της Αλεξάνδρας Χαΐνη- αποκλειστικό (*)
(*με πλάγια γράμματα παρατίθενται μεταφρασμένα αποσπάσματα του βιβλίου)
Η Sophie Pinkham επισκέφθηκε πρώτη φορά τη Ρωσία ως εθελόντρια για τον Ερυθρό Σταυρό. Έφτασε μέχρι τη Σιβηρία για να ενημερώσει και να φροντίσει ασθενείς με AIDS. Είχε μόλις τελειώσει το κολέγιο. Λίγο καιρό αργότερα, το 2008, για παρόμοιους λόγους, μετακόμισε στο Κίεβο. Μιλούσε ήδη αρκετά καλά ρωσικά, κάτι που -εν μέρει τουλάχιστον- θα διευκόλυνε τη διαμονή της.
Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ, συγκέντρωσε τις εμπειρίες της στο «Black Square. Adventures in Post-Soviet Ukraine», ένα ιδιαίτερο βιογραφικό αφήγημα, όπου περιγράφει με οξύτητα, λεπτότητα και πραγματικό ενδιαφέρον -αποφεύγοντας μάλιστα τη στεγνά κριτική δυτική ματιά-, τα τεκταινόμενα στην Ουκρανία μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, τις προσπάθειες του λαού της χώρας να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες, αλλά και τις πολλαπλές προκλήσεις που χρειάστηκε να αντιμετωπίσει για να ορθοποδήσει.
Το Black Square, το Μαύρο Τετράγωνο (τίτλος που παραπέμπει στον διάσημο πίνακα που φιλοτέχνησε το 1915 ο Ουκρανικής καταγωγής καλλιτέχνης Καζιμίρ Μαλέβιτς και κατ’ επέκταση στην εμβληματική πλατεία Ανεξαρτησίας Maidan Nezaleshnosti στο κέντρο του Κιέβου), λέει πολύ εύστοχα η ίδια, είναι ένα «άγριο μεταμοντέρνο μυθιστόρημα, όπως άλλωστε είναι και η ιστορία ολόκληρης της ανατολικής Ευρώπης».
Πρόσφορο έδαφος
«Τον Σεπτέμβριο του 2008, με υποτροφία από την αμερικανική κυβέρνηση, μετακόμισα στο Κίεβο για να σπουδάσω ρωσικά και να συλλέξω προφορικές ιστορίες για τα δικαιώματα των γυναικών και τον ακτιβισμό για το AIDS στην Ουκρανία.»
Εκείνη την περίοδο στην Ουκρανία, η κοινωνία των πολιτών ήταν πολύ πιο ισχυρή από όσο στη Ρωσία – δραστηριοποιούνταν ήδη πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις και υπήρχε η αίσθηση ότι το έδαφος για συνεργασίες με ξένους φορείς ήταν πρόσφορο, εξηγεί. «Μορφωμένοι Ουκρανοί που μιλούσαν αγγλικά, επιζητούσαν να εργαστούν σε καλοπληρωμένες θέσεις στις διεθνείς ΜΚΟ που διατηρούσαν γραφεία στην Ουκρανία, ενώ άλλοι ίδρυαν τις δικές τους. Το να έχεις μια ΜΚΟ σήμαινε ότι είχες δουλειά (αβέβαιη όμως καθώς οι επιχορηγήσεις ήταν μικρής διάρκειας) και μπορούσες να βοηθήσεις και άλλους.»
Σήμερα η Sophie Pinkham ζει στη Νέα Υόρκη, όπου δίνει διαλέξεις και αρθρογραφεί σε εφημερίδες και περιοδικά για διεθνή θέματα. Αυτός είναι άλλωστε και ο τομέας της, καθότι σλαβολόγος με διδακτορικό στον πολιτισμό και στη λογοτεχνία της Ουκρανίας και της Ρωσίας. Μιλάει στον «Αναγνώστη» για τον πόλεμο και για τη δική της Ουκρανία.
– Ξαφνιαστήκατε με την απόφαση της Ρωσίας να εισβάλει στην Ουκρανία;
Ναι, ένα κομμάτι μου ξαφνιάστηκε, όμως κοιτώντας πίσω μετανιώνω που ήμουν τόσο επιφυλακτική για τις προθέσεις της Ρωσίας, παρόλο που υπήρχαν και άλλοι που συμμερίζονταν την άποψή μου. Από τη στιγμή που είχαν συγκεντρωθεί στρατιωτικές δυνάμεις στα σύνορα, ήταν σαφές ότι κάτι θα συνέβαινε, ωστόσο πίστευα ότι όλο αυτό ήταν μια μπλόφα της Ρωσίας, ότι δεν επρόκειτο να επιτεθεί. Δεν απέκλεια βέβαια εντελώς την πιθανότητα η Ρωσία να έκανε κάποια κίνηση ειδικά στην ανατολική Ουκρανία, αλλά η ιδέα και μόνο ότι θα εισέβαλε στο Κίεβο, φάνταζε σε όλους μας εντελώς απίθανη.
