της Μαρίζας Ντεκάστρο
Το μυθιστόρημα του Λουί Περγκό, Ο πόλεμος των Κουμπιών (1912), το γνώρισα από την ταινία του 1962 που παίχτηκε στην Αθήνα και είδα σε κάποιο από τα πολλά σινεμά της Πατησίων. Ήταν από τις ελάχιστες ταινίες για παιδιά και θυμάμαι πως ενθουσιάστηκα.
Δεκαετίες αργότερα πρότεινα το μυθιστόρημα ως ανάγνωσμα σε μαθητές της ΣΤ δημ.
Τα τηλέφωνα του σχολείου πήραν φωτιά. Ποιο ήταν το τόσο σοβαρό ζήτημα που ξεσήκωσε τους γονείς των μαθητών; Οι βωμολοχίες, οι χοντρές βρισιές των πρωταγωνιστών πάνω στο παιχνίδι. Είναι γεγονός ότι τα παιδιά βρίζουν, αν και τα μικρότερα δεν καταλαβαίνουν τις περισσότερες φορές το νόημα των βρισιών. Νομίζω ότι η ανάγνωση εκ μέρους τους, αν υποθέσουμε ότι διάβασαν το μυθιστόρημα, σταμάτησε εκεί, στην επιφάνεια. Ξέραν δεν ξέραν λοιπόν οι γονείς πώς μιλούν μεταξύ τους τα παιδιά, ενοχλήθηκαν σφόδρα και δεν ήταν η βιαιότητα του παιχνιδιού και το μίσος των αντιπάλων που ενόχλησε, ούτε η διάλυση αυτού που θεωρούσαν ειδυλλιακό κόσμο των παιδιών.
Ο παιδικός πόλεμος μεταξύ Λονγκβέρνων και Βερλάνων πατούσε στην παλιά αντιπαλότητα των δύο χωριών εξαιτίας κτηματικών διαφορών και η οποία μπλεκόταν για χρόνια με τα τοπικά πολιτικά ζητήματα– συντηρητικοί καθολικοί εναντίον «κόκκινων» – ενώ είχε σχέση και με όσα άκουγαν τα παιδιά στα σπίτια τους για τους «διπλανούς». Αυθόρμητα όλα αυτά έγιναν βίαιο παιδικό παιχνίδι. Βίαιο, επειδή εκείνα τα παιδιά ήταν εθισμένα σε σκληρές συμπεριφορές εκ μέρους των γονιών τους, αλλά και του σχολείου, και τους ήταν φυσικό να παίζουν άγρια και να ρίχνουν γερό ξύλο. Όλοι λοιπόν εναντίον όλων, παιδιά εναντίον παιδιών, ενήλικοι εναντίον ενηλίκων και εναντίον των παιδιών τους.
Ο Πόλεμος των κουμπιών (υπότιτλος Μια αφήγηση των 12 χρόνων μου), είναι ένα μυθιστόρημα κατά των καλών συμπεριφορών, υπέρ της μπαγαποντιάς, της επινοητικότητας και του παιδικού ενθουσιασμού. Αλλά και της αντίδρασης των παιδιών στους περιορισμούς και τις τιμωρίες των ενήλικων που είχαν ως αποτέλεσμα τις παραβατικές συμπεριφορές τους. Είναι μυθιστόρημα μιας παλιάς εποχής, καθώς ο συγγραφέας εικονογραφεί την αγροτική Γαλλία των αρχών του 20ου αιώνα, με τη στέρηση και τη φτώχια αλλά και την ελευθερία που απολάμβαναν τα παιδιά κυκλοφορώντας με ασφάλεια στα χωράφια και τα δάση αφού ήταν εξοικειωμένα με τη φύση και τα ζωντανά και συμμετείχαν στις δραστηριότητες των μεγάλων, και δέχονταν αδιαμαρτύρητα την παιδαγωγική του ξύλου και κάθε είδους τιμωρία. Ήταν άγρια παιδιά, ξεροκέφαλα, στερημένα χωριατόπαιδα, που δεν τους έλειπε ούτε η ενέργεια, ούτε η φαντασία. Η οργανωτικότητα, η πειθαρχία, η δημοκρατία με την οποία παίρνονταν οι αποφάσεις στον στρατό τους, η στρατηγική, τα αντίποινα, τα κλάματα (ακόμη και ο γενναίος αρχηγός Λεμπράκ κλαίει, άλλωστε παιδί σαν όλα ήταν) περιγράφουν μια, παιδική φυσικά, κοινωνία συγκροτημένη με αυστηρή ιεραρχία: αρχηγοί, υπαρχηγοί, κατάσκοποι, πεζικάριοι, καθένας στο πόστο του, στο πόστο της και η Μαρί, η αδελφή ενός από τους πολεμιστές, που έραβε και επιδιόρθωνε τα σκισμένα ρούχα τους (τυπική κοριτσίστικη φιγούρα της εποχής του Περγκό).
