του Δημοσθένη Αγραφιώτη (*)
Ποιητής, καλλιτέχνης διαμέσων
α. «Voir/dire» ο γαλλικός τίτλος του βιβλίου που διαμόρφωσε και εξέδωσε ο Αμερικανός ελληνικής καταγωγής Nico Vassilakis-Νίκος Βασιλάκης/καλλιτεχνικό όνομα: Nico), για αγγλόφωνους-διεθνείς αναγνώστες! Διεθνική, παγκόσμια και οικουμενική χειρονομία με πολλαπλές διαστάσεις και ευάριθμα επίπεδα πολυπλοκότητας.
β. Μια πρώτη προσέγγιση του διώνυμου «voir/dire» θα μας ωθούσε να το αναλύσουμε χρησιμοποιώντας αναλυτικά εργαλεία από τον Πλάτωνα, τον Βιτγκενστάιν, τον Μερλώ-Ποντύ, τον Λυοτάρ… Αλλά η πρόκληση ξεπερνά τον φιλοσοφικό λόγο, καθώς η όποια θεώρηση έχει ως στόχο να εξετάσει σε ποιο βαθμό είναι δυνατή η διερεύνηση του «βλέπειν και λέγειν» [θέασης και λόγου] με όργανα που προέρχονται από την ποίηση, τη λογοτεχνία και τις τέχνες. Ο Nico επέλεξε ως «βασιλική οδό» την ποιητική εξερεύνηση και δημιουργεί έτσι έναν ισομορφισμό σε σχέση με το ερευνητικό του πεδίο. Θα μπορούσε να επιλέξει την επιστημονική ή τη φιλοσοφική μεθοδολογία αλλά προτίμησε την περιπέτεια και την αβεβαιότητα του καλλιτεχνικού εγχειρήματος. Το τολμηρό του πνεύμα με υποχρεώνει να αντιδράσω στα ποιήματά του με ποιητικούς αφορισμούς και αποστακτικές/αποσπασματικές διατυπώσεις.
γ. Κύκλοι καταστροφής και δημιουργίας: κάθε φορά που μια οικολογική-γεωλογική αναδιάταξη ή μια βιολογική μετάλλαξη ή μια νέα κοινωνικοπολιτιστική πρακτική ή μια νέα συλλογική ευταξία ή μια τεχνολογική καινοτομία αναδύεται στον ορίζοντα, η ασυνέχεια υπερισχύει της συνέχειας. Σε αυτές τις κρίσιμες περιστάσεις, οι ανακατατάξεις, τόσο στην επικράτεια των πραγμάτων όσο και σ αυτήν των λέξεων, των σύμβολων και των εικόνων, είναι κρίσιμες, ουσιαστικές και πολυεπίπεδες για την ατομική και συλλογική ζωή των ανθρώπων – εξ ου και ονομάζονται θεμελιώδεις μεταβολές ή και «επαναστάσεις».
δ. Η καλλιέργεια των σιτηρών, δηλαδή η γεωργία οδήγησε σε μεγάλη δημογραφική ανατροπή (μεταξύ άλλων αναδιοργανώσεων επιπτώσεων). Η παροχή τροφής σε ολοένα και μεγαλύτερες ομάδες ανθρώπων ήταν η αρχή της αλλαγής σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής τους ζωής. Ειδικά ο χώρος και ο χρόνος θα αποκτήσουν νέα δυναμική καθώς η παραγωγή αγροτικών προϊόντων θα επιτρέψει την αναπαραγωγή δομών και πρακτικών σύμφωνα με μια νέα πολιτιστική τάξη και αντίληψη. Οι κοινωνίες θα αποκτήσουν νέες μορφές μνήμης και ιδιαίτερα τα « δημητριακά φυτά» θα αποκτήσουν μια διαφορετική «μνήμη» αυτήν που τους επιβάλλεται από το ανθρώπινο είδος.
