από έναν συγγραφέα που δεν είχε ξαναγράψει ποτέ άλλο βιβλίο.

  1. ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΓΟΡΑΖΟΥΜΕ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΕΊΝΑΙ ΟΝΤΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ;

Κάποια βιβλία δίνουν την εντύπωση ότι πρόκειται για τυχαίες περιπτώσεις. Η Ε.L. James του διάσημου μυθιστορήματος «50 αποχρώσεις του γκρι» ξεκίνησε δημοσιεύοντας ανωνύμως φανταστικές ερωτικές ιστορίες στο διαδίκτυο για την προσωπική της διασκέδαση. Αυτές αποτέλεσαν ένα μικρό σε μέγεθος βιβλίο  που πρωτοδημοσιεύτηκε στην Αυστραλία πιστεύοντας ότι δεν θα πουλήσει πάνω από 2-3 χιλιάδες αντίτυπα αλλά σύντομα βρέθηκε στην κορυφή όλων των βιβλίων για κάποια χρόνια με τη βοήθεια των κοινωνικών δικτύων αλλά κυρίως με το μάρκετινγκ αδηφάγων εκδοτών που είδαν ένα νέο project για να τροφοδοτήσουν το αμήχανο πολλές φορές αναγνωστικό κοινό.  Πούλησε 125 εκ. αντίτυπα. Το marketing την ανέδειξε και άνοιξε την πόρτα για μια σοφτ ερωτογραφία στα όρια της πορνογραφίας. Η Sylvia Dei , η οποία πρωταγωνιστούσε το 2013 στην BookExpo της Νέας Υόρκης, πολύ πιο προχωρημένη στις σεξουαλικές περιγραφές μυθιστοριογράφος ευχαρίστησε δημόσια την E.L.James για την πόρτα που άνοιξε προς το είδος.

Στην Ελλάδα την διεκδίκησαν πολλοί, ο μεγαλύτερος εκδότης της χώρας ειδικευμένος στην ελαφρά λογοτεχνία φοβήθηκε την ερωτογραφία, μήπως στιγματιστεί ο εκδοτικός του οίκος,  κι έτσι η James κατέληξε στον άλλο μεγάλο – και πολύ ισχυρό λογοτεχνικά – εκδοτικό οίκο της χώρας. Αυτός διείδε την δυνατότητα να δημιουργήσει ένα νέο κοινό δίπλα στο καλά ενημερωμένο που είχε- και δικαιώθηκε. Ο πρώτος εκδότης μετανοιωμένος επέλεξε να προμοτάρει την Sylvia Dei μια συγγραφέα της soft porn λογοτεχνίας , εκδίδοντας την με άλλο label. Αλλά φυσικά είχε χάσει το τραίνο. Σήμερα η E.L.James είναι μάλλον ξεχασμένη, και η επίδραση της στη λογοτεχνία  ανύπαρκτη.

  1. ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΤΑ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΒΙΒΛΙΑ ΑΠΌ ΟΛΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ;

Οι μεταφράσεις λογοτεχνικών βιβλίων από την αγγλική γλώσσα στις άλλες γλώσσες π.χ. στην ελληνική έχουν την μερίδα του λέοντος, ίσως να φτάνουν και στο 80%. Αντίθετα π.χ. στην αγορά της Αγγλίας οι μεταφράσεις από τις άλλες γλώσσες δεν ξεπερνούν το 3%. Η ανισομέρεια αυτή δείχνει ότι η παγκόσμια λογοτεχνική δημιουργία δεν κατανέμεται ισόποσα στα ενδιαφέροντα όλων των αναγνωστών του κόσμου. Αυτό επιτρέπει να επιπλέουν αμφισβητήσιμες αξίες ενώ καλοί λογοτέχνες περιμένουν τον εξερευνητή του μέλλοντος.  Αν ο Ίμρε Κέρτες και η Άλις Μονρό δεν είχαν πάρει Νόμπελ και ο Λάζλο Κρασναχορκάι το Διεθνές Μπούκερ μάλλον θα τους αγνοούσαμε.

4. ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ

Μέσα στην πληθώρα των βιβλίων το δύσκολο είναι να επιλέξεις. Η αγορά διαθέτει τα πάντα, μια ποικιλία από τη σοβαρή λογοτεχνία έως τις καρικατούρες της.  Ο Έκο έλεγε : «τι να κάνουμε;  είναι σαν την Δημοκρατία. Μπορούν και μιλούν όλοι και οι συνεπείς και οι απατεώνες, οι φρόνιμοι και οι άφρονες. Όταν τα πάντα παρουσιάζονται σα να αξίζουν να καταγραφούν στη μνήμη, τότε πια τίποτα δεν έχει αξία».

Αλλά τότε πως να επιλέξουμε; Μία λύση είναι η η δοκιμή και απόρριψη. Ο Έκο έγραφε ότι δεν είναι κακό να πετάμε ένα βιβλίο  όταν καταλάβουμε ότι δεν έχει αξία. Μπορεί να το τελειώσεις αλλά θα είναι σαν μια σχέση μονοδιάστατη σεξουαλική, με έναν σύντροφο που δεν θέλεις να ξαναπάς μαζί του. Δεν θα είναι μια ερωτική σχέση, γιατί όπως οι αγαπημένοι εραστές έτσι και σε κάθε ανάγνωση ενός καλού βιβλίου ανακαλύπτεις κάτι άλλο.

5. ΑΝ ΕΠΙΛΕΓΟΥΜΕ ΤΑ ΣΩΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΤΙ ΤΑ ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ ΚΑΙ ΣΩΣΤΑ;

Αν δεχτούμε αυτό που λέει η  Έντιθ Γουόρτον στο «Η διαστροφή της ανάγνωσης» ότι «η ανάγνωση είναι η ανταλλαγή σκέψεων ανάμεσα σε συγγραφέα και αναγνώστη τότε τα καλύτερα βιβλία είναι εκείνα από τα οποία “οι καλύτεροι αναγνώστες μπόρεσαν να αντλήσουν την μεγαλύτερη αναλογία σκέψεων υψηλής ποιότητας, συνήθως από αυτά τα βιβλία ο ανεπαρκής αναγνώστης παίρνει τα λιγότερα”.

Ποιος μπορεί να είναι ο ανεπαρκής αναγνώστης; Η Γουόρτον μιλάει για το σύνδρομο του «μηχανικού αναγνώστη».  Είναι αυτός που πιστεύει ότι ο αναγνώστης έχει ηθικό πλεονέκτημα – γιατί απλώς διαβάζει πολλά βιβλία. Ο μηχανικός αναγνώστης βλέπει τη λογοτεχνία σαν ένα μετρό στο οποίο επιβιβάζονται τρέχοντας ενώ οι γεννημένοι αναγνώστες τους βλέπουμε να χασομερούν χωρίς αιδώ στις αργόσυρτες εποχές των λαντώ και των ταχυδρομικών αμαξών.

Οπότε…

Το να διαβάζεις δεν είναι αρετή, το να διαβάζεις καλά είναι τέχνη. Μπορεί ένα βιβλίο να μην το τελειώσεις αλλά να σου έχει αφήσει κάτι μέσα σου, ένα κλαράκι που βλασταίνει.   Ο μηχανικός αναγνώστης θα πάρει το βιβλίο, θα το διαβάσει εν τάχει, και μετά θα του βάλει ταμπελίτσα λες και είναι γεωλογικό εύρημα και θα το τοποθετήσει στην βιτρίνα. Όταν ανοίγεις ένα καλό κρασί στόχος δεν είναι να το κατεβάσεις μονορούφι. Αλλά αντίθετα να το απολαύσεις γευόμενος κάθε στιγμή, την υφή, το άρωμα, να ερεθίσει όλες τις αισθήσεις σου και τέλος η επίγευση του να σε συνοδεύει για μεγάλο χρονικό διάστημα – ακόμα και στη μνήμη σου. .

6. ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΠΟΙΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΜΑ;

Ο Σοπενάουερ λέει ότι οι σκέψεις που μεταφέρονται σε ένα χαρτί δεν είναι τίποτα παραπάνω από τα ίχνη ενός διαβάτη στην άμμο. Ναι μεν μας επιτρέπουν να ακολουθήσουμε την διαδρομή που ο ίδιος επέλεξε αλλά προκειμένου να μάθουμε τι είδε στον δρόμο του, χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε όχι μόνο τα μάτια του αλλά και τα δικά μας. Δεν είναι υπερβολή: Κάθε βιβλίο έχει και έναν μοναδικό αναγνώστη – διαφορετικό από οποιονδήποτε άλλον. 

Ο νομπελίστας Ισιγκούρο σε μια συνέντευξή του με την συγγραφέα Κέιτ Μος έλεγε ότι «ο καθένας από εμάς έχει το δικό του μυστικό μονοπάτι.» Συμπλήρωνε όμως ότι αυτό που τον ανησυχεί είναι «πως ο μηχανισμός των βιβλιοπωλείων και των εκδοτών και του οποίου εσύ και εγώ είμαστε βέβαια ζωτικά μέρη, προμοτάρει κάθε μήνα συγκεκριμένους τίτλους, βανδαλίζει αυτό το μυστικό μονοπάτι του καθενός που θα σε πήγαινε από το ένα βιβλίο στο άλλο, όχι απαραίτητα του ιδίου συγγραφέα και σίγουρα όχι μόνο στις νέες κυκλοφορίες». Και συμπλήρωνε πως «φυσικά και πρέπει να ενημερωνόμαστε για τους νέους τίτλους, αλλά όσοι διαβάζουν «καλά» έχουν εμπιστοσύνη στο δικό τους αναγνωστικό μονοπάτι και γι’αυτό είναι πολύ σημαντικές οι βιβλιοθήκες και τα βιβλιοπωλεία με μεταχειρισμένα βιβλία».

Η ανακάλυψη του μυστικού μονοπατιού

Το μυστικό μονοπάτι μπορεί να ανακαλυφθεί. Αρκεί να υπάρχει ο περιρρέων  κατάλληλος χώρος και τα ανάλογα αισθήματα. Μιλάω για τη βιβλιοφιλία που χρειάζεται καλλιέργεια. Σαν φυτό με καθημερινό πότισμα. Αρχίζει από τα μικρά παιδιά, αργότερα με αυτά του δημοτικού και στη συνέχεια με τους εφήβους των τάξεων του Γυμνασίου – Λυκείου.

Οι γονείς αλλά και πολλοί διανοούμενοι αντιπαραβάλλουν την έντυπη με την ψηφιακή ανάγνωση. Το τάμπλετ με το βιβλίο. Το e-book με το τυπωμένο βιβλίο. Το ζήτημα είναι πως τα συνδυάζεις, πως εκμεταλλεύεσαι τη νέα τεχνολογία για να  εθίσεις τα νέα παιδιά. Οι εκδόσεις e- book στη χώρα μας υστερούν στο να προτείνουν ελκυστικά , διαδραστικά, πολυμεσικά παραμύθια και ιστορίες για παιδιά.

Πιστεύω απόλυτα ότι η ανάγνωση είναι εθισμός. Το έλεγε ένας μικρός του Δημοτικού στην καθηγήτρια Βενετία Αποστολίδου. Στο διάβασα  εθίζεσαι όπως με ένα κινητό. Στην αρχή δεν γνωρίζεις τα μυστικά του αλλά ψάχνοντας τα βρίσκεις. Μετά το χρησιμοποιείς με κλειστά μάτια.

