της Μαρίζας Ντεκάστρο
Εν είδη επιμέτρου, στο μυθιστόρημα της Όλγας Τοκαρτσούκ, Πλάνητες (εκδ. Καστανιώτη, 2020), δημοσιεύεται η ομιλία της στη Σουηδική Ακαδημία τον Δεκέμβριο του 2019 κατά την παραλαβή του Βραβείου Νόμπελ.
Ανάμεσα στα πολλά ενδιαφέροντα που είπε, υπάρχει ένα σημείο το οποίο αφορά την κατάτμηση των λογοτεχνικών βιβλίων σε κατηγορίες και ακουμπά στο σημερινό άρθρο. Αντιγράφω: …Η γενική εμπορευματοποίηση της λογοτεχνικής αγοράς έχει οδηγήσει σε μια κατάτμηση σε κλάδους…Ένα αξιοπρόσεχτο χαρακτηριστικό αυτής της κατάστασης είναι πως αυτό που υποτίθεται πως προοριζόταν να βοηθήσει τους βιβλιοπώλες και τους βιβλιοθηκάριους να οργανώσουν στα ράφια τους την τεράστια ποσότητα δημοσιευμένων βιβλίων, και τους αναγνώστες να προσανατολιστούν στο χάος των επιλογών, έχει στο μεταξύ μετατραπεί σε αφηρημένες κατηγορίες στις οποίες όχι μόνο κατατάσσουν τα βιβλία, αλλά και σύμφωνα με τις οποίες άρχισαν να γράφουν οι ίδιοι οι συγγραφείς… (σ. 437).
Κανένας δεν αρνείται το γεγονός, ούτε οι συγγραφείς, ούτε οι εκδότες, ούτε η κριτική! Ας αφήσουμε όμως τους συγγραφείς στη δουλειά τους και ας δούμε νέες διαφοροποιήσεις στο σώμα των νεανικών βιβλίων.
Το εφηβικό μυθιστόρημα είναι μία από τις κατηγορίες στις οποίες κατατάσσονται διεθνώς τα παιδικά βιβλία. Απευθύνεται σε αναγνώστες που βρίσκονται στην ενδιάμεση ηλικία της εφηβείας. Πριν από μερικές δεκαετίες, οι έφηβοι βουτούσαν κατευθείαν στην «ενήλικη» λογοτεχνία ανεξάρτητα από το εάν κατανοούσαν το εύρος των έργων, αφού συνήθως έμεναν στην «υπόθεση». Σήμερα υπάρχει τεράστια προσφορά λογοτεχνικών βιβλίων η οποία καλύπτει τη μετάβαση από το παιδικό στο ενήλικο βιβλίο.
Η κατηγορία «εφηβική λογοτεχνία», τείνει να μετονομαστεί και να πάρει το όνομα «Λογοτεχνία Young Adults»- για νεαρούς ενηλίκους περιλαμβάνοντας μυθιστορήματα που απαιτούν μεγαλύτερη προσοχή εκ μέρους του αναγνώστη: ως προς το περιεχόμενο πραγματεύεται σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα και σύγχρονα θέματα (πολιτικά/ κοινωνικά/ψυχολογικά/ιστορικά, κ.ά.), προβάλουν ιδεολογικές/πολιτικές απόψεις, οι χαρακτήρες διαθέτουν βάθος, η πλοκή συχνά ξεστρατίζει περικλείοντας συλλογισμούς, σχόλια και φλασμπάκ των ηρώων ή του αφηγητή.
Λογοτεχνία Young Adults
Το Φως σε μαύρο ουρανό, της Ελένης Πριοβόλου, με θέμα την κρίση της οικογένειας, των ηθών και των κοινωνικών δομών στην Ελλάδα του σήμερα, είναι από τα μυθιστορήματα που «προετοιμάζουν» το πέρασμα σε ανάλογα βιβλία τα οποία, αν και απευθύνονται στο ενήλικο κοινό, μπορούν να διαβαστούν από νεότερους.