ε. Θα ακολουθήσει το αλφάβητο που ως μία από τις μεγαλύτερες πολιτιστικές αλλαγές επηρέασε κάθε κοινωνική πρακτική και κοινωνικό γνώμονα ατομικής και συλλογικής ζωής. Ειδικότερα, η συμβολή του στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης είναι καθοριστική. Η γραφή θα δημιουργήσει μια νέα συσχέτιση μεταξύ των λέξεων και της πραγματικότητας. Ο χώρος και ο χρόνος θα αποκτήσουν μια διαφορετική πειθαρχία σε σχέση με την προηγούμενη ιστορική περίοδο, καθώς θα δεσμεύονται θα συνδυάζονται σε σταθερούς σχηματισμούς με τη βοήθεια της γραφής. Πέρα από τις ικανότητες των ατόμων και τη διάρκεια της ζωής τους χάρη στην γραφή θα αποτυπώνονται οι αλλαγές (όπως και το αντίστοιχο νόημά τους) των ατομικών και των συλλογικών διαδρομών. Ο Σωκράτης, βέβαια, προτιμούσε την προφορική παράδοση και έχει διατυπώσει κάποια κριτικά επιχειρήματα κατά της παρείσφρησης της γραφής, ιδιαίτερα το στη διαμόρφωση και τη λειτουργία της μνήμης.
ζ. Γιατί όμως να εστιάσουμε στη μνήμη; Οι σύγχρονες κοινωνίες επιβραβεύουν το μέλλον και καθώς το μέλλον τείνει να είναι όλο και πιο κοντά, δημιουργείται μια «μνήμη του μέλλοντος», ολοένα και πιο πιεστική και εις βάρος της κλασικής μνήμης του παρελθόντος. Αν αυτή η διάγνωση έχει έναν βαθμό εγκυρότητας, τότε ποια θα είναι η μοίρα της μέχρι τώρα «εξημέρωσης» της ανθρώπινης έκφρασης; Ποια θα είναι η επόμενη και πιο κρίσιμη κοινωνικοπολιτιστικά «εξημέρωση» των ανθρώπινων δημιουργικών δυνάμεων; Στο πεδίο της δημιουργικότητας η κινητικότητα είναι τόσο έντονη και οι πρωτοβουλίες τόσο πολλές που κάθε πρόβλεψη μοιάζει αδύνατη. Σε αυτή την περίοδο της πολιτιστικής αναδιοργάνωσης και περιδίνησης , η ποίηση και η τέχνη έχουν την ευκαιρία και τη δυνατότητα «παρέμβασης»; Ή έστω ενός σχολιασμού; Ή απολαμβάνουν την πολυτέλεια της εσωστρέφειας (με υπερβολικά πολλές ενοχές); Είναι σε θέση η ποίηση και η τέχνη να αναλύσουν με επάρκεια τον δικό τους τρόπο ύπαρξης σε έναν ψηφιακό-παγκόσμιο κόσμο;
η. Σύμφωνα με την κινεζική παράδοση, «shu» σημαίνει γραπτός και «shufa» είναι η τέχνη της γραφής. Η τελευταία δεν περιορίζεται στην «τέχνη της γραφής» ή στην «καλλιγραφία» του δυτικού κόσμου, αλλά είναι μια προσπάθεια ζεύξης και σύνδεσης «ζωγραφικής», «ποίησης» και «μουσικής» – σύμφωνα , φυσικά, με τις αναλυτικές κατηγορίες της Ευρώπης. Για το λόγο αυτό η κινεζική καλλιγραφία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το αντίστοιχο της Όπερας σύμφωνα με την ευρωπαϊκή παράδοση.
θ. Η δυτική παράδοση έχει να παρουσιάσει τα χειρόγραφα βιβλία των μοναχών (βυζαντινά, καθολικά-κιστερκιανά…). Η αραβική παραγωγή καλλιγραφικών έργων κοσμεί τα τζαμιά των πιστών μουσουλμάνων. Οι Κινέζοι και οι Ιάπωνες ποιητές/ζωγράφοι στις αντίστοιχες παραδόσεις τους έχουν καλλιεργήσει καλλιγραφικά έργα τα οποία, όμως, δεν αναγνωρίζονταν μόνο από τους μυημένους-«γνώστες» αλλά είναι γενικά αναγνωρίσιμα και ευανάγνωστα ως καλλιτεχνήματα της γραφής.
ι. Το κινέζικο και το ιαπωνικό πινέλο δεν είναι ένα απλό εργαλείο που θα μπορούσε να δώσει σχήματα στα γράμματα, να τα τοποθετήσει στη λευκή σελίδα, αλλά είναι ένα όργανο-μέσο για να αποτυπώνεται η θεατρικότητα των ιδεογραμμάτων, λογογραμμάτων και εικονογραμμάτων και να δημιουργούνται (με αυτόν τον τρόπο ) οι αντίστοιχοι κανόνες εκφραστικότητας σε βάθος χρόνου. Η καλλιγραφία σ αυτήν τη παράδοση αποτελεί ουσιαστικά μια τέχνη σε κίνηση και μια τέχνη της κίνησης.
κ. Τι σημασία μπορεί να έχει αυτή η παράδοση; Πόσο πρέπει να προσέξει ο σύγχρονος (τεχνολογικά ισχυρός) κόσμος αυτή την ιδιαίτερη παράδοση της Ασίας; Αν το αλφάβητο τείνει να επικρατήσει, αποδεικνύοντας τις εξαιρετικές του αρετές, τότε γιατί να καταφεύγουμε στα «μυστήρια» της κινεζικής «αρχαϊκής» γραφής; Υπάρχει πόλεμος μεταξύ των δύο συστημάτων γραφής: γράμματα εναντίον ιδεογραμμάτων; Πόσο σίγουρος είναι τελικά ο θρίαμβος του αλφάβητου;
λ. Καθώς οι νέες τεχνολογίες πληροφοριών και τηλεπικοινωνιών δεν αποτελούν μόνο το υλικό υπόστρωμα στην παραγωγή και διάχυση νοήματος (και μη νοήματος), αλλά και την καθοριστική τοπολογία εντός της οποίας αναπτύσσονται οι επικοινωνιακές πράξεις, αναγκαστικά σχεδόν, ανακύπτουν κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με τις σχέσεις εικόνων και λέξεων, γραφής και ζωγραφικής, κωδίκων και μορφολογικών κανόνων ή συμβάσεων, στο σήμερα και ιδιαίτερα στο αύριο. Εν συντομία, η περιπέτεια της «εικόνας και λόγου», της «γραφής και ανάγνωσης», του «εικάσματος και θέασης».
μ. Οι προηγούμενες σχέσεις δεν εξαντλούν όλο το πεδίο των θεμάτων που προκύπτουν με την εισβολή νέων τεχνολογικών συστημάτων σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα και ιδιαίτερα στη σκέψη, τη φαντασία και το όνειρο. Οι τεχνολογικές ανακατατάξεις δεν είναι οι μόνοι λόγοι αυτής της αναθεώρησης των σχέσεων μεταξύ σημείων, συμβόλων, εικόνων, λόγων στον σύγχρονο κόσμο, αλλά η τεχνολογική πρόοδος χρησιμεύει επίσης ως ένα προφανές «πρώτο κινούν» σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Επίσης, οι διχοτομίες του τύπου λόγος / εικόνα ή προφορικός / γραπτός απλοποιούν επικίνδυνα την όλη κατάσταση των πραγμάτων, των παραστάσεων, των λέξεων και των γενεσιουργών πρακτικών τους. Ωστόσο, οι διχοτομίες επιτρέπουν μια σχετικά στοιχειώδη σαφήνεια στο πυκνό πεδίο παραγωγής νοημάτων και οπτικών φορτίων.
ν. Συστήματα γραφής και οι σχέσεις μεταξύ γλωσσών και μορφών έκφρασης εξαρτώνται όλο και πιο πολύ από τα νέα τεχνολογικά υποστρώματα. Η μοίρα των εικόνων εξαρτάται όλο και πιο πολύ από τα πολύπλοκα δίκτυα πληροφοριών και από την κυριαρχία του ψηφιακού κόσμου στον αναλογικό. Οι προαναφερόμενες ανατροπές και αναταράξεις οδηγούν(και μάλιστα επειγόντως) σε μια νέα προβληματική για την ύπαρξη των δίπολων: θέαση/γραφή και εικόνα/κείμενο ή θέαση/ομιλία και ήχος/νόημα.
ξ. Τα οπτικά ποιήματα, τα εικονοσχηματικά συνθέματα και ψηφιακά ποιήματα που εκτίθενται στο τελευταίο βιβλίο του Nico θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ένα πολύμορφο “τσίρκο”/”πανόραμα” έργων-προτάσεων-συνθέσεων όπου γράμματα, ίχνη, υλικά συνδυάζονται στο «αιώνιο δράμα» των αισθήσεων, του νοήματος, της απόλαυσης και του θαύματος.
ο. Τα γράμματα ως σχήματα, ως προϊόντα συλλογικής καινοτόμου δράσης, ως δομικά στοιχεία λέξεων και λόγων/ λογισμών ανήκουν ταυτόχρονα και στον αφηρημένο κόσμο της λογικής, της συνάφειας και της τελετουργίας, και στον άμεσα υπάρχοντα κόσμο με τη δική τους υλικότητα, την αναφορά τους σε πράγματα, τη συμμετοχή τους στη μεταμόρφωση της φυσικής και ανθρώπινης πραγματικότητας. Με άλλα λόγια, τα γράμματα παρουσιάζονται ως μια κρίσιμη συνθήκη ανθρώπινης περιπέτειας και δοκιμασίας τόσο στο επίπεδο της μεταμόρφωσης της πραγματικότητας όσο και στο επίπεδο της στάθμισης των δυνατοτήτων σύλληψης αυτής της πραγματικότητας.
π. Οι Κινέζοι έχουν τη λέξη: «tian wen» για τα ιδεογράμματα (τα στοιχεία του συστήματος γραφής τους). Στα συστήματα γραφής που βασίζονται σε αλφάβητα, τα στοιχεία είναι τα γράμματα. Και στις δύο περιπτώσεις, αν δούμε τον ουρανό, τα ιδεογράμματα και τα γράμματα θα μας επιτρέψουν να εντοπίσουμε τις απαρχές του σύμπαντος. Αν κοιτάξουμε κάτω τη γη, τα ίδια γράμματα και ιδεογράμματα θα μας επιτρέψουν να αποκαλύψουμε την αλήθεια της ιστορίας όπως έχει αποτυπωθεί στην επιφάνειά της εδώ και χιλιάδες χρόνια. Με άλλα λόγια, γράμματα και ιδεογράμματα επιτρέπουν την εξερεύνηση του κόσμου με τη «θέαση» και την «μεταβολή » του.
ρ. Τα αλφάβητα ανήκουν ταυτόχρονα και σε δυο κόσμους : ανήκουν στα πράγματα και στα νοήματα. Είναι η μεγαλύτερη (ίσως) πολιτιστική καινοτομία και η πιο χρήσιμη επινόηση: συμμετέχουν στην περιπέτεια της γραφής ως συστατικά στοιχεία της αλλά παραμένουν εικόνες αυτές καθαυτές.
