Η Κριτική Επιτροπή του Αναγνώστη για τα Βραβεία βιβλίων που απευθύνονται σε παιδιά έδωσε στη δημοσιότητα λίγο πριν την τελική απονομή των βραβείων ένα πλαίσιο σκέψεων σχετικά με την βιβλιοπαραγωγή του 2015.
Η βιβλιοπαραγωγή του 2015 κυμάνθηκε στα επίπεδα των προηγουμένων ετών, δηλαδή εξετάσθηκαν πάνω από 450 βιβλία. Η πλειοψηφία των υπό κρίση βιβλίων ήταν συμπαθητικά, ενώ έχουν περιοριστεί πολύ κείμενα που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «κακά». Αυτό είναι καταρχήν θετικό, ωστόσο απουσίαζαν τα ουσιώδη στοιχεία που θα δικαιολογούσαν την παρουσία τους σε βραχείες λίστες βραβείων.
Στις περισσότερες περιπτώσεις έλειψαν οι εκπλήξεις, ο δημιουργικός πειραματισμός, η διαφοροποιημένη προσέγγιση του θέματος. Στη φετινή παραγωγή εδραιώνεται μία τάση ομοιομορφίας και τυποποίησης, η οποία είχε παρατηρηθεί και κατά τα προηγούμενα χρόνια. Το μεγαλύτερο μέρος των βιβλίων που διαβάσαμε ήταν βιβλία παρόμοια, τόσο θεματολογικά όσο και υφολογικά. Επιπλέον, η προσπάθεια να εξυπηρετήσουν εκπαιδευτικούς σκοπούς, παρά να οδηγήσουν στην αναγνωστική απόλαυση, συνέτεινε σε μια στροφή προς το διδακτισμό, ο οποίος, συνδυαζόμενος με την τετριμμένη πλέον θεματολογία, ιδωμένