του Θόδωρου Σούμα
Το περιεκτικό και αναλυτικό βιβλίο του Γιώργου Σιακαντάρη έχει ως καμβά τους μύθους όσο και τις προκλήσεις, τις οποίες σήμερα καλείται να αντιμετωπίσει, με αυτεπίγνωση, η σοσιαλδημοκρατία. Το ζητούμενο σε αυτήν την εμβριθή μελέτη των διακοσίων σαράντα σελίδων είναι να προσδιοριστούν οι πολιτικοί στόχοι της σύγχρονης, κυρίως ευρωπαϊκής, σοσιαλδημοκρατίας, που βρίσκεται σε κρίση ταυτότητας, στον ευρύτερο χώρο της παγκοσμιοποίησης. Από τον διδάκτορα της κοινωνιολογίας Γ. Σ. αναζητούνται και εντοπίζονται οι σοσιαλδημοκρατικοί στόχοι, οι φιλελεύθερες σοσιαλδημοκρατικές προσεγγίσεις και αναλύσεις, σε μια εποχή επικράτησης της παγκοσμιοποίησης και κρίσης του έθνους-κράτους. Το πολιτικό ζητούμενο τίθεται από τις πρώτες κιόλας σελίδες ενός βιβλίου υπό τον εύγλωττο τίτλο “Το πρωτείο της δημοκρατίας, η σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία”, ενώ απαντήσεις δίνονται βαθμιαία, και μερικώς, όχι πλήρως, μέσα από την περιδιάβαση στις διαφορετικές φιλελεύθερες σοσιαλδημοκρατικές τάσεις και απόψεις. Αυτό συμβαίνει επειδή ο συγγραφέας, στο δοκίμιό του, θέτει τις βάσεις ώστε το ερώτημά του να απαντηθεί μέσα από περαιτέρω οικονομικοπολιτικές μελέτες· ποιες μπορεί να είναι οι μέθοδοι και ποιοι οι θεσμοί που θα διευκολύνουν την εγκαθίδρυση μιας δίκαιης, καλύτερης παγκοσμιοποίησης, μιας σοσιαλδημοκρατικής αντίληψης.
Με την κρίση της σοσιαλδημοκρατίας – μετά τη χρυσή μεταπολεμική περίοδο της ανάπτυξης που φθάνει έως το 1970 – , η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία έχει συγκλίνει με τις οικονομικές αντιλήψεις, περί αυστηρού ελέγχου της δημοσιονομικής πειθαρχίας και ισορροπίας, των συντηρητικών λαϊκών και χριστιανοδημοκρατικών ευρωπαϊκών κομμάτων. Σήμερα, εν όψει της καλπάζουσας παγκοσμιοποίησης, πρέπει να επανεφεύρει τα πολιτικά, και οικονομικά, προτάγματά της. Γι’ αυτό και ο καθηγητής Σιακαντάρης, στο βιβλίο του, από τον τίτλο ακόμα μιλά για την ανάγκη προσδιορισμού και καθορισμού μιας νέας σοσιαλδημοκρατίας, μετά τη σοσιαλδημοκρατία υπό κρίση.
Βασική ιδέα του συγγραφέα είναι ότι, σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, οι μέθοδοι, τα εργαλεία και η σκέψη της σοσιαλδημοκρατίας πρέπει να τροποποιηθούν και να προσαρμοστούν στην εποχή της αναπόφευκτης πλέον παγκοσμιοποίησης, να ξεφύγουν από τα όρια της εθνικής πολιτικής, τα παλαιά δεσμευτικά πλαίσια του έθνους-κράτους, και να διεθνοποιηθούν, να αποκτήσουν παγκόσμιες διαστάσεις, να ελέγξουν πολιτικά και οικονομικά τις (σήμερα ανεξέλεγκτες) διαστάσεις της (νεοφιλελεύθερου τύπου) παγκοσμιοποίησης. Η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία οφείλει, δηλαδή, να ελέγξει τις απεριόριστες κινήσεις των κεφαλαίων και των χρηματοπιστωτικών προϊόντων στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο.