– Και όμως ο Μπάιντεν ήταν ο μόνος ηγέτης που είπε ανοιχτά ότι το θεωρούσε πιθανό.
Ήταν μια περίεργη κατάσταση. Ιστορικά υπάρχουν πάρα πολλοί λόγοι για να είναι κανείς επιφυλακτικός σε σχέση με τη στάση των ΗΠΑ, υπάρχουν πολλά ντροπιαστικά παραδείγματα από το παρελθόν, από το Ιράκ, από το Αφγανιστάν, ή από την Καμπούλ. Το περίεργο για μένα είναι ότι και ο ίδιος ο Ζελένσκι είχε πει κάποια στιγμή ότι οι ΗΠΑ «προκαλούν αναταραχή στην Ουκρανία» – δεν ξέρω από πού προέκυπτε αυτό, ούτε τι παραπάνω γνώριζαν οι αμερικανικές υπηρεσίες, όμως το γεγονός ότι μόνο οι ΗΠΑ θεωρούσαν πιθανή την επέμβαση, μου φαίνεται ύποπτο. Ίσως κάποια στιγμή μάθουμε την αλήθεια.
– Πάντως στην Ελλάδα στο «δίλημμα» «με τις ΗΠΑ ή με τη Ρωσία» κάποιοι δεν διστάζουν να απαντήσουν τη δεύτερη.
Είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι είναι πάρα πολύ πολωμένοι. Όμως το γεγονός ότι δεν συμφωνείς με τον τρόπο που χειρίζεται η Αμερική το ΝΑΤΟ, δεν σημαίνει ότι πρέπει να υποστηρίζεις τον Πούτιν! Δυστυχώς, για κάποιο λόγο είναι λίγοι οι άνθρωποι που το αντιλαμβάνονται αυτό. Έχω διαβάσει για τις προσπάθειες του Πούτιν να προσεγγίσει την Ελλάδα με βάση την κοινή ορθόδοξη χριστιανική πίστη, το κυριλλικό αλφάβητο, και τα μοναστήρια, αλλά θα συνιστούσα επιφυλακτικότητα και προσοχή.
– Έχετε πολλούς φίλους εκεί, επικοινωνείτε μαζί τους;
Έχω πολλούς φίλους και στην Ουκρανία και στη Ρωσία. Είναι φοβερό, όλοι όσοι ξέρω στην Ουκρανία είναι είτε πρόσφυγες είτε απειλούνται από τους βομβαρδισμούς.
– Αλήθεια, πώς νιώθει μια Αμερικανίδα σε αυτή τη μεριά του πλανήτη;
Σε κάθε επίσκεψή μου όλα αυτά τα χρόνια, ήταν διαφορετικά. Ομολογώ όμως είναι ότι ανέκαθεν ήταν ευκολότερο για μένα να βρίσκομαι στην Ουκρανία από ό,τι στη Ρωσία. Η χώρα ήταν πιο ανοιχτή στους ξένους, ενώ στη Ρωσία υπήρχε καχυποψία – οι Ουκρανοί μας έβλεπαν σαν φίλους, ακόμη και σαν μια διέξοδο προς μια καλύτερη ζωή. Στις ΗΠΑ, όπως και στον Καναδά υπάρχει μια μεγάλη ουκρανική κοινότητα. Ας μην ξεχνάμε ότι μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η Ουκρανία ήταν ο τρίτος σε μέγεθος παραλήπτης αμερικανικής βοήθειας μετά το Ισραήλ και την Αίγυπτο. Οι ΗΠΑ υποστήριξαν την Πορτοκαλί Επανάσταση, τους διαδηλωτές της πλατείας Μεϊντάν. Το γεγονός μάλιστα ότι μιλούσα ρωσικά με έντονη αμερικανική προφορά κατά κάποιο τρόπο με έσωσε – τουλάχιστον στη δυτική Ουκρανία, όπου ήταν ασφαλέστερο να είσαι Αμερικάνος παρά Ρώσος! Όσο για τη Ρωσία, στην πορεία τα πράγματα έγιναν πολύ πιο δύσκολο και αισθανόμουν άβολα εκεί ως Αμερικανίδα – ειδικά στην επαρχία.
Μια ιστορία για την Ουκρανία
– Το Black Square μυεί τον αναγνώστη στην ιστορία και στην πολιτική κατάσταση της χώρας. Ταυτόχρονα όμως του ανοίγει την πόρτα στα σπίτια των πολιτών της, του συστήνει μια ολόκληρη κοινωνία, με τα καλά και τα κακά της.