Αλλά πρέπει να εθιστείς από τη μικρή σου ηλικία. Όσους γνωρίζω που διαβάζανε από νεαρή ηλικία ποτέ δεν έλειψε ένα βιβλίο δίπλα στο κομοδίνο τους. Είναι δυσκολότερο – αλλά όχι αδύνατο – να εθιστείς σε μεγάλη ηλικία, γιατί ήδη έχεις ενταχθείς στην κοινωνία, τους θεσμούς και τις υποχρεώσεις ώστε ο ελεύθερος χρόνος  σου μειώνεται επικίνδυνα. Εξ ου και οι πολλοί αναγνώστες του καλοκαιριού. Αυτοί έλκονται ιδιαίτερα από το βιβλίο ψυχαγωγίας, από το marketing του εκδότη, τις διαφημίσεις, τα σχόλια στο facebook κ.τ.λ.

7. ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΤΕΧΝΕΣ, ΥΠΑΡΧΕΙ ΣΧΕΣΗ ;

Όσο δεν φαντάζεστε. Τα ερεθίσματα των τεχνών είναι αυτά που προωθούν το ενδιαφέρον.

Σύμφωνα με έρευνες αυτοί που πηγαίνουν συχνότερα σινεμά, στα μουσεία, σε όπερες, σε συναυλίες βρίσκονται πιο κοντά στο βιβλίο. Καθώς τα ερεθίσματα από οι εικόνες, ήχους, νότες, performances, πολυπολιτισμικές εκδηλώσεις αφηγούνται με τον δικό τους τρόπο ιστορίες. Στοιχείο που φέρνει τους θεατές και ακροατές πιο κοντά στο βιβλίο.

Όταν θέλουμε να  βάλουμε κάποιον στην αναγνωστική κουλτούρα, καλό είναι να τον βοηθήσουμε να δει παράλληλα Μουσεία, συναυλίες , θέατρο, σινεμά και άλλα καλλιτεχνικά γεγονότα.

Κάτι ανάλογο χρειάζεται και το σχολείο. Δεν φτάνει μόνο το μάθημα της λογοτεχνίας και οι προτάσεις φιλαναγνωσίας. Οι μαθητές χρειάζονται περισσότερα ερεθίσματα . Η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί στοχευμένα να βοηθήσει πολύ περισσότερα από ότι σήμερα εμφανίζεται.

Έχω μαθητή δημιουργικής γραφής που η επαφή του με την αφήγηση έγινε μέσω των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Καθώς ακολουθούσε την ιστορία για να συμμετάσχει στο παιχνίδι διαπίστωσε ότι και εκεί υπήρχαν ήρωες, χαρακτήρες, εξέλιξη, ρυθμός, δραματικά ή κωμικά γεγονότα, και φυσικά πλοκή. Από εκεί ο δρόμος για να γράψει τα δικά του διηγήματα αχνοφάνηκε στο βάθος του ορίζοντα μετά  από μια υπόδειξη του δασκάλου του.  Βρήκε μάλιστα σε κάποιο παιχνίδι κάποια κρυφά μηνύματα που τρέχανε παράλληλα με την Μεταμόρφωση του Κάφκα. Αυτό τον οδήγησε να αρχίσει ένα αναγνωστικό ψάξιμο στη λογοτεχνία ώστε να ανακαλύψει τι είναι αυτό που τον ενδιαφέρει ουσιαστικά τον ίδιο ως προσωπικότητα.

Θα μου πείτε όλα αυτά δεν είναι καινούργια. Σύμφωνοι αλλά στη χώρα μας δεν υπάρχουν τρόποι να πραγματοποιηθούν ή γίνονται μεμονωμένα από φωτισμένους ανθρώπους. Ενώ η σωστή πρόταση θα ήταν να ενσωματωθούν στο εκπαιδευτικό σύστημα. Τώρα που και οι μαθητές του Δημοτικού απέκτησαν ταμπλέτα ο δρόμος σε τέτοιες προτάσεις είναι βατός.

 

8. ΜΑ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΤΑ ΔΙΚΤΥΑ ΚΑΤΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΝ;

Υπάρχουν blogistes που σχολιάζουν τα βιβλία που διαβάζουν, με ρυθμούς γρήγορους και με απόψεις για όλα. Δεν ξέρω αν είναι πράγματι καλοί αναγνώστες. Θα διαβάσουν οπωσδήποτε όποιο βιβλίο είναι στην επικαιρότητα και θα πουν απαραίτητα τη γνώμη τους.