Στο μυθιστόρημα οι μεγάλοι τη βγάζουν λάδι αφού κάνουν ό,τι πρέπει για να συνετίσουν τα βλαστάρια τους. Η στάση τους συνοψίζεται στα λόγια του Κρικ, ενός εκ των πρωταγωνιστών, στην τελευταία φράση του μυθιστορήματος. Αναρωτιέται φωναχτά ο Κρικ: Λέτε όταν μεγαλώσουμε να γίνουμε κι εμείς τόσο χαζοί; «Χαζοί» επειδή οι μεγάλοι νομίζουν ότι τα παιχνίδια και τα όνειρα σβήνουν με τις τιμωρίες. Γιατί ήταν βέβαιο ότι Λονγκβέρνοι και Βερλάνοι θα ξαναχτυπιόνταν όταν θα περνούσε η μπόρα…
Ο Πόλεμος των κουμπιών, όπως όλα τα κλασικά έργα, πρέπει να διαβαστεί με άξονα την εποχή του. Πολλά άλλαξαν στις αντιλήψεις όπως, για παράδειγμα, η θέση των γυναικών, η νεανική βία και η παραβατικότητα η οποία είναι στις μέρες μας εντελώς διαφορετική, τα παιδιά ελέγχονται, συχνά ασφυκτικά, από τους ενηλίκους, η παιδαγωγική -τέλος το ξύλο στα σχολεία, ενεργητική μάθηση, κ.ά. Ωστόσο, αν κάτι έμεινε σταθερό από την εποχή του Περγκό είναι το γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα που υπερασπίζεται την έννοια του Πολίτη και τον Διαφωτισμό. Το διαπιστώνουμε στις σκηνές στο σχολείο όταν ο δάσκαλος ζητάει από τους μαθητές να εξηγήσουν τις έννοιες «πολίτης» και «Παγκόσμιο μέτρο», ένα μέσο συνεννόησης μεταξύ κρατών!
Για άγρια παιδιά διαβάσαμε στο παιδικό εικονογραφημένο Η φυλή των Βρομύλων (Μικρή Σελήνη, 2021), στα νεανικά Ξύλινα σπαθιά (Πατάκης, 2013) όπου ο Παντελής Καλιότσος προτείνει την ειρήνη αντί για τον πόλεμο, στο Ο άρχοντας των μυγών του Ουίλιαμ Γκόλντιγκ (Καστανιώτης) που τραβάει την αγριάδα στα άκρα. Ο Λουί Περγκό αφήνει το τέλος ανοιχτό υπολογίζοντας ότι οι διδαχές θα προκύψουν μέσα από τα κωμικοτραγικά επεισόδια, την υποκρισία των ενηλίκων και τον αναστοχασμό των αναγνωστών.
Λουί Περγκό,Ο πόλεμος των κουμπιών,Εικ. Βασίλης Γρίβας,Μτφρ. Τατιάνα Μιχαλά, Εκδ. Μεταίχμιο, 2023
