Ξένη Δ.Μπαλωτή.
«Παρασκευή 31.1.1936
(…) Έχω πλήρη συνείδηση του μεγέθους της κίνησης που έκανα σήμερα. Μετά από 3 χρόνια ενδοιασμού, άφησα την συνείδησή μου και την πεποίθησή μου να μιλήσουν…»
«Δευτέρα, 3.2.1936
(…) Η συναίσθηση ότι επέφερα το δίχως άλλο ένα αισθητό πλήγμα σ’αυτό το καθεστώς, το γεμάτο μυσαρότητες με γεμίζει ικανοποίηση. Θα προσπαθήσει με όλες τις δυνάμεις του να με εκδικηθεί. Ας το κάνει!»[1]
Έτσι κατέγραψε ο Thomas Mann στο «Ημερολόγιο» του την πράξη που θεωρείται ότι τον πέρασε από το στρατόπεδο του «απολίτικου» σ’αυτό του «πολιτικοποιημένου» λογοτέχνη ενάντια στη ναζιστική αχρειότητα.
Ανάμεσα σ’αυτές τις 3 μέρες που έσωσαν την τιμή του, μεσολάβησε η δημοσίευση στην εφημερίδα «Neue Zürcher Zeitung» της «Ανοικτής επιστολής» του όπου μεταξύ άλλων διαπίστωνε πως «…τίποτα το καλό δεν θα μπορέσει ποτέ να προκύψει από το παρόν γερμανικό καθεστώς, είτε για τη Γερμανία είτε για τον υπόλοιπο κόσμο…»[2]
Δεν έχει νόημα να διερωτηθούμε εάν το έπραξε αυτοβούλως ή επηρεασμένος από την αντίδραση, κυρίως, της κόρης του Έρικας. Άλλωστε, την 1η Φεβρουαρίου (1936), τον ίδιο προβληματισμό κατέγραψε και εκείνος στο «Ημερολόγιό» του. Σημασία έχει ότι το έκανε, πλήρωσε το τίμημα, καθώς λίγους μήνες αργότερα του αφαιρέθηκε η γερμανική ιθαγένεια, δημεύτηκε η περιουσία του και το κυριότερο, απαγορεύτηκαν τα βιβλία του. Αυτός ο τελευταίος λόγος ήταν εξάλλου ένας από αυτούς που τον κρατούσαν δέσμιο της προσεχτικής του αντίδρασης ενάντια στο ναζιστικό καθεστώς, παρότι ήταν ένας από τους πρώτους που σχολίασε αρνητικά την εμφάνιση του εθνικο-σοσιαλισμού, το 1921. Ο Th.Mann πάντα πίστευε ότι μπορούσε με τα έργα του να επηρεάσει τους συμπατριώτες του και να αλλάξει τη ροή των γεγονότων. Γι’αυτό έπρεπε να διαβάζεται και γι’αυτό θεωρούσε ότι δεν έπρεπε να φτάσει στα άκρα την ρήξη του με το καθεστώς.
Όμως, από την στιγμή που πήρε απόφαση να κόψει κάθε γέφυρα με τη ναζιστική Γερμανία, το 1936, υπηρέτησε με συνέπεια τις ιδέες του και με μαχητικότητα τους δύο βασικούς του στόχους: να νικηθεί ο ναζισμός και να οικοδομηθεί η Ευρώπη της ειρήνης και της αλληλεγγύης με τη Γερμανία παρούσα και όχι εις βάρος της όπως είχε συμβεί το 1919, στις Βερσαλλίες.
Το θέμα της «ενωμένης Ευρώπης» ούτε άγνωστο του ήταν ούτε ως λύση της στιγμής το αντιμετώπισε. Ήταν πεπεισμένος Ευρωπαίος από το Νοέμβριο του 1922 όταν ο R.Coudenhove- Kalergi (1894-1972) (εις το εξής R.C-K) παρουσίασε το σχέδιο της «Πανευρώπης»,- μίας Ευρώπης ενωμένης πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά. «Η μεταπολεμική Ευρώπη (αυτή του 1918) ή θα ενωθεί ή θα καταστραφεί», έγραψε ο R.C-K και πολλοί διανοούμενοι, όπως οι Th.Mann, Α.Einstein κά στρατεύθηκαν στο πλευρό του. Ο Th.Mann δεν εγκατέλειψε ποτέ αυτό το σχέδιο και το υπερασπίστηκε έως το τέλος, ακόμη και τη δεκαετία του 1930 όταν αυτό φάνηκε να ξεθωριάζει. Το αποδεικνύουν τα αρχεία του R.C-K και η αλληλογραφία του με τον Th.Mann.
Για τον Th.Mann αυτό που συνέβη το 1939, δηλ. η κήρυξη του πολέμου, ήταν ταυτισμένη με κάθε εκλογική επιτυχία του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος που τo έφερνε πιο κοντά στην εξουσία, γι’αυτό και τον Αύγουστο του 1932 κατήγγειλε τον ναζισμό ως «εθνική αρρώστια»[3], το 1933, με την άνοδο του Χίτλερ στην Καγκελαρία, έγραψε στον Α.Einstein ότι αυτό που συνέβη είναι «…υποβιβασμός στη βία, στην εκδίκηση και δίψα για θάνατο…»[4] και με πολλές άλλες παρόμοιες παρεμβάσεις του συνέχισε να το κάνει έως το 1936, όταν η κατάσταση είχε φτάσει στο απροχώρητο. Η διεθνής κοινότητα όχι μόνο είχε ανεχθεί τους «Νόμους της Νυρεμβέργης» (Σεπτ.1935) με τους οποίους ουσιαστικά ξεκινούσε η πρώτη φάση της ναζιστικής «λύσης» του εβραϊκού ζητήματος, αλλά συνέχιζε να πλανάται ότι μπορεί να σταματήσει τις επιδιώξεις του Χίτλερ με την υιοθέτηση της πολιτικής του «κατευνασμού» όπως αποκλήθηκε από τους υπέρμαχους της ιδέας, Βρετανούς. Αυτή η πολιτική όχι μόνο δεν απέδωσε, αλλά κατέληξε στο «Σύμφωνο του Μονάχου» (Σεπτ.1938) το οποίο και άνοιξε το δρόμο προς τον πόλεμο.
Τότε, ο Th.Mann σχολίασε στον Hermann Hesse : «…Να ήξεραν άραγε οι Άγγλοι πολιτικοί τι έκαναν; Πολύ φοβούμαι πως ήξεραν.»[5]
Και έτσι έγραψε το πολιτικό δοκίμιο «Αυτή η Ειρήνη» (τέλη του 1938) με το οποίο «εγκαινίασε» την σχέση του με την προπαγανδιστική γραφή, θέτοντας τους Άγγλους ενώπιον των ευθυνών τους!
Τον Σεπτέμβριο του 1939, η Ευρώπη θέρισε ότι είχε σπείρει. Ο Χίτλερ εισέβαλλε στην Πολωνία και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε.
Ο Th.Mann έτυχε να βρίσκεται στην Στοκχόλμη. Στο «Ημερολόγιό» του της 2ας Σεπτεμβρίου (1939) έγραψε: «…Τελεσίγραφο της Αγγλίας. Αποφασισμένη να βάλει τέλος στο εθνικο-σοσιαλιστικό καθεστώς… Τώρα, μιλάνε τη γλώσσα μας, ο Χίτλερ χαρακτηρίζεται τρελός. Αργά, πολύ αργά! …»[6]
Και δεν ήταν μόνο η Αγγλία που άργησε να καταλάβει. Ήταν Δεκέμβριος του 1937, όταν η σοσιαλιστική εφημερίδα “La sentinelle” της Ελβετίας, στο κεντρικό της άρθρο ανέφερε: «…απέναντι στο μέλλον, είμαστε λιγότερο απαισιόδοξοι απ’όσο ο Th.Mann που πιστεύει ότι ο κόσμος μας θα καταστραφεί εάν δεν συνειδητοποιήσει πού βρίσκεται…»[7]
Ο Th.Mann δεν ήταν πλέον διατεθειμένος να αφήσει τον ελεύθερο κόσμο, εν προκειμένω τις ΗΠΑ, στην μακάρια ηρεμία του. Ρίχτηκε στην συνειδητή συγγραφή προπαγανδιστικών κειμένων με ένα και μοναδικό στόχο: την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και την εγκατάλειψη από τις ΗΠΑ της πολιτικής του απομονωτισμού που είχαν επιλέξει.