Η κοινωνία της Ουκρανίας έχει αλλάξει δραματικά τα τελευταία 10 χρόνια – και στη Ρωσία έχει συμβεί αυτό, αν και με διαφορετικό τρόπο. Η παγκοσμιοποίηση, η ενσωμάτωση πολλών στοιχείων της δυτικής κουλτούρας αλλά και το σταδιακό ξεθώριασμα των κατάλοιπων του σοβιετικού παρελθόντος, έχουν συμβάλει δραματικά σε αυτή την αλλαγή. Ωστόσο, σε πολλά θέματα η κοινωνία παραμένει προσκολλημένη στο παρελθόν. Πρέπει να έχουμε πάντα στο μυαλό μας ότι η Ουκρανία είναι μια πολύ φτωχή χώρα, με άνιση ανάπτυξη. Επίσης, είναι μια πολύ διεφθαρμένη χώρα. Έτσι, από τη μια υπάρχουν για παράδειγμα στο Κίεβο εστιατόρια και μπαρ που δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τις άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, ζουν και εργάζονται εκεί γραφίστες και σχεδιαστές αιχμής, και από την άλλη στα χωριά των Καρπαθίων, οι άνθρωποι κινούνται ακόμη με κάρα, όπως ακριβώς και 50-75 χρόνια πριν.
– Ειδικά τις γυναίκες τις περιγράφετε ως εξαιρετικά ανθεκτικές – πράγμα που κατά κάποιο τρόπο εξηγεί και το γεγονός ότι δεν δίστασαν να πάρουν τα όπλα.
Ένα πολύ ενδιαφέρον πράγμα για μένα, ως Αμερικανίδα και εξωτερική παρατηρήτρια, ήταν ότι ενώ οι ρόλοι των φύλων στην Ουκρανία είναι αρκετά παραδοσιακοί και ξεκάθαροι –γυναίκες με υπερτονισμένη θηλυκότητα και άνδρες «μάτσο»- οι γυναίκες εξελίχθηκαν ως πιο ανεξάρτητες, και, από ανάγκη προφανώς, έγιναν τελικά απόλυτα αυτάρκεις. Αντίστοιχα, κατά την μετάβαση από το σοβιετικό καθεστώς και τις αναταράξεις εκείνης της εποχής, αποδείχτηκαν πιο ικανές να προσαρμοστούν από όσο οι άνδρες. Κι αυτό συνέβη και σε άλλες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες: οι άνδρες δεν κατάφεραν να προσαρμοστούν άμεσα στις ακραίες κοινωνικές αλλαγές, παρασύρθηκαν από το άγχος αυτών των αλλαγών με αποτέλεσμα να καταφύγουν στο αλκοόλ ή στα ναρκωτικά.
«Από το 1991 που διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση, τα όνειρα για αθανασία, μόνιμες διακοπές, και για έναν βιομηχανικό παράδεισο είχαν ήδη ξεχαστεί. Κανένας δεν πίστευε στην ουτοπία ή στην τελειότητα. Εύχονταν να έχουν την ελευθερία τους και να αναγεννηθεί μια λειτουργική κοινωνία. Όμως και αυτά τα όνειρα ήταν πολύ φιλόδοξα. Ο υπερπληθωρισμός υποτίμησε το χρήμα εν μία νυκτί, και υπήρχαν ελλείψεις τροφίμων και ατελείωτες ουρές. Το εκπαιδευτικό, το ιατρικό και το νομικό σύστημα καταστράφηκαν. Τα ποσοστά δολοφονιών, αυτοκτονιών και θανάτων που σχετίζονται με το αλκοόλ, το άγχος και τη φτώχεια εκτοξεύτηκαν στα ύψη. Ενώ η Σοβιετική Ένωση είχε εγγυηθεί ένα εύλογα σταθερό βιοπορισμό για όσους ακολουθούσαν τους κανόνες —όχι συναρπαστικό, ίσως ούτε επικερδές, αλλά σταθερό— τώρα επικρατούσε πανικός και αβεβαιότητα.»
Δεν λέω ότι οι γυναίκες δεν είχαν πρόβλημα με εξαρτήσεις, όμως, στατιστικά, οι άνδρες ήταν πολύ περισσότεροι, ενώ πέθαιναν και πολύ νωρίτερα από τις γυναίκες. Σήμερα πλέον, βλέπουμε πολλές γυναίκες μάχονται στο πλευρό του στρατού, κάτι που δεν θεωρείται αυτονόητο για μια παραδοσιακή κοινωνία.