Παράδειγμα : Σε Blog που ισχυρίζεται ότι έχει δεκάδες χιλιάδες ακόλουθους ένα από τα μέλη του γράφει ότι διάβασε τον Ηλίθιο του Ντοστογιέφσκι και δεν του άρεσε. Συμφωνώ ότι το προσωπικό γούστο είναι δικαίωμα του καθενός. Μπορεί να μη σου αρέσει ο Σαίξπηρ (ούτε στον Τολστόι άρεσε) αλλά ούτε και ο Παλαμάς ή ο Σεφέρης. Όταν όμως συμπληρώνεις ότι δεν έχεις διαβάσει άλλο έργο του Ντοστογιέφσκι και από κάτω από την αρνητική αυτή αναφορά για τον Ηλίθιο υπάρχουν 500 like, τι μπορεί να σημαίνει αυτό; Ότι δημιουργείται ένα κριτήριο και μια αξία και για όσους ακολουθούν το εν λόγω άτομο που λέει : αποφεύγετε τον Ντοστογιέφσκι!

 Τα δίκτυα ενημερώνουν και πληροφορούν για διάφορα αναγνωστικά θέματα : τι βιβλία εκδόθηκαν, ποια είναι πιο ενδιαφέροντα, τι λένε οι συγγραφείς, τι είπαν οι κριτικοί  και κυρίως τι είπαν απλοί αναγνώστες γι αυτά. Τα δίκτυα συνιστούν μια οριζόντια ενημέρωση , η οποία συνήθως μένει στην επιφάνεια, αποφεύγει το βάθος. Μέσω διαφόρων αλγόριθμων οι προτάσεις ανάγνωσης συνιστούν λίστες περιορισμένης κλίμακας που έρχονται και επανέρχονται μπροστά στα μάτια κάποιου που φυλλομετράει τον παγκόσμιο ιστό.

Υπάρχει ανάγκη για κάθετα δίκτυα ενημέρωσης. Τα οποία θα απλώνονται σαν δέντρο προς τα κάτω και θα διακλαδώνονται , σε κατηγορίες, θα συναντάνε άλλες κατηγορίες, θα συνδυάζονται με άλλες τέχνες και τελικά θα οδηγούν σε έναν πολύχρωμο, καλειδοσκοπικό, πλούσιο σε αναφορές κόσμο , όπου εικόνες, ήχοι, θέατρο, χορός, multimedia, performances και άλλες εκδηλώσεις θα διευρύνουν τον κόσμο της ανάγνωσης συνδέοντας τον με τον κόσμο της σκέψης, των ιδεών, της πρωτοβουλίας, της αυτό-εκτίμησης, της δράσης.

 

                                                ***

 (*) Ομιλία στο TEDx UniWA

 

 

 

 

 

 

Προηγούμενο άρθροH short list για το Man Booker 21 (της Αλεξάνδρας Σαμοθράκη)
Επόμενο άρθροΤο σπίτι ως χώρος οικείος και ανοίκειος (του Θανάση Αγάθου)

1 ΣΧΟΛΙΟ

  1. Κύριε Μπασκόζο, βεβαίως και όχι. Δεν επιλέγουμε ότι μας ενδιαφέρει δυστυχώς και δεν υπαρχει άλλος δρομος στην αγορά από το marketing των εκδοτικών που στοχεύουν μόνο για το κέρδος και αρα απευθύνονται στην εύκολη και πεπατημένη θεματολογία. Δεν δημιουργούν εστίες αναλαμπής του ενδιαφέροντος του αναγνωστικού κοινού και αρκούνται στα γνωστά σσφσλή’μονοπάτια’ του πελατολογιου του συγγραφέα και της παρέας.Εχω λάθος ?

Γράψτε απάντηση στο Λινα Σορογκα Ακύρωση απάντησης

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