Έτσι προέκυψε το «Αυτός ο πόλεμος» που γράφτηκε μεταξύ Νοεμβρίου και Δεκεμβρίου 1939, μεταξύ Άμστερνταμ και ΗΠΑ, όπου ο Th.Mann κατάφερε με δυσκολία μεν να επιστρέψει, αλλά με ευκολία να συναντά τον Πρόεδρο Fr.Roosevelt.
Σε επιστολή προς τον αδελφό του Heinrich (3.3.1940), ο Th.Mann περιγράφει την ψυχολογική του κατάσταση όταν ξεκίνησε αυτό το κείμενο: «Πρέπει να παραδεχτώ ότι απέχω πολύ από του να είμαι θεατής <των γεγονότων>, και συχνά αισθάνομαι διχασμένος ανάμεσα στην απέχθεια και τη λαχτάρα να δω να αποδίδεται δικαιοσύνη. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού <στη Σουηδία> ξαναπροπαγάνδισα εντός πολύ περιορισμένων ορίων, όσο επέτρεπε η «ουδετερότητα» και επίσης έγραψα ένα αντίστοιχο του «Αυτή η ειρήνη», το «Αυτός ο πόλεμος», το οποίο αμέσως δημοσιεύτηκε στο Λονδίνο…»[8]
Τα Χριστούγεννα του 1939, όλα τα μέλη της εξόριστης οικογένειας Mann βρέθηκαν για λίγες ημέρες στην οικία τους στο Princeton. Ο Klaus Mann στο «Ημερολόγιο» του καταγράφει την βραδιά της 30ης Δεκεμβρίου 1939: «Άλλη ανάγνωση: ο νέος πολιτικός «λίβελος» του Μάγου[9] (με μεγάλο εγκώμιο προς τη Μεγάλη Βρετανία). Η αρχή είναι περισσότερο απ’όσο χρειάζεται λεπτομερής και χολερική. Αλλά, από το μέσο και μετά, αυτό γίνεται όλο και πιο ενδιαφέρον.»[10]
«Χολερικό»; Ακριβώς! Και αυτό δεν είναι καθόλου ψόγος για τον Th.Mann. Αφ’ότου αποφάσισε να πολεμήσει τον ναζισμό με το ένα και μοναδικό όπλο που διέθετε, την πέννα του, αυτό το όπλο θα το χρησιμοποιούσε με κάθε τρόπο, ακόμη και εάν έπρεπε να χρησιμοποιήσει λέξεις που δεν ταίριαζαν είτε με την έμφυτη αριστοκρατικότητα του είτε, ακόμη περισσότερο, με τον αριστουργηματικό τρόπο που χρησιμοποιούσε τις λέξεις.
Με το «Αυτός ο πόλεμος» γίνεται πλέον φανερό ότι ο Th.Mann γράφει για να σώσει ό,τι μπορεί από τη «δική» του Γερμανία. Με τα προπαγανδιστικά του κείμενα αγωνίζεται κατά του κοινού εχθρού, του Χίτλερ και με τα λογοτεχνικά του αναβιώνει τον κόσμο που άφησε.
Με αυτόν τρόπο θα κάνει πράξη την ρήση του « η Γερμανία είναι εκεί όπου βρίσκομαι εγώ» διαχωρίζοντας τους ναζιστές από τη χώρα του και τους αντιδρώντες στον ναζισμό, εν προκειμένω τους εξορισθέντες Γερμανούς, από αυτούς που έσκυψαν το κεφάλι. Τελικός του στόχος είναι να σωθεί η Γερμανία της κουλτούρας και του πολιτισμού ώστε την επομένη του πολέμου, όταν το σχέδιο της ενοποίησης της Ευρώπης επανέλθει, η χώρα του να αποτελέσει μέρος αυτής. Η «Πανευρώπης» μπορεί να είχε ανασταλεί, αλλά δεν είχε ακυρωθεί.
Όμως, αυτό που προείχε ήταν να κινητοποιηθούν όλοι ώστε ο Χίτλερ να νικηθεί το συντομότερο δυνατό. Η Γαλλία, στην οποία τόσα πολλά ήλπιζε, όπως αποκαλύπτει το «Ημερολόγιό» του, τον είχε ήδη απογοητεύσει αρνούμενη να υπερασπιστεί την «Συνθήκη εγγύησης των συνόρων» που την έδενε με την Τσεχοσλοβακία, προς όφελος του Χίτλερ.