Ο νεαρός ήρωας ζει στην Αθήνα σε μία δυσλειτουργική οικογένεια η οποία χτυπήθηκε από την οικονομική κρίση, ο προηγούμενος εύκολος πλουτισμός έδωσε τη θέση του στην ανεργία και τη φτώχεια, οι προσωπικοί στόχοι για μια καλύτερη ζωή, στους κόλπους της καθόλου ωραιοποιημένης κοινωνίας που παρουσιάζει το μυθιστόρημα, διαλύθηκαν και οι ήρωες ζουν μια τεράστια ματαίωση. Ως επιστέγασμα, αναδύθηκαν και ενισχύθηκαν φαινόμενα ρατσισμού και αντιδραστικές ιδεολογίες, με τον ατομισμό της επιβίωσης να παίρνει το πάνω χέρι. Όμως στον αντίποδα εμφανίζονται νέες συλλογικότητες και ανθρωπιστικά κινήματα (ο ήρωας και οι φίλοι του οργανώνουν μία συναυλία, ένα κοινόβιο, περιθάλπουν αστέγους, κ.ά.) εντάσσονται δηλαδή σε μία ομάδα η οποία ψάχνει διεξόδους. Το εξαιρετικά καλογραμμένο Φως σε μαύρο ουρανό πραγματεύεται όλα τα θέματα που απασχολούν σήμερα, κάποιοι θα έλεγαν επιφανειακά. Προσωπικά δεν ενοχλήθηκα.
*****
Ο πρίγκιπας με το φλιτζανάκι είναι το ημερολόγιο της δεκάμηνης φιλοξενίας του 22χρονου Αφγανού πρόσφυγα Ρεζά από ένα νεαρό παρισινό ζευγάρι και τα παιδιά του. Ο Ρεζά, είχε γεννηθεί στον πόλεμο και με τον πόλεμο έφυγε από το Αφγανιστάν στα έντεκα. Έκανε με βοήθεια του google maps μόνος τη γνωστή διαδρομή (Ιράν, Τουρκία, Ελλάδα και μέχρι τη Νορβηγία), έχασε στο δρόμο μητέρα και αδέλφια, κατέληξε στη Γαλλία όπου του εγκρίθηκε η αίτηση ασύλου που κατέθεσε και όπου η κοινωνική πρόνοια τού βρήκε φιλόξενο σπίτι. Η Εmilie de Turckheim παρατηρεί τους γύρω και τον εαυτό της σχολιάζοντας τις αντιδράσεις της και της οικογένειάς της τους έντεκα μήνες που φιλοξένησε τον Ρεζά.
Στο ημερολόγιο, ο αναγνώστης διαβάζει λοιπόν προβληματισμούς για μία πραγματικότητα η οποία ξεφεύγει από τις θεωρητικές τοποθετήσεις περί του ξένου και της αποδοχής του από την κοινότητα και συνοψίζεται στο πώς ο Ρεζά από άλλο πλανήτη θα αποβάλλει το άγχος του κυνηγημένου και θα νιώσει αποδεκτός, ισότιμος. Το εμείς και οι ξένοι, ο φόβος και η εμπιστοσύνη, οι πολιτισμικές διαφορές και ο σεβασμός με όλες του τις εκατέρωθεν προεκτάσεις υπερβαίνουν το γεγονός ότι η ιστορία του Ρεζά, μοναδική ανάμεσα στις τόσες που διαβάζουμε καθημερινά, συγκινεί. Το βάρος πέφτει σ’ εκείνους που άνοιξαν το σπίτι τους, μοιράστηκαν προσωπικό χώρο και καθημερινότητα. Ας μη σταθούμε στις χαριτωμένες αντιδράσεις των παιδιών της οικογένειας και στα αναμενόμενα «λάθη» του Ρεζά. Ο Ρεζά έγινε δικός τους γιατί το αποφάσισαν και τίμησαν έμπρακτα την ιδεολογία τους!
Με τη φιλοξενία του πρόσφυγα, η οικογένεια έδωσε συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ουσία της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη.
