της Άννας Λυδάκη (*)
Ο χώρος ποτέ δεν είναι άψυχος‧ πάντα κάτι σημαίνει, κάτι υπονοεί. Τα ίχνη των ανθρώπων που πέρασαν από έναν τόπο παραμένουν και τα απομεινάρια δίνουν πληροφορίες για τη ζωή τους. Αυτός ο «λόγος» είναι ιδιαίτερα εμφανής στον οικιακό χώρο, εκεί που κυλά η ιδιωτική ζωή. Μικρά και μεγάλα αντικείμενα, συχνά φαινομενικά άχρηστα, η διευθέτηση των εσωτερικών χώρων και η διακόσμηση «εικονογραφούν» το ποιόν του ενοίκου και «μιλούν» για τον χαρακτήρα και τα ενδιαφέροντά του.
Αυτό προφανώς το γνώριζαν πολύ καλά οι Ναζί και ο Χίτλερ και φρόντισαν ιδιαίτερα για την παρουσίαση του καγκελάριου μέσα από τις κατοικίες του. Το θέμα αυτό, το πώς ο Χίτλερ παρουσίαζε τον εαυτό του μέσα από τα κτίσματα, τους εσωτερικούς χώρους και τη διακόσμηση των κατοικιών του, εξετάζει η καθηγήτρια στο University at Buffalo στη Νέα Υόρκη και μέλος του Institute for Advanced Study in Princeton Δέσποινα Στρατηγάκου στο εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο της.
Την άνοιξη του 1932, στο μέσο των προεδρικών εκλογών, οι εθνικοσοσιαλιστές ανακάλυψαν την αξία της δημοσιότητας της ιδιωτικής ζωής του Χίτλερ για να τονίσουν τον ηθικό και ανθρώπινο χαρακτήρα του και να κερδίσουν ψήφους, κυρίως των αστών και των γυναικών.
Η συγγραφέας καταδεικνύει ότι τα σπίτια του Χίτλερ ήταν εντελώς ιδεολογικοί χώροι, που βρίσκονταν στην καρδιά μιας πολύ επιτυχημένης προπαγάνδας για τον ένοικό τους, προκειμένου να κατασκευαστεί μια εικόνα του που θα τον παρουσίαζε ως έναν άνδρα φιλικό, ευγενικό, καλλιεργημένο, μοντέρνο και ταυτόχρονα πιστό στις παραδόσεις.
Ο Χίτλερ, αφού έφυγε από το Λιντς το 1908 μετά τον θάνατο της μητέρας του, διέμενε σε φτωχικά επιπλωμένα δωμάτια ή κοιμόταν σε κρεβάτια ξενοδοχείων και σε στρατιωτικούς κοιτώνες. Το 1920 υπενοικίασε ένα μικρό δωμάτιο στο Μόναχο και έμεινε εκεί μέχρι το 1929. Τότε ενοικίασε το διαμέρισμα στην οδό Πρίγκιπα-Αντιβασιλέα 26, κοντά στο θέατρο όπου παρακολουθούσε τις όπερες του Βάγκνερ. Μαζί του έμενε και η ετεροθαλής αδελφή του, που ανέλαβε το νοικοκυριό, και η κόρη της, της οποίας ο θάνατος το 1931 έδωσε λαβή για αρνητικά σχόλια.
Ο Χίτλερ αρχικά ήταν αδιάφορος για το οικιακό περιβάλλον του, στη συνέχεια όμως ανέπτυξε ιδιαίτερη ευαισθησία. Το 1935 ανακαίνισε το διαμέρισμα με σχέδια της Γκέρντι Τροστ, η οποία είχε αναλάβει το Ατελιέ Τροστ μετά τον θάνατο του επίσης αρχιτέκτονα συζύγου της. Τοίχοι γκρεμίστηκαν για να είναι φωτεινό και να φαίνεται μοντέρνο, ενώ τα χρωματιστά μάρμαρα, τα γύψινα διακοσμητικά, οι γραμμικές φόρμες, τα φωτιστικά και τα πλακάκια φανέρωναν μετριοπαθή προσωπικά γούστα, που δεν άλλαξαν παρά το ότι ο Χίτλερ ήταν καγκελάριος. Τα πολλά βιβλία και τα αντικείμενα τέχνης εντυπωσίαζαν τους Βρετανούς, που επισκέπτονταν τότε το σπίτι του, οι οποίοι σχολίαζαν ότι το σπιτικό του περιβάλλον υποδήλωνε μια οικειότητα και μια σταθερότητα που δεν είχαν καμιά σχέση με έναν επικίνδυνο ριζοσπάστη. Αντίθετα, ο νοικοκύρης του σπιτιού φαινόταν ένας άνθρωπος αφοσιωμένος στην τέχνη, διαποτισμένος από τις υψηλότερες πολιτισμικές αξίες της Ευρώπης.
Ο Χίτλερ ήδη από το 1933, που διορίστηκε καγκελάριος, καλλιεργούσε αυτή την εικόνα, όπως φαίνεται και από την ανακαίνιση της Παλαιάς Καγκελαρίας την οποία είχε αναλάβει το ζεύγος Τροστ. Σύμφωνα με τον Χίτλερ η Παλαιά Καγκελαρία εξέφραζε τη σήψη της καλλιτεχνικής συνείδησης του έθνους, τη φυλετική και κοινωνική πτώση του και την απώλεια του εξωτερικού κύρους της χώρας. Τώρα έπρεπε να αποκτήσει μια εικόνα αντάξια ενός Ηγέτη-Οδηγού του γερμανικού έθνους μεγαλειώδη και σύγχρονη, και ο ίδιος να παρουσιάζεται μεγαλοπρεπής αλλά και οικείος, παγκόσμιος ηγέτης και ωστόσο «συνηθισμένος άνδρας». Μεγάλες φωτεινές αίθουσες, ταπισερί με θριαμβικές μυθικές ή ιστορικές στιγμές και υπόλευκοι τοίχοι με ευθύγραμμες φόρμες συνέδεαν αυτές τις επιδιώξεις.
Στο ισόγειο είχαν συγκεντρωθεί δημόσιοι χώροι και μια αίθουσα υποδοχής με κόκκινο χαλί, σχεδόν κενή με στόχο να εκφοβίσει τον επισκέπτη και να του προκαλέσει άγχος. Εκεί ήταν και το Χαρούμενο Εστιατόριο του Καγκελάριου, όπως αποκαλούσε την τραπεζαρία ο Χίτλερ, με νεοκλασική συμμετρία και στολισμό που θύμιζαν την αρχαία ελληνική κληρονομιά, την οποία ο καγκελάριος ισχυριζόταν ότι κατείχε το φανταστικό άριο έθνος. Παντού, στους τοίχους και στις καρέκλες υπήρχαν σβάστικες. Οι προσκεκλημένοι ήταν σχεδόν όλοι άνδρες και όταν εκείνος ετοιμαζόταν να αναγγείλει τους ομοτράπεζούς του, σημειώνει η Στρατηγάκου, οι παλατιανοί σηκώνονταν στα ακροδάκτυλά τους και κορδώνονταν για να πέσει επάνω τους το βλέμμα του Χίτλερ. Ο ίδιος συχνά τους άφηνε στο καπνιστήριο να περιμένουν ώρες και εκείνος χρονοτριβούσε στον πάνω όροφο, όπου βρισκόταν το ιδιωτικό του διαμέρισμα.
Το γραφείο του στόλιζαν πορτρέτα του Μπίσμαρκ, του Μεγάλου Φρειδερίκου και του Ντίντριχ Έκαρτ, πρόσωπα με τα οποία τόνιζε ότι ταυτιζόταν πολιτικά ή πνευματικά. Τα προσεκτικά διαλεγμένα βιβλία του σκέπαζαν κουρτίνες γιατί τον ενοχλούσαν τα διαφορετικά μεγέθη και χρώματα. Το dressing room του υπνοδωματίου του έδωσε εντολή να το μετατρέψουν σε υπνοδωμάτιο για την Εύα Μπράουν!
Από το 1932 είχε αγοράσει την οικία Βάχενφελντ στο Ομπερζάλτσμπεργκ, που ήταν τόσο μικρή ώστε οι καλεσμένοι κοιμόντουσαν στο γκαράζ ή σε σκηνές. Το 1935 αποφάσισε να κάνει επέκταση και να προβάλει στα δωμάτια όχι μόνο την ισχύ και την καλλιέργειά του αλλά και την αρρενωπότητά του. Μετά την ολοκλήρωση της ανακαίνισης μετονόμασε την οικία σε Σπίτι του Μπέργκχοφ (ορεινή φάρμα). Το σπίτι διέθετε περισσότερες από τριάντα αίθουσες, ενώ στιλιστικά έμοιαζε με τις τοπικές αγροικίες, καθώς ο Χίτλερ προσπάθησε να συνεχίσει τη ντόπια παράδοση. Ήταν μια στρατηγική επιλογή γιατί υποδήλωνε ταπεινή καταγωγή και σχέσεις με τη γερμανική λαϊκή εθνότητα.
Ο γερμανικός Τύπος ανάλαβε να προωθήσει την εικόνα του νέου σπιτιού του Φύρερ ως μια αυθεντικής ορεινής φάρμας, ριζωμένης στη γενέθλια γη που φιλοξενούσε μια ζεστή, οικιακή ζωή. Στο εσωτερικό, βέβαια, τα πράγματα ήταν αλλιώς, καθώς τα ναζιστικά «εθνικά» σύμβολα βρίσκονταν παντού, πάνω στα βελουτέ και τα μπροκάρ υφάσματα, στα κόκκινα μάρμαρα και στο ξύλο καρυδιάς.
Η τεράστια Κεντρική Αίθουσα ήταν ένα υπερμέγεθες δωμάτιο με ένα τεράστιο παράθυρο απ’ όπου η θέα του βουνού έφερνε στην αίθουσα τη συμβολική παρουσία του πολεμιστή βασιλιά. Η τεράστια υδρόγειος σφαίρα, που είχαμε δει στην ταινία του Τσάρλι Τσάπλιν Ο μεγάλος δικτάτορας, βρισκόταν εδώ, ενώ η τεχνολογία (κινηματογράφος, ραδιόφωνο) ήταν καλά κρυμμένη.
Η Γκέρντι Τροστ, που είχε αναλάβει τη διακόσμηση του Μπέργκχοφ, ανήκε στη «λεγεώνα των κυριών» και ξεχείλιζε από αγάπη για τον Χίτλερ. Απόλυτα αφοσιωμένη σ’ αυτόν, έλεγε ότι ήταν «ζεστός και καλόκαρδος… Ένας δεύτερος Πλάτωνας, ένας Λούθηρος, ένας Καντ που δημιουργούσε μια νέα αντίληψη του κόσμου… Κανείς δεν ήταν άξιος να αντιληφθεί αυτό το μοναδικό ανθρώπινο πλάσμα, το πραγματικό μέτρο του μεγαλείου και της βαθύτητας των νοημάτων του».
Η Τροστ, που κατά τη διάρκεια του Γ΄ Ράιχ έγινε πολύ πλούσια και έλαβε πολλές τιμητικές διακρίσεις, «εξαφάνιζε» τους αντιπάλους της αλλά είχε σώσει κάποιους εβραίους φίλους της. Στη δίκη της, το 1947, δήλωσε ότι δεν γνώριζε τίποτα για πυρπολημένες συναγωγές ή κελιά βασανιστηρίων της Γκεστάπο. Εκείνη έβλεπε μόνο ανθρώπους χαρούμενους που μετά την κρίση είχαν ξανά δουλειά σε εργοτάξια και εργαστήρια. Αρνήθηκε κατηγορηματικά να πιστέψει ότι ο Χίτλερ γνώριζε τις ακρότητες που έγιναν στο όνομά του.