Τώρα, ήταν η Αγγλία που κρατούσε τα κλειδιά της επιτυχίας στην Ευρώπη γι’αυτό και οι έπαινοι του προς αυτήν στο «Αυτός ο πόλεμος». Άλλωστε, οι απόψεις που είχε διατυπώσει εναντίον της στο «Αυτή η Ειρήνη» δεν είχαν αποφέρει αποτελέσματα! Είχε συμβεί το αντίθετο! Και όπως εύστοχα σχολίασε ο αδελφός του Heinrich (Μάιος 1940): «Οι Άγγλοι σου συγχώρεσαν το «Αυτή η ειρήνη» και θέλουν να αναμεταδώσουν το «Αυτός ο πόλεμος» στη Γερμανία. Ακούω ράδιο κάθε βράδυ, ελπίζοντας αυτό να συμβεί….»[11] Κάτι που δεν γνωρίζουμε αν συνέβη!
Με το «Αυτός ο πόλεμος», ο Th.Mann προέβαλε κατ’αρχήν την χρησιμότητα στην κοινωνία των πραγματικά διανοουμένων που σε ώρα ανάγκης αναδεικνύονται σε οδηγούς της, με τις λέξεις που χρησιμοποίησε απέδειξε ότι ξέρει να προσεγγίζει κάθε είδους επιπέδου ακροατήριο, εμφανίστηκε περισσότερο πολιτικός στην σκέψη από τους κατ’επάγγελμα πολιτικούς όταν από τα χρόνια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, ερμηνεύοντας τα λόγια και τα έργα των πολιτικών, άρχισε να αναθεωρεί ακόμη και τις δικές του απόψεις περνώντας από τον εθνικισμό της γερμανικής κουλτούρας στην υπεράσπιση της σοσιαλ-δημοκρατίας, τόλμησε να θέσει ξεκάθαρα το ζήτημα της συλλογικής ευθύνης της γερμανικής κοινωνίας για όσα συνέβησαν ή έμελλαν να συμβούν, ευελπιστώντας ότι αυτή η δημόσια τοποθέτησή του θα τους κινητοποιούσε έστω και καθυστερημένα και κυρίως τεκμηρίωσε πως η λύση του ευρωπαϊκού προβλήματος βρίσκεται στην ενωμένη Ευρώπη.
Με το «Αυτός ο πόλεμος», ο Th.Mann δεν αναδεικνύεται τόσο σε προφήτη της ενωμένης Ευρώπης, όσο σε θεματοφύλακα της ευρωπαϊκής ιδέας.
Αυτό, από μόνο του είναι λόγος ανάγνωσης του παρόντος βιβλίου. Αποτελεί την καλλίτερη απάντηση σε αυτούς που θεωρούν το ευρωπαϊκό οικοδόμημα πρόβλημα ενώ είναι η ασφαλέστερη προσφερόμενη λύση για να ζήσουμε «ως μία ελεύθερη κοινότητα προσανατολισμένη στις τέχνες της ειρήνης», όπως γράφει και ο Th.Mann.
info: Thomas Mann «Αυτός ο πόλεμος», μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, επίμετρο: Κ.Παπαγεωργίου, εκδ. Πόλις, 2017
[1] Th.Mann “Journal 1918-1939”, Paris, Gallimard, τ.1ος, σελ.477,478
[2] https://kuenste-im-exil.de/KIE/Content/DE/Objekte/mann-thomas-offener-brief-nzz-1936.html?single=1
[3] https://www.nzz.ch/articleD11WI-1.163244
[4] http://pressechronik1933.dpmu.de/thomas-mann-am-15-5-1933-brief-an-albert-einstein/
[5] Αλληλογραφία Τ.Μαν-Ε.Εσσε «1910-1955», εκδ. Καστανιώτη, σελ.97
[6] “Journal”, τ.1ος, σελ.579
[7] http://doc.rero.ch/record/223402/files/1937-12-27.pdf
[8] Letters of Heinrich and Thomas Mann (1900-1949), Λονδίνο 1998, σελ.233
[9] Έτσι τον αποκαλούσαν τα παιδιά του
[10] Klaus Mann «Journal. Les années d’exil. 1937-1949», Παρίσι 1998, σελ.184
[11] Οπ.π. «Letters…»,σελ.234
