της Μαρίζας Ντεκάστρο
Σήμερα ξεκινώ για το ταξίδι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Μ’ ακούς;
Η βιβλική λέξη TEHOM σημαίνει «αρχέγονο βάθος, ή αλλιώς «άβυσσος». Είναι ο τίτλος της έκθεσης φωτογραφιών, βίντεο και κειμένων της Ρενέ Ρεβάχ, που επιμελήθηκε ο Κωστής Αντωνιάδης στο Μουσείο Μπενάκη Πειραιώς (διάρκεια μέχρι τις 19/5/2024).
Η έκθεση παρουσιάζει τη διαδρομή της οικογένειας Ρεβάχ, το 1943, από τη Θεσσαλονίκη προς το Auschwitz- Birkenau (το δασάκι των λευκών σημύδων). Η καλλιτέχνης έμαθε την ιστορία από τον παππού της και μοναδικό επιζώντα. Η ίδια έκανε δυο φορές το ταξίδι και με το έργο της, ένα ταξιδιωτικό/φωτογραφικό ημερολόγιο, θέλησε να τον οδηγήσει νοερά στον τόπο του εγκλήματος.
…Ταξιδεύω με τα βαγόνια του θανάτου συντροφιά με τις αναμνηστικές φωτογραφίες της οικογένειας…
Μπαίνοντας στην έκθεση, δεν είδα ούτε βαγόνια ούτε φωτογραφίες. Οδηγήθηκα κατευθείαν σ’ ένα δρόμο του στρατοπέδου με πέτρινα παλιά κτήρια του πρώην πολωνικού στρατώνα και θλιβερές σημύδες. Η φωτογραφία αποτυπώνει μια στιγμή συννεφιασμένης μέρας. Απόλυτη νέκρα στο μέρος όπου μαρτύρησαν μερικά εκατομμύρια άνθρωποι.
Άδεια ξύλινα εμπορικά βαγόνια, στην πρώτη αίθουσα, στάθμευαν στις ράγες. Και τότε ανακάλεσα στη μνήμη μου τον ωφέλιμο χώρο για το είδος του φορτίου που μετέφεραν, όπως το ένιωσα όταν μπήκα σε ένα τέτοιο βαγόνι στον τόπο μνήμης στο Μιλάνο, στο υπόγειο του Stazione Centrale απ’ όπου έφευγαν τα τρένα για τα στρατόπεδα της Πολωνίας.
Στο σιωπηλό περιβάλλον της έκθεσης ένας επαναλαμβανόμενος βόμβος σου τρυπάει το μυαλό. Είναι το soundtrack της έκθεσης που δημιουργεί αίσθημα ανησυχίας. Ένιωσα όπως στην ταινία Ο γιος του Σαούλ, την ντυμένη στα πορφυρά χρώματα της φωτιάς. Παρακολουθώντας στο σινεμά τις φωτεινές ημέρες που έζησε στη βίλα της, μεσοτοιχία με το στρατόπεδο, η οικογένεια του διοικητή του Ρούντολφ Ες, στην ταινία Ζώνη ενδιαφέροντος, ξανάκουσα τον ίδιο βόμβο που στην ταινία διακοπτόταν από γαυγίσματα, άγριες φωνές και πυροβολισμούς.
Σε άλλη αίθουσα, ο βόμβος καλύπτεται από το γλυκό κελάρυσμα των νερών του ποταμού Βιστούλα και της παραπλήσιας λίμνης, του αποθετηρίου των λυμάτων του στρατοπέδου, των τόνων της στάχτης που κατακάθισαν στον βυθό της.
Θέλεις να πάμε στις λίμνες; Μπορεί να βρέθηκαν τα κορίτσια μας εκεί…
Βρέθηκα σ’ έναν τόπο μελαγχολικής ηρεμίας με εικόνες της λίμνης, των οχθών με τη χαμηλή βλάστηση, των βράχων, των δέντρων στο βάθος και ανακάλεσα τη σκηνή όπου ο γεμάτος φροντίδα πατέρας Ρούντολφ Ες έβγαλε άρον άρον τα παιδιά του που πλατσούριζαν στο νερό επειδή αντελήφθη πού πατούσαν.
