Steve Lacy – Georges Braque και Blaga Dimitrova

 

Του Σάκη Παπαδημητρίου.

Ένας από τους κορυφαίους μουσικούς της σύγχρονης τζαζ μάς άφησε το καλοκαίρι του 2004. Την Παρασκευή 4 Ιουνίου πέθανε ο Steve Lacy, στα εβδομήντα του. Πρόλαβε να συμπληρώσει μισό αιώνα στη σκηνή της τζαζ και από τα πενήντα τόσα χρόνια τα 35 τα έζησε στην Ευρώπη. Αρχικά στη Ρώμη, τέλη της δεκαετίας του ’60, και από το 1970 στο Παρίσι από όπου έφυγε το 2002 επιστρέφοντας στην Αμερική για να διδάξει στο Ωδείο της Νέας Αγγλίας, στη Βοστώνη. Ο Steve Lacy είναι ο μουσικός που, μαζί με τον John Coltrane, επέβαλε το σοπράνο σαξόφωνο στη σύγχρονη τζαζ και στην αυτοσχεδιαζόμενη μουσική.

Ο Steve Lacy γεννήθηκε στις 23 Ιουλίου 1934 και έμαθε πρώτα να παίζει κλαρινέτο. Ακούγοντας τον Sidney Bechet να παίζει σοπράνο σαξόφωνο αποφασίζει να ασχοληθεί αποκλειστικά μ’ αυτό το πνευστό. Ξεκίνησε συμμετέχοντας σε σχήματα παραδοσιακής τζαζ και ντίξιλαντ. Η παραδοσιακή τζαζ όμως δεν τον κράτησε για πολύ και το 1957 διαβάζουμε ότι συμμετέχει στο κουαρτέτο του Cecil Taylor που τότε έπαιζε στα όρια της free τζαζ. Από την μία άκρη στην άλλη. Από την παράδο-ση στην πρωτοπορία. Το 1957, επίσης, συμμετέχει στην ορχήστρα του Gil Evans και παίρνει μέρος στις πρώτες ηχογραφήσεις δίσκων. Το 1960 και 1963 μέλος σχημάτων του Thelonious Monk. Ανα-φέρθηκαν τα τρία ονόματα γιατί πράγματι από αυτά τα πρόσωπα διαμορφώθηκε ο Steve Lacy. Ακό-μα και σε κομμάτια των τελευταίων χρόνων θα αναγνωρίσουμε τις ασύμμετρες φράσεις του Monk και τις αιχμηρές τους καταλήξεις. Θα αναγνωρίσουμε την ποικιλία των χρωματισμών και των ενορχηστρώσεων του Gil Evans, και τέλος θα αναγνωρίσουμε την ενέργεια και την ελευθερία στους αυτοσχεδιασμούς που παραπέμπουν στον Cecil Taylor.

Ο Steve Lacy είναι χωρίς αμφιβολία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της σύγχρονης τζαζ εδώ και πολλές δεκαετίες. Το επιπρόσθετο στοιχείο είναι η επαφή του Steve Lacy με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, με την ποίηση και την πεζογραφία, με τη ζωγραφική, τον κινηματογράφο, τον χορό. Αλλά και πέρα από την Αμερική και την Ευρώπη με αρχαία κείμενα από την Ανατολή, την Κίνα και την Ιαπωνία. Έχει βασίσει πολλά έργα του σε ποιήματα, φιλοσοφικούς αφορισμούς, έχει συνεργαστεί με Ιάπωνες χορευτές του θεάτρου Καμπούκι, με Ινδούς μουσικούς, έχει γράψει τραγούδια σε ποιήμα-τα του Brion Gysin, του Robert Creeley, πάνω σε φράσεις του Georges Braque κ.α. Με δύο λόγια , είναι από τους λίγους που έφεραν την τζαζ κοντά στις καλλιτεχνικές εξελίξεις της εποχής μας και της έδωσε ένα διαφορετικό πνευματικό περιεχόμενο.

Η σχέση ποίησης και μουσικής είναι γνωστό ότι υπήρχε στην Αρχαία Ελλάδα αλλά και σε άλ-λους πολιτισμούς. Η σχέση τζαζ και ποίησης ή λογοτεχνίας ή ακόμη η σχέση τζαζ και άλλων τεχνών είναι φυσικά θέμα του εικοστού αιώνα και παρουσιάζει ιδιαιτερότητες γιατί ακριβώς και η τζαζ ως μουσική έχει τα δικά της χαρακτηριστικά. Επομένως μουσική και ποίηση δεν σημαίνει αποκλειστικά τραγούδι, γιατί τότε θα παραβλέπαμε τα ουσιώδη στοιχεία της τζαζ που είναι ο αυτοσχεδιασμός, η συλλογική διαμόρφωση της μουσικής, ο προσωπικός ήχος και άλλα.