σ. Στις σύγχρονες κοινωνίες το δίπολο «λέξη/εικόνα» έχει υποστεί βίαιο επαναπροσδιορισμό λόγω των νέων τεχνολογιών πληροφοριών και τηλεπικοινωνιών. Ποια θα είναι η τύχη των αλφαβήτων όχι μόνο ως μέσο γραφής αλλά και ως σύνολο εικονο-γραφικών επιλογών; Στον διεθνοποιημένο πλανήτη μας, σε ποια περιπέτεια έχουν εισαγάγει τις γλώσσες και τα γράμματα η τεχνητή νοημοσύνη καθώς η τελευταία γίνεται κυρίαρχη; Ποιες μορφές λύσεων θα εφευρεθούν για την πολυμεταβλητή εξίσωση: «θέαση, λόγος» στις επόμενες δεκαετίες ή αιώνες;
τ. Το αλφάβητο, ως μια από τις σημαντικότερες κοινωνικοπολιτιστικές καινοτομίες, έχει μια ιδιόμορφη ιστορία. Ενώ είναι δυνατόν να το τοποθετήσουμε χρονολογικά στη διαδοχή και συνύπαρξη συστημάτων γραφής, είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί ο ακριβής τόπος και χρόνος ανάδυσής του. Αυτό που έχει σημασία, ωστόσο, είναι το γεγονός ότι αυτή η «ανθρώπινη θαυμαστή ανακάλυψη» είχε και εξακολουθεί να έχει θεμελιώδεις επιπτώσεις στην πολιτιστική πορεία, τόσο σε κοινωνίες με αλφαβητικό σύστημα γραφής όσο σε κοινωνίες χωρίς γραφή ή με ιδεογραγραμματικά συστήματα γραφής.
υ. Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορίας και των τηλεπικοινωνιών, διαδραματίζουν ολοένα και πιο κρίσιμο ρόλο στην προετοιμασία και τη διαμόρφωση της τρίτης χιλιετίας. Οι αλλαγές, που έχουν ήδη γίνει ή έχουν προβλεφθεί, είναι πολλαπλές. Όλες οι πτυχές της ατομικής και συλλογικής ζωής επηρεάζονται, συχνά με αντιφατικό ή και παράδοξο τρόπο, από αυτά τα νέα τεχνολογικά συστήματα. Ο χρόνος, ο χώρος, η γραφή, το βλέμμα, για παράδειγμα, ως πολιτιστικά και αισθητικά πρότυπα ανατρέπονται λόγω της «φύσης» των νέων τεχνολογιών: οι νέες τεχνολογίες δεν είναι μόνο πολύπλοκα σύνολα (μηχανές, συσκευές, όργανα) αλλά πάνω από όλα και όλο και περισσότερο διατάξεις που πραγματοποιούν νοητικές, λογικές και συμβολικές διαδικασίες.
φ .Σε αυτήν την κατάσταση που πολλοί άνθρωποι αποκαλούν μεταβατική, είναι σχεδόν μοιραίο να αναλύσουμε και να επαναπροσδιορίσουμε τις θεμελιώδεις πτυχές της πολιτιστικής τροχιάς των σύγχρονων κοινωνιών. Το αλφάβητο είναι ίσως το ιδανικό τοπίο, το βασιλικό μονοπάτι για να δοκιμάσει κάποιος μια καλλιτεχνική πρακτική και μια ποιητική προσέγγιση που φιλοδοξούν να θέσουν ερωτήματα για την πολιτιστική κατάσταση που βιώνεται, καλώς ή κακώς, και ως κρίση και ως αφετηρία.
χ. Οι εργασίες με αλφάβητα ή γράμματα μπορούν να θεωρηθούν ως μια προσπάθεια για να τεθούν ορισμένες ερωτήσεις και να διευκρινιστούν πτυχές που σχετίζονται άμεσα με τα «φυσικά» γράμματα του αλφαβήτου. Λογικές διχοστασίες : φυσικό/ πολιτιστικό, ανάγνωση / βλέμμα, υλικό / συμβολικό, παρουσία / απουσία, λεκτικό / εικονικό, στοιχείο / δομή, σημείο / εικόνα, νόημα / μη νόημα, ομιλήσιμο / μη ομιλήσιμο βοηθούν σαυτού του τύπου έρευνας. Ο Nico έχει αφιερώσει τη ζωή του σ’ αυτή τη δύσκολη αποστολή δηλαδή να τιθασεύσει τις παραπάνω διχοτομίες και διχοστασίες.