Προχωρώντας, η αίθουσα με τους μαύρους τοίχους μου υπενθύμισε το δράμα που επιτελέστηκε εκεί. Τα μεγάλα διάφανα τούλια που κρέμονται από ψηλά με έφεραν δραματικά πίσω στα γεγονότα. Πάνω τους απεικονίζονται σώματα νεκρών- πνιγμένων στο νερό ή από το αέριο; Το ρεύμα που προκαλούσε η κίνησή μας τα έκανε να αιωρούνται δημιουργώντας την εντύπωση πως βυθίζονται αργά, ενώ οι ψυχές τους τείνουν προς την επιφάνεια.
Νιώθω σαν λαγωνικό που ψάχνει τα ίχνη του χρόνου… Τα αποτυπώματα του Κυκλώνα Β σχηματίζουν κύματα και θάλασσες… Πες μου, πώς γίνεται η ομορφιά και ο θάνατος να έχουν το ίδιο πρόσωπο;…
Το αέριο Zyklon B, υποθέτω, πως φωτογραφήθηκε από τους ναζί τη στιγμή που έβγαινε από τους σωλήνες των ντους. Η Ρεβάχ το βρήκε στις επιφάνειες των τοίχων – ένα βαθύ κυανό- και το φωτογράφησε. Εξωπραγματικά σχέδια…
Ψάχνω για σημάδια ζωής στους παγωμένους τοίχους και ανακαλύπτω κρυμμένες φράσεις και ζωγραφιές…
Φωτογράφησε τα χαράγματα που άφησαν οι κρατούμενοι όσο είχαν ακόμα δυνάμεις-πορτρέτα, τοπία, παλάμες όπως στα σπήλαια των προϊστορικών, ζώα, λουλούδια. Συγκλονιστικό…
…Στους κοιτώνες στοιβάζονται χιλιάδες άνθρωποι με λάθος νούμερο παπούτσια και μηδενικά υπάρχοντα. Κάποιες φορές συναντώ ένα τραπέζι, μερικά σκαμπό και πάντα μια ξύλινη ντουλάπα. Αυτές οι μοναχικές ντουλάπες με γεμίζουν πόνο και νοσταλγία…
Συγκλονιστικές οι φωτογραφίες των τότε ασφυκτικών και πνιγηρών κοιτώνων. Σήμερα αδειανοί. Δεν θα κατοικηθούν ξανά από περαστικούς ενοίκους.
…Μπαίνω για τελευταία φορά στον κοιτώνα των γυναικών. Ένας κρότος, ένας επίμονος ήχος με οδηγεί στο κλειστό παράθυρο του κοιτώνα. Ένα πολύχρωμο πουλί, ένας καλόγηρος χτυπάει επίμονα το τζάμι προσπαθώντας να βγει έξω. Πού και πού σταματάει, κάνει ένα σύντομο μελωδικό κελάηδημα, κι έπειτα πέφτει ξανά πάνω στο τζάμι…
Μοναδική ένδειξη ζωής.
Συγκλονιστική η ανάδυση πορτρέτων στο τοίχωμα ενός βαγονιού. Πρόσωπα από ταλαιπωρημένες θολές φωτογραφίες εμφανίζονται κι έπειτα σβήνουν για να δώσουν τη θέση τους σε άλλα κάθε ηλικίας και φυσιογνωμικής ποικιλίας.
…Περπατώ στους ίδιους διαδρόμους που περπατούσαν τα κορίτσια μας, ανεβαίνω τις ίδιες σκάλες, με την προσμονή να ανακαλύψω πού οδηγούν. Φοβάμαι το κρυφό και το ανεπάντεχο που μπορεί να συναντήσω περνώντας τις ανοιχτές πόρτες…
Βλέποντας στις φωτογραφίες το τραυματικό βίωμα που αποτύπωσε το έκανε και δικό μας. Τέτοια είναι η δύναμή τους.
*****
Δυο βιβλία
Στο λεύκωμα TEHOM, των εξαιρετικών εκδ. Καπόν, καταγράφεται η μνήμη που συνδέει τα αντίθετα καταστροφή/επιβίωση. Περιλαμβάνει τα εικαστικά υλικά και τα κείμενα της έκθεσης της απογόνου και οικογενειακής αρχειονόμου Ρενέ Ρεβάχ. Η Ρεβάχ επεξεργάστηκε μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργίας τη μνήμη και τη διατήρησε αποτυπώνοντάς τη σε εικόνες.