Ας τονιστεί η διαδικασία που ακολουθεί ο σαξοφωνίστας και συνθέτης. Στόχος του να κρατήσει αυτή τη δύσκολη ισορροπία μεταξύ των γραμμένων και των ελεύθερων μερών, δηλαδή των προετοιμασμένων και των ανοιχτών στους αυτοσχεδιασμούς των μουσικών και στην διαισθητική τους επικοινωνία. Οργάνωση και πειθαρχία στο σύνολο αλλά και ατομικά ξεσπάσματα, ιδίως στις συναυλίες. Στο δίσκο Tips με τις «Υποδείξεις» του Georges Braque παίρνουν μέρος: Ο Steve Lacy, όπως

πάντα, σοπράνο σαξόφωνο, ο Steve Potts άλτο σαξόφωνο και η Irene Aebi φωνή. Η ηχογράφηση στο Παρίσι, 14 Δεκεμβρίου 1979, Hat hut Records, Twenty (1R20). Ας δούμε τι λέει πρώτα ο Steve Lacy και μετά έχει σειρά ο Braque.

«Το γαλλικό κείμενο αποτελεί επιλογή από τα σημειωματάρια του Georges Braque. Είναι αφορισμοί, σκέψεις, παρατηρήσεις, αλλά κυρίως συμβουλές στον ίδιο ως καλλιτέχνη και σε όλους τους άλλους καλλιτέχνες. Τα αποφθέγματα του Braque με βοήθησαν πολύ στην εξέλιξή μου και επειδή τα επαναλάμβανα στον εαυτό μου, μετά από περίοδο πολλών ετών, άρχισαν να γίνονται σύντομες με-λωδίες.

Πέρυσι πήρα 14 από αυτές τις φράσεις και τις έβαλα σε μια σειρά κατάλληλη για φωνή, σοπράνο και άλτο σαξόφωνα. Με την αυτοσχεδιαστική ερμηνεία, το αποτέλεσμα είναι κάπως σαν Casebook Cantata και μια έρευνα πάνω στη φύση του ελεύθερου παιξίματος, στην περίπτωσή μας μεταξύ των διό μας στα σαξόφωνα, καθώς και γύρω από την προετοιμασία και τον αυθορμητισμό, και της μουσικής και της πληροφορίας. Οι υποδείξεις του Braque στους καλλιτέχνες γίνονται, φυσικά, καλύτερα κατανοητές σε συνδυασμό με τα γενικά πλαίσια της ζωγραφικής του, αλλά κατά κάποιο τρόπο συνδέονται και με το έργο του Paul Cezanne, στη μνήμη του οποίου αφιερώνεται αυτό το έργο».

• Δεν θά’ χουμε ποτέ ρεπό. Το παρόν είναι αδιάκοπο.

• Δεν πρέπει να αντιγράφεις αυτό που θέλεις να δημιουργήσεις.

• Το τυχαίο είναι αυτό που μας αποκαλύπτει την ύπαρξη μέρα με τη μέρα.

• Δεν κάνω όπως θέλω, κάνω όπως μπορώ.

• Η τέχνη υπάρχει για να αναστατώνει. Η επιστήμη για να καθησυχάζει.

• Στην τέχνη θα βρεις οπωσδήποτε ένα πράγμα: αυτό που δεν μπορείς να εξηγήσεις.

• Κάθε απόκτημα προκαλεί μια ανάλογη απώλεια. Είναι ο νόμος του αντισταθμίσματος.

• Πρόοδος στην τέχνη δεν σημαίνει το να διευρύνεις τα όριά της, αλλά να τα γνωρίζεις καλύτερα.

• Πρέπει να φτάσεις σε μια ορισμένη θερμοκρασία που να κάνει τα πράγματα εύπλαστα.

• Τα περιορισμένα μέσα γεννούν τις νέες μορφές, προκαλούν τη δημιουργία, διαμορφώνουν το ύφος.

• Καθώς μεγαλώνουμε, τέχνη και ζωή γίνονται ένα.

 

v

 

Ο Steve Lacy μάς έχει συνηθίσει στα μεγάλα και πνευματικά έργα, σ’ αυτά που ανυψώνονται κάθετα και αναζητούν νέες οριοθετήσεις. Σ’ αυτά που καρφώνουν τη σημαία σε παρθένα εδάφη, χω-ρίς όμως την υπεροψία των διαστημικών σταθμών. Οι «Εσπερινοί» ηχογραφήθηκαν το καλοκαίρι του 1993 και κυκλοφόρησαν από την ιταλική δισκογραφική Soul Note – Vespers 121260-2. To σχήμα διευρύνεται σε οκτέτο με πολλά πνευστά. Τρείς οι σαξοφωνίστες – Steve Potts σοπράνο και άλτο,

Ricky Ford τενόρο και Steve Lαcy σοπράνο – και ο Tom Varner γαλλικό κόρνο. Επίσης, Bobby Few πιάνο, Jean Jacques Avenel κοντραμπάσο, John Betsch ντραμς και η φωνή της Irene Aebi.