Ο συγγραφέας εξηγεί πώς η σοσιαλδημοκρατία σήμερα έχει παγιδευτεί μεταξύ του δίπολου έθνους-κράτους και παγκοσμιοποίησης, χωρίς τελικά να επιλέγει έναν από τους δύο πόλους, με αποτέλεσμα να υποχωρεί ή να ηττάται. Αυτό που μπορεί και χρειάζεται να γίνει, δεν είναι η κατάργηση της αναπότρεπτης παγκοσμιοποίησης αλλά ο εκδημοκρατισμός της. Η παγκοσμιοποίηση, μια κυρίως οικονομική (μα και πολιτιστικοπολιτική) αναπόφευκτη διαδικασία, πάσχει από έλλειψη διεθνών θεσμών ελέγχου και λογοδοσίας των παγκόσμιων οργανισμών και εταιρειών. Η σοσιαλδημοκρατία πρέπει να πρωτοστατήσει στη δημιουργία παγκόσμιων κοινοβουλευτικών fora και άλλων διεθνών θεσμών, συστηματικής λογοδοσίας και ελέγχου των διεθνών οργανισμών και των παγκόσμιων οικονομικών διαδικασιών. Οι μέθοδοι, όπως και τα εργαλεία, παραμένουν, δυστυχώς, εθνικές και κρατικές, ενώ οι λύσεις των προβλημάτων είναι παγκόσμιο ζητούμενο. Η σοσιαλδημοκρατία, σεβόμενη τη λειτουργία των αγορών, οφείλει να λειτουργεί ρυθμιστικά, να τους ασκεί έλεγχο και να προωθεί τρόπους ελέγχου τους, όπως και δημοκρατικούς θεσμούς λογοδοσίας. Χρειάζεται να διαμορφωθεί ένα εναλλακτικό, σοσιαλδημοκρατικό, σχέδιο στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης –όχι να ασκηθεί μια πολιτική anti-globalisation, αλλά alter-globalisation, δηλαδή διαφορετικής, δημοκρατικής παγκοσμιοποίησης. Η πρόκληση είναι ότι τα διεθνή οικονομικά συστήματα δεν νομιμοποιούνται δημοκρατικά. Δυστυχώς, όπως επισημαίνεται στο κεφάλαιο “Εκδημοκρατισμός και εξευρωπαϊσμός της παγκοσμιοποίησης”, η παγκοσμιοποίηση των αγορών, των εταιρειών, της παραγωγής και διανομής, δεν συνοδεύονται επαρκώς από δράσεις παγκοσμιοποίησης των πολιτικών φορέων, των κομμάτων και συνδικάτων και των διακρατικών, διακυβερνητικών (π.χ. ευρωπαϊκών) θεσμών.
Η Ενωμένη Ευρώπη μπορεί να αποτελέσει το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που θα επιτρέψει και θα διευκολύνει την άσκηση υπερεθνικών οικονομικών πολιτικών, μιας κοσμοπολιτικής, δημοκρατικής διάστασης. Μπορεί “να επιβάλλει σε ισχυρούς συμμέτοχους της αγοράς, ανακατανεμητικές υποχρεώσεις και να σχηματίσει μια νέα συλλογική ταυτότητα πέρα από τα όρια του έθνους-κράτους. Και στη συνέχεια, ως παγκόσμιος οργανισμός, μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη παγκοσμιοποίησης όχι μόνο των αγορών, αλλά και του δικαίου και της πολιτικής δημοκρατίας” (σελ. 309, 310). Η σοσιαλδημοκρατία οφείλει να προβάλλει, σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, “νέα κοινωνικά πρότυπα και νέες μορφές διακυβέρνησης, ή αλλιώς να καθοδηγεί, να διορθώνει, να εκπολιτίζει την παγκοσμιοποίηση”. Ο καθηγητής Σιακαντάρης ενστερνίζεται την άποψη του Άγγλου κοινωνιολόγου και πολιτικού επιστήμονα Colin Crouch, ότι η παγκοσμιοποίηση δεν πρέπει να είναι “υπερπαγκοσμιοποίηση”, ακραία παγκοσμιοποίηση, αλλά οφείλει να μετριαστεί μέσω ρυθμίσεων από διεθνείς οργανισμούς οι οποίοι μπορούν να υποστούν δημοκρατικές πιέσεις. Να διεξαχθεί μια δημόσια συζήτηση σχετικά με τις πολιτικές, που θα ακολουθήσουν οι εθνικές κυβερνήσεις, και με τα πολιτικά μέτρα που θα υιοθετήσουν αναφορικά με διεθνείς οργανισμούς, όπως είναι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Η σοσιαλδημοκρατία, ως φορέας της εθνοκρατικής κυριαρχίας, έχει τελειώσει, όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Σιακαντάρης, αλλά ως φορέας της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας μόλις τώρα αρχίζει να υφίσταται. Αν δεν αρχίσει να λειτουργεί, και αν δεν συνεχίσει έτσι, ως δύναμη της παγκοσμιοποίησης, θα πεθάνει…