ψ . Βιβλία όπως αυτά του Nico είναι αφιερωμένα στα αλφάβητα ή στα γράμματα, πραγματικά ή φανταστικά, στις σημειωτικές και εικονιστικές διακρίσεις τους καθώς και στις αισθητικές ιδιαιτερότητες τους, υποδηλώνουν την επείγουσα ανάγκη επανεξέτασης των τρόπων με τους οποίους το διώνυμο : «θέαση και λόγος» αναδύονται σε κοινωνίες σε συνεχή πολιτιστική περιδίνηση – στις σύγχρονες κοινωνίες μας.
ω . Ο Nico με τα γράμματά του, τους πολλαπλούς συνδυασμούς τους, τα οπτικά του συμπλέγματα σε ευφάνταστη μεταμόρφωση δημιουργεί χάρτες πολυσημικών τοπίων. Είναι ένας ακάματος πολιτιστικός εργάτης του φανταστικού των γραμμάτων και των γραμμάτων του φανταστικού.
************
Nico VASSILAKIS, “VOIR/DIRE”, Dusie Editions, 01/2020, USA
****************
- Το παρόν κείμενο του Δ.Αγραφιώτη δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στα αγγλικά στο ψηφιακό περιοδικό(28 Giugno 2021), in Teoria, UTSANGA(IT).
- Το παρόν άρθρο στηρίζεται και στα κείμενα του βιβλίου, «Πολιτιστική ποιητική», Ερατώ, Αθήνα 2012,σελ.297-318. Μετάφραση στα Ελληνικά από τη Δρ. Φανή Σωφρονίδου.
Μικρό βιογραφικό του NICO
Ο καλλιτέχνης, ποιητής και συγγραφέας NICO (Vassilakis) [Νίκος Βασιλάκης] γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη. (1963). Η εικαστική και βιντεοποίησή του συντίθενται από γράμματα και θραύσματα φράσεων που αρθρώνονται ή τέμνονται σε σχήματα τονίζοντας τις δομικές τους ιδιότητες και την εφήμερη φύση τους. Αναφερόμενος στην εικαστική ποίηση του Nico ως «λιγότερο έργο γραμματικής και λέξεων παρά ένα πείραμα με την τυπογραφία», ο κριτικός Stranger Paul Constant παρατήρησε πώς «δουλεύει τις λέξεις, τις σπρώχνει μεταξύ τους και βλέποντας τι κάνουν η μία στην άλλη όταν τοποθετούνται η μία κοντά στην άλλη.”
Τα βιβλία του Nico περιλαμβάνουν τις ποιητικές συλλογές Twelve American Cities (2021), VOIR DIRE (2020) και Letter Wheels (2019). Συνεργάστηκε με τον καλλιτέχνη Friese Undine στο Orange: A Manual (1997). Ο Nico επιμελήθηκε το Clear-Cut: Anthology: A Collection of Seattle Writers (1996) και το The Last Vispo Anthology: Visual Poetry 1998-2008 (2012) και έχει διατελέσει συν-έκδοτης του Sub Rosa Press. Το 1994, ίδρυσε τη σειρά Subtext Reading Series στο Σιάτλ της Ουάσιγκτον. Αυτή τη στιγμή ζει στο Γκρίνβιλ του Ιλινόις, με τη σύζυγό του, ποιήτρια Crystal Curry (Κρίσταλ Κάρι).
Πηγή : (Poetry Foundation).
(*) Ο Δημοσθένης Αγραφιώτης είναι ποιητής, καλλιτέχνης διαμέσων