Αφετηρία των «Εσπερινών» τα ποιήματα της Βουλγάρας Blaga Dimitrova, τα οποία ο Steve Lαcy τα διάβασε στην αμερικανική έκδοση του πανεπιστημίου Wesleyan. Toν προσείλκυσε ο λυρικός αλλά και αφοριστικός τους χαρακτήρας. Ο τρόπος που απογειώνονται και προσγειώνονται χωρίς μεταφυσικούς προβληματισμούς. Όπως ξέρουμε και από πολλούς άλλους δίσκους του Steve Lαcy, το ποίημα δεν μετατρέπεται απαραιτήτως σε μία μελωδία αναγνωρίσιμη με το πρώτο άκουσμα ώστε να μπορεί κάποιος να τη σφυρίζει στο δρόμο. Τα κριτήρια που έχουν επικρατήσει στην Ελλάδα για τη σχέση ποίησης και μουσικής δεν μπορούν να εφαρμοστούν στην περίπτωση του σαξοφωνίστα. Δεν ισχύει η καθορισμένη και περιοριστική δομή των μελωδικών φράσεων. Η ποίηση εξαγγέλλεται από την φωνή χωρίς να τονίζονται ιδιαίτερα οι λέξεις που προκαλούν συγκίνηση ή που ενθαρρύνουν α-γώνες ή ανασύρουν αναμνήσεις. Ούτε μουσικοί υπαινιγμοί οι οποίοι να συνδέονται με κάποια εθνικά χαρακτηριστικά. Το ποίημα μπορεί να είναι μόνο λίγοι στίχοι, μια δυνατή εικόνα με φιλοσοφικές προεκτάσεις. Εκφέρεται, αναπτύσσεται από το σύνολο με βάση τον εσωτερικό πυρήνα, αποκτά πολ-λές διαστάσεις, ελευθερώνεται με το σόλο. Ένα αδιάκοπο ζιγκ-ζαγκ η κίνηση του ήχου. Παράδειγμα το πρώτο ποίημα. Μεταγραφή από την αγγλική μετάφραση των Nico Boris και Heather McHugh.

ΠΟΛΥΔΙΑΣΤΑΤΟΣ

Ο κόσμος είναι πολυδιάστατος

κι αυτό μας προκαλεί πονοκέφαλο.

Τον θέλουμε μονόχρωμο

για νά’ ναι ευκρινής.

Τον θέλουμε ομοιόμορφο

για νά’ ναι αληθινός.

Τον θέλουμε περιορισμένο

για να μπορούμε να τον αρπάξουμε

και να τον κρατήσουμε.

Αλλά οι διαστάσεις του είναι απέραντες

κι ο κόσμος διαρκώς μας ξεφεύγει.

Ο δίσκος αρχίζει με τον χαρακτηριστικό ήχο του Steve Lαcy. Μια πρώτη ηχητική μονοκοντυ-λιά. Σε λίγο η μονοκοντυλιά πυκνώνει. Το σύνολο πατάει πάνω της. Ακολουθεί η φωνή και το ποίη-μα και αμέσως μετά έρχεται το σόλο στο άλτο σαξόφωνο ενώ τα υπόλοιπα πνευστά δημιουργούν πολλά επίπεδα, μια πολύπλοκη σειρά από ριφ που ενισχύονται με άνισους ρυθμικούς τονισμούς.

Ακολουθούν τέσσερα ποιήματα της Blaga Dimitrova τα οποία συνδέονται με αντίστοιχες συν-θέσεις του σαξοφωνίστα.

 

ΔΕΝ ΦΟΒΑΜΑΙ

Δεν φοβάμαι μήπως

τσαλαπατηθώ σαν το χορτάρι.

Η ποδοπατημένη γη

έχει περισσότερες πιθανότητες

να γίνει μονοπάτι.

 

ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΑΝΑΓΚΗ

Περιμένεις το αύριο,

το ακόμη, το αλλιώς, το ίσως,

περιμένεις τον εαυτό σου.

Το φύλλο της χλόης σα λόγχη

δεν περιμένει να παραμερίσει η πέτρα.

Ανοίγει δρόμο στη ρωγμή.

Και τότε σ’ αυτό που τόσο

επειγόντως απέκτησε ζωή

η πέτρα υποχωρεί.

 

ΕΣΠΕΡΙΝΟΙ

Σ’ ευχαριστώ μέρα που χάνεσαι,

και για το δώρο που μου πρόσφερες,

και για τον ήσκιο του θάμνου,

εργο του ξύλου και της αθωότητας του φύλου,

για το γαλάζιο σ’ όλες τις μορφές

και τις αποχρώσεις,

βροντές και νέφη που καταλήγουν στη βροχή,

για τον πόνο, τον ανίατο έρωτα,

για την αναπνοή, τις λέξεις που την

αναπληρώνουν. Και ειδικά, ανάμεσα

στα τόσα άλλα, σ’ ευχαριστώ που δεν

με υποχρεώνεις να σ’ ευχαριστήσω

γονατιστός.

 

ΔΕΝ ΠΙΣΤΕΥΩ

Δεν πιστεύω

στην δυσπιστία μου

ότι η ζωή μου παρέμεινε άγρυπνη

μεταξύ δύο ονείρων

ότι θα επανέλθω στο κενό

στον αέρα που αναπνέω

ότι θα αδράξω

την στιγμή του θανάτου

όταν όλη μου η ζωή

ήταν μια στιγμή