Στην επιστροφή, ξαναδιάβασα αναπόφευκτα το δοκίμιο Σκόρπια*, του φιλοσόφου και ιστορικού της τέχνης Ζωρζ Ντιντί Ουμπερμάν, όπου καταθέτει σκέψεις από τη μελέτη των αρχείων του γκέτο της Βαρσοβίας.
Από τις τριανταπέντε χιλιάδες σελίδες που περιλαμβάνει το αρχείο με τα τεκμήρια που συνέλεξαν από το 1939 μέχρι το 1943 ο Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ και οι σύντροφοί του, και τα παράχωσαν σε αλουμινένιους τενεκέδες για να τα σώσουν, ο Ουμπερμάν διάβασε σκόρπια χαρτιά που πετάχτηκαν από τα βαγόνια προς την Τρεμπλίνκα, επιστολές, ποιήματα, μαρτυρίες, δημοφιλή τραγούδια, ακόμα και μαθήματα των παιδιών στα υπόγεια σχολεία του γκέτο, φωτογραφίες που τεκμηριώνουν για εμάς την καθημερινότητα των έγκλειστων. Τα σκόρπια θραύσματα, τα μουχλιασμένα ή τα εντοιχισμένα χαρτιά, τα πεταμένα στα κράσπεδα των σιδηροδρομικών γραμμών, τα πρόσωπα που χάθηκαν έγιναν οι σπόροι για να μην ξεχνάμε.
Γράφει ο Ουμπερμάν: Όλοι αυτοί από τους οποίους ο Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ συνέλεξε αποσπάσματα της επιβίωσης ή του θανάτου μπορούν να διαβαστούν και ως σπόροι ζωής, ακόμα κι αν αυτό αφορά άλλους…
Σπόροι σταριού
Ίσως και οι λέξεις αυτές
Διαρκέσουν, και όταν έρθει η ώρα
Βγουν στο φως
Και απροσδόκητα ανθίσουν
Έτσι όπως ο αρχαίος σπόρος
Έγινε στάχυ
‘Ίσως οι λέξεις αυτές να θρέψουν
Ίσως οι λέξεις αυτές γίνουν κτήμα
Του λαού στον ατέρμονο δρόμο του.
Ποίημα του Avrom Sutzkever, έγκλειστου στο γκέτο της Βίλνα, γραμμένο τον Μάρτιο του 1943.
*****
Πριν μέρες, βρέθηκα στα Χανιά για ένα πρόγραμμα παράλληλης ανάγνωσης τριών εικονογραφημένων βιβλίων για το Ολοκαύτωμα και ρώτησα μια τάξη 13χρονων μαθητών γιατί μας χρειάζονται όλες αυτές οι τραγικές ιστορίες. Απάντησαν ομόφωνα το προφανές: Για να ξέρουμε και να μην ξεχνάμε!
Η αυθόρμητη απάντηση των παιδιών συνάντησε τα λόγια του Ουμπερμάν: …να γράψεις ένα βιβλίο μ’ αυτή την προοπτική (τη διάσωση της μνήμης) είναι μια χειρονομία
για να μπουν όλα στο παιχνίδι ενώ όλα είχαν γίνει στάχτες…
Και σκέφτομαι ότι ίδια η πράξη της γνώσης θεμελιώνεται στην αποδοχή των τεκμηρίων και αυτή με τη σειρά της θεμελιώνει τη διατήρηση της μνήμης είτε τη διαβάζουμε σε δοκιμιακά κείμενα, στην πεζογραφία και την ποίηση, είτε τη βλέπουμε σε εικαστικές εκθέσεις.
*Βλ. αναφορά στο βιβλίο του Ουμπερμάν από τον Σπύρο Κακουριώτη:
INFO
Ρενέ Ρεβάχ, TEHOM- Άβυσσος (ελληνικά, αγγλικά),
Εκδ. Καπόν, 2024.
Ζωρζ Ντιντί Ουμπερμάν, Σκόρπια, ταξίδι στο αρχείο του γκέτο της Βαρσοβίας, Μτφρ. Ρίκα Μπενβενίστε, Εκδ. Νήσος, 2023.