Κατατάχθηκε αυτομάτως στην κατηγορία των «μειζόνων εγκληματιών», αλλά στη συνέχεια κατηγοριοποιήθηκε ως «ελάσσων εγκληματίας» και τιμωρήθηκε με μια περίοδο δικαστικής επιτήρησης δύο ετών και ένα πρόστιμο 5.000 γερμανικών μάρκων. Πέθανε το 2003 και η νεκρολογία της σε νεοναζιστικό έντυπο τη χαιρετίζει ως μια ακέραια Γερμανίδα και άξια καλλιτέχνιδα.
Στην κατασκευή της εικόνας του Χίτλερ συνετέλεσε και το φωτογραφικό άλμπουμ Ο Χίτλερ όπως δεν τον γνωρίζει κανένας του Χάινριχ Χόφμαν, επίσημου φωτογράφου και μέλους του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος,. Στο εξώφυλλο απεικονίζεται ο Χίτλερ με βαυαρικό σακάκι και μαλακό καπέλο, πλαγιασμένος στο γρασίδι, στα βουνά, έχοντας δίπλα του έναν από τους σκύλους του, χαλαρός και χαμογελαστός. Στο άλμπουμ σχολιάζεται η δύναμη και η καλοσύνη του, το ότι δεν είναι πότης και καπνιστής, ότι έχει αυτοπειθαρχία και ότι οι γείτονες τον αγαπούν και τον θεωρούν ντόπιο. Τονίζεται, επίσης, ότι είναι αυθεντία στις τέχνες, μορφωμένος και καλλιεργημένος, ότι είναι ζωόφιλος, και ότι αγαπάει τα παιδιά! (Στοργικός με τα παιδιά αυτός που έστειλε εκατομμύρια παιδιά σε προγράμματα ευθανασίας, σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και στον θάνατο από λιμό!)
Στις 25 Απριλίου 1945 οι Σύμμαχοι βομβάρδισαν το «λημέρι του Χίτλερ» και μια πολύ διαφορετική εικόνα της ιδιωτικής ζωής του Φύρερ αναδύθηκε: η μυστικότητα, η πολυτέλεια και το έγκλημα αντικατέστησαν την ευπρέπεια και την ηθική. Τότε αποκαλύφθηκε και ένας ναζιστικός θησαυρός αξίας πέντε δισεκατομμυρίων δολαρίων. «Ο Αλή Μπαμπάς και οι σαράντα κλέφτες ωχριούσαν μπροστά στον Αδόλφο Χίτλερ και στη συμμορία των ληστών και δολοφόνων του» έγραψε ο αμερικανικός Τύπος.
Το Μπέργκοφ λεηλατήθηκε από Γάλλους και Αμερικανούς και, κυρίως, από οπαδούς του Χίτλερ που συνωστίζονταν για σουβενίρ, κρύσταλλα και πορσελάνες με το μονόγραμμά του. Όμως, ακόμη και μετά την εξαφάνιση του μεγαλύτερου μέρους του σπιτιού, το Μπέργκοφ παρέμεινε η μεγαλύτερη μη διαφημιζόμενη τουριστική ατραξιόν στη Γερμανία, προσελκύοντας εκατοντάδες χιλιάδες τουρίστες.
Η Στρατηγάκου στο έργο της παρουσιάζει τις μικρές και μεγάλες λεπτομέρειες στα σπίτια του Χίτλερ και τον τρόπο με τον οποίο οι Ναζί χειραγώγησαν συνειδητά το ενδιαφέρον για την ιδιωτική ζωή του Φύρερ. Επί σειρά ετών πρόβαλλαν έναν περιζήτητο εργένη, έναν ευαίσθητο άνθρωπο που τάιζε ελάφια, ενώ πίσω από αυτόν βρισκόταν εκείνος που έστελνε ανθρώπους στους θαλάμους αερίων. Πρόκειται για μια συναρπαστική και πρωτότυπη μελέτη, μεταφρασμένη εξαιρετικά από τον Στ. Παπαγεωργίου, που αιχμαλωτίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη από την αρχή μέχρι το τέλος.
(*) Η Άννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Δέσποινα Στρατηγάκου, Ο Χίτλερ στο σπίτι, (μετ. Στ. Παπαγεωργίου), Παπαζήση, Αθήνα 2022.