Όπως ισχυρίζεται ο Τάσος Γιαννίτσης (“Σοσιαλισμός και ευρωπαϊκή προοπτική”, Τα Νέα), η σοσιαλδημοκρατία “αντιμέτωπη με την παγκοσμιοποίηση, με ραγδαίες ανατροπές και νέα προβλήματα, γλυστράει στο να ετερο-προσδιορίζεται από τις καταστάσεις, αντί να αυτοπροσδιορίζεται”. Δεν πρέπει να εγκλωβιστεί στον κόσμο του έθνους-κράτους, μα να αναδείξει την αναζήτηση της νέας ταυτότητάς της στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Η κατάρρευση της σοσιαλδημοκρατίας είναι αποτέλεσμα της μετάβασης από τις εθνοκεντρικές οικονομίες σε αυτές της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Η λύση δεν βρίσκεται στην επιστροφή στο έθνος-κράτος αλλά στην αναζήτηση θεσμών λαϊκής κυριαρχίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Χρειάζεται να ενισχυθούν οι παγκόσμιοι θεσμοί λογοδοσίας, που σήμερα η μονομέρεια και οι αδυναμίες τους τροφοδοτούν τη λαϊκίστικη, ακροδεξιά ή ριζοσπαστική αριστερή κι ακροαριστερή άρνηση της παγκοσμιοποίησης. Χρειάζεται, κατά συνέπεια, να μεταβούμε από την εθνοκεντρική σοσιαλδημοκρατία στην παγκοσμιοποιημένη σοσιαλδημοκρατία του 21ου αιώνα. Όχι η σοσιαλδημοκρατία να επιστρέψει σε κάποιες, παλαιές, δήθεν αριστερές αρχές της, αλλά να αναπροσαρμόσει την πρακτική της στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης.
Ο διδάκτωρ της κοινωνιολογίας Σιακαντάρης πιστεύει, ότι αυτό που χαρακτηρίζει τη σοσιαλδημοκρατία είναι το πρωτείο της δημοκρατίας (εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου του) και όχι το πρωτείο της πολιτικής, όπως ισχυρίζεται η Αγγλίδα πολιτικός επιστήμων Sheri Berman στο έργο της “Το πρωτείο της πολιτικής” (εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), το οποίο μνημονεύεται πολλές φορές στο δοκίμιο του συγγραφέα. Καμιά κοινωνική δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει εκεί όπου απουσιάζει η πολιτική δημοκρατία. Στόχος της σοσιαλδημοκρατίας, από μια εποχή κι ύστερα –από τον Γερμανό Μπερστάιν, τον Γάλλο Ζωρές και μετά –, ήταν ο δημοκρατικός καπιταλισμός με κοινωνικές δεσμεύσεις και δικαιοσύνη, με άρση της φτώχειας και των κοινωνικών αδικιών κι ανισοτήτων· η κοινωνία της ελεύθερης αγοράς με δημοκρατικές, δικαιοκρατικές, κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Μεταρρυθμίσεις και δομικές, θεσμικές, αλλαγές, και όχι βίαιη επανάσταση κατά του καπιταλισμού, η οποία εξέρχεται, λόγω της βιαιότητας και απολυτότητάς της, από τα πλαίσια της πλουραλιστικής, ανοιχτής, φιλελεύθερης, νεωτερικής και αντιπροσωπευτικής, κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Ο Σιακαντάρης διευκρινίζει ότι ο φιλελευθερισμός είναι, εξαρχής και δομικά, σύμφυτος με τη σοσιαλδημοκρατία. Θεωρεί πως σοσιαλδημοκρατία χωρίς φιλελευθερισμό είναι λειψή σοσιαλδημοκρατία, όπως και φιλελευθερισμός χωρίς σοσιαλδημοκρατικό πνεύμα είναι ελλιπής φιλελευθερισμός. Ο Ιταλός πολιτικός στοχαστής Κάρλο Ροσέλι υποστήριξε πως η σοσιαλδημοκρατία, αν δεν είναι φιλελεύθερη, δεν είναι σοσιαλδημοκρατία. Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός και ο φιλελευθερισμός ανήκουν αμφότεροι στη νεωτερικότητα. Ο ατομικισμός, σαν χειραφέτηση του ατόμου ως ανθρώπου και ως πολίτη, καταδεικνύει τις κοινές ταυτότητες του φιλελευθερισμού και του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Η σοσιαλδημοκρατία και ο φιλελευθερισμός, όταν συμπορεύονται, διατυπώνουν προτάσεις δημοκρατικής κοινωνικής αλλαγής. Η σοσιαλδημοκρατία, χωρίς φιλελευθερισμό, οδηγείται σε αδιέξοδο. Όπως γράφει ο Άγγλος φιλόσοφος John Stuart Mill, δημοκρατία χωρίς φιλελευθερισμό δεν υφίσταται. To αίτημα της δημοκρατίας είναι στον πυρήνα της σοσιαλδημοκρατικής θεώρησης. Σοσιαλδημοκρατία και φιλελευθερισμός δεν συναντιούνται απλώς, αλλά συμπλέκονται, συνυπάρχουν. (Υπάρχει, βέβαια, και η άποψη που αναζητά τα κοινά στοιχεία τους σαν να πρόκειται για διαφορετικές ιδεολογίες). Για τη Γαλλίδα φιλόσοφο Monique Canto-Sperber, “ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός αντιπροσωπεύει μια σοσιαλιστική ερμηνεία των μεγάλων φιλελεύθερων ζητημάτων”. Στην πραγματικότητα υπάρχει ενότητα μεταξύ της ισότητας και της ελευθερίας, που αποτελούν ένα σημείο ταυτότητας των δύο ιδεολογιών, του δημοκρατικού σοσιαλισμού και του φιλελευθερισμού, αντιστοίχως.
Μια σημαντική θεματική και προβληματική, που διατρέχει όλο το βιβλίο, σχετίζεται με τις πολιτικές και πρακτικές αρχές της σοσιαλδημοκρατίας: ελευθερία, δικαιοσύνη, ισότητα, ισότητα ευκαιριών, ισότητα πόρων και δυνατοτήτων, καταπολέμηση και άμβλυνση των κληρονομικών αλλά και γενετικών ανισοτήτων, την ενίσχυση των ικανοτήτων των ανθρώπων, την ευημερία και την ανάπτυξη της κοινωνίας, τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, κ.ο.κ. Η σοσιαλδημοκρατία υποστηρίζει το κράτος πρόνοιας, ήτοι το κράτος παροχής κοινωνικών υπηρεσιών. Πρότεινε τον τριμερή συμβιβασμό κράτους – κεφαλαίου – εργασίας. Το τρίπτυχο υψηλές κρατικές δαπάνες – προοδευτική, αναλογική φορολογία – λελογισμένες αυξήσεις μισθών. Προώθησε την υλοποίηση πολιτικών αναδιανομής εισοδήματος, άρσης των ανισοτήτων, οικοδόμησης ενός κοινωνικού κράτους πρόνοιας και την αναδιανεμητική δικαιοσύνη. Η σοσιαλδημοκρατία δεν μπορεί ποτέ να απεμπολήσει την προσήλωση στην οικονομία της αγοράς, τη διάκριση ανάμεσα στην κοινωνία των πολιτών και το κράτος, τη διάκριση των εξουσιών (που η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ ενίοτε ξεχνούσε), το κράτος δικαίου και το κράτος παροχής κοινωνικών υπηρεσιών.
Συμπερασματικά, το βιβλίο του καθηγητή Σιακαντάρη είναι ένα επιστημονικό, πολιτικό, πόνημα που αξίζει πραγματικά να διαβαστεί για τον πλούτο των πληροφοριών, των απόψεων, των οπτικών γωνιών και των ιδεών που το διατρέχουν!
info: Γιώργος Σιακαντάρης, Το πρωτείο της δημοκρατίας, η σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία (εκδ. Αλεξάνδρεια)