*****
Και από τη Γαλλία που διατηρεί τις αξίες του Διαφωτισμού, στη Γαλλία της κοινωνικής βίας και των φυλετικών συγκρούσεων. Όποιος παρακολουθεί ή τουλάχιστον γνωρίζει τα ζητήματα που για χρόνια ταλανίζουν τους παλαιούς Γάλλους από τους, δεύτερης και τρίτης γενιάς, αραβικής καταγωγής συμπολίτες τους και την κατάσταση στα προάστια των μεγάλων πόλεων (απομονωτισμός, εξαθλίωση, ανεργία, νεανικές συμμορίες) θα εκτιμήσει το αιχμηρό κοινωνικοπολιτικό μυθιστόρημα της Cloé Mehdi Τίποτα δεν χάνεται. Τι δεν χάνεται; Η δικαιοσύνη; Οι ιδεολογίες; Οι διαφορές; Η ανθρωπιά; Μήπως η συγγραφέας εννοεί πώς la lutte continue – ο αγώνας συνεχίζεται προς πάσα κατεύθυνση χωρίς κερδισμένους; Η ουσία είναι πως ο εντεκάχρονος Ματιά, αραβικής καταγωγής, προσπαθεί να επιβιώσει τραυματικών καταστάσεων: δόθηκε προς ανάθεση σε έναν προβληματικό νέο άντρα και την εξίσου προβληματική σύντροφό του μετά την αυτοκτονία του πατέρα του στο ψυχιατρικό νοσοκομείο όπου νοσηλευόταν, εγκαταλείφθηκε από τη μητέρα του, η αδελφή του εμφανίζεται σποραδικά και πάλι χάνεται. Επιπλέον μπλέκει σε μια νεανική συμμορία τιμωρών του αστυνομικού που ευθύνεται για τη δολοφονία ενός νεαρού Άραβα, πλούσιος αδελφός απόμακρος. Το γκράφιτι με την εικόνα του δολοφονημένου στον τοίχο ενός εγκαταλελειμμένου κτηρίου, σβήνεται και ξαναφτιάχνεται υπενθυμίζοντας κάθε στιγμή την αβίωτη ζωή των banlieusards στο περιθώριο της αστικής κοινωνίας. Η δολοφονία του νεαρού Άραβα είναι ο πυρήνας γύρω από τον οποίο αποτυπώνεται μια κοινωνική πραγματικότητα που εμείς τη ζούμε σε μικρότερη έκταση στην Ελλάδα. Το μυθιστόρημα της Mehdi δεν είναι απλή υπόθεση για νεαρούς αναγνώστες καθώς αναφέρεται σε θέματα που εκκινούν από ιστορικοπολιτικές καταστάσεις οι οποίες χρονίζουν εδώ και δεκαετίες στη Γαλλία.
*****
Εφηβεία, Χιλή, τέλος της δεκαετίας του ’50, σ’ ένα χωριό στην πάμπα του νίτρου χαμένο από τον θεό.
…Όση ώρα εξιστορούσα την ταινία, χειρονομώντας, αλλάζοντας φωνές, ήταν σαν να μεταμορφωνόμουν, σαν να αποκτούσα άλλους εαυτούς… Εκείνο το βράδυ έγινα ο νεαρός Μπεν Χουρ… ο Μεσσάλας, ο κακός της υπόθεσης…έγινα οι δύο λεπρές γυναίκες που γιάτρεψε ο Χριστός… Έγινα ο ίδιος ο Χριστός… Δεν εξιστορούσα την ταινία, την έπαιζα. Ή μάλλον τη ζούσα…
Η αφηγήτρια ταινιών ήταν ένα κορίτσι που έκανε ακριβώς αυτό: εξιστορούσε στα αδέλφια και στον πατέρα της τις ταινίες που έβλεπε στο σινεμά του οικισμού για να ψυχαγωγηθούν αφού δεν είχαν χρήματα για όλους. Πολύ γρήγορα το ταλέντο- η τέχνη της– εξελίχτηκε στο επάγγελμα απ’ όπου έβγαιναν τα προς το ζην της οικογένειας. Το χαμόσπιτο διαμορφώθηκε κατάλληλα και μπήκε εισιτήριο. Με την άφιξη της τηλεόρασης, τα δεδομένα άλλαξαν, οι καρέκλες έμεναν κενές και η φτώχεια επανήλθε δριμύτερη.
Αναμφίβολα σκληρή η τοιχογραφία της αποκομμένης κοινωνίας στη νουβέλα του Λατελιέρ συναρπάζει με τον δυνατό ρεαλιστικό χειμαρρώδη λόγο της ηρωίδας. Γιατί, πραγματικά, τι ζωή ζούσε το κορίτσι μέχρι να γίνει γυναίκα; Ήταν μία δούλα προς εκμετάλλευση, όπως οι γυναίκες και οι εργάτες του χωριού. Ελεεινοί, πάμφτωχοι, μέθυσοι, διεφθαρμένοι χωρίς προοπτική.
INFO
Ελένη Πριοβόλου, Φως σε μαύρο ουρανό, Εκδ. Καστανιώτη, 2020.
Εmilie de Turckheim,Ο πρίγκιπας με το φλιτζανάκι, Μτφρ. Ρούλα Γεωργακοπούλου,Εκδ. Πόλις, 2020.
Cloé Mehdi,Τίποτα δεν χάνεται, Μτφρ. Γιάννης Καυκιάς,Εκδ. Πόλις, 2020.
Ερνάν Ριβέρα Λατελιέρ,Η αφηγήτρια ταινιών, Μτφρ. Λένα Φραγκοπούλου,Επίμ. Πάμπλο Νερούδα, Εκδ. Αντίποδες, 2019.