«Την πρώτη φορά που πήγα στην Οδησσό, η πτήση ήταν γεμάτη Αμερικανούς άνδρες. Όλοι έρχονταν για να αγοράσουν νύφες, ελπίζοντας μέσα από τα συντρίμμια του Κομμουνισμού να βρουν μια γυναίκα καλή και παλαιών αρχών. Το είδος της γυναίκας που ήξερε ακόμη πώς να είναι γυναίκα, όπως τους άρεσε να λένε. Το είδος που δεν είχε καταστραφεί από τον φεμινισμό, που γνώριζε ακόμη ότι ο πελάτης έχει πάντα δίκιο. Κάποιες από τις καλλονές της Οδησσού που οι Αμερικανοί επιχειρηματίες είχαν γνωρίσει μέσω διαδικτύου, ήθελαν απελπισμένα να φύγουν από την Ουκρανία, άλλες ήταν απατεώνισσες.»
Αντοχή και αλληλεγγύη
Πιστεύω ότι επειδή ακριβώς έχουν περάσει πολλά στο παρελθόν οι Ουκρανοί επιδεικνύουν σήμερα τόσο μεγάλη αντοχή. Όταν ξέσπασε η πανδημία της COVID-19, η μητέρα μιας Ουκρανής φίλης μου, της είπε πολύ απλά ότι δεν είναι δα και τόσο άσχημα τα πράγματα, με το Τσερνόμπιλ ήταν πολύ χειρότερα! Ολόκληρος ο 20ος αιώνας ήταν εξαιρετικά δύσκολος για τους Ουκρανούς και ο 21ος επίσης. Οπότε, έχουν αναπτύξει πολλές ικανότητες επιβίωσης, είναι αυτάρκεις και επιπλέον είναι πολύ ικανοί στο να οργανώνονται γρήγορα για να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον. Είμαι σίγουρη ότι ο Ερυθρός Σταυρός κάνει ό,τι μπορεί στην περιοχή, αλλά στην ουσία είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι που βοηθούν ο ένας τον άλλον, φυγαδεύουν τον κόσμο κλπ. μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα, ηλεκτρονικά και μη.
– Κάποια πρόβλεψη για το ποια θα είναι η έκβαση της κατάστασης;
Εφόσον δεν μπόρεσα να προβλέψω την εισβολή, δεν νομίζω ότι θα ήταν ασφαλές να κάνω κάποια πρόβλεψη για το τι μέλει γενέσθαι. Ωστόσο, ελπίζω να γίνει άμεσα κατάπαυση του πυρός – αν και δεν πιστεύω ότι η Ρωσία διαπραγματεύεται με καλές προθέσεις. Δείχνει ότι όχι μόνο δεν ενδιαφέρεται για τις ζωές των Ουκρανών, αλλά είναι σαν να υποκινείται από μίσος, σαν να θέλει να αφανίσει ολόκληρη τη χώρα. Αυτό που συμβαίνει είναι τρομακτικό. Εύχομαι οι διαπραγματεύσεις να συμβάλλουν στη μείωση των απωλειών άμαχου πληθυσμού – όμως είμαι επιφυλακτική σχετικά με το αν θα πετύχουν συνολικά.
Δυστυχώς αυτό που αποδεικνύει η εισβολή της Ρωσίας, είναι ότι η εποχή που μια μεγάλη δύναμη επιτίθετο σε μια μικρότερη για να την απομυζήσει, δεν έχει παρέλθει, δεν είναι τελικά κάτι που ανήκει σε κάποιον άλλο αιώνα, αλλά συμβαίνει ακόμη και σήμερα και αναπαράγει ένα μοντέλο σχέσεων ανάμεσα στις χώρες που πιστεύαμε ότι είχε εξαφανιστεί – τουλάχιστον στην Ευρώπη.
Η Αμερική, και οι «άλλοι»
Στις ΗΠΑ, υπάρχει ένα πολύ δυνατό κύμα υποστήριξης της Ουκρανίας, όχι μόνο από τον ακαδημαϊκό και καλλιτεχνικό κόσμο ή την ουκρανική κοινότητα, αλλά από όλους. Εξάλλου ο πόλεμος έχει πάρει τεράστια δημοσιότητα – θα έλεγα ότι ουσιαστικά μονοπωλεί τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αυτή την περίοδο.
– Κάτι που, υποθέτω, δεν συνέβη με τη Συρία ή με τις άλλες εμπόλεμες ζώνες;
Όχι, δεν συνέβη. Και το σκέφτομαι συχνά – πόσο μεγάλη είναι δηλαδή η κάλυψη γι’ αυτόν τον πόλεμο και πόσο μικρή ήταν για τη Συρία, για το Αφγανιστάν, για την Υεμένη. Λυπάμαι ειλικρινά που οι Αμερικανοί δεν έδειξαν την ίδια ευαισθησία γι’ αυτές τις χώρες.
(*) Η Αλεξάνδρα Χαΐνη είναι δημοσιογράφος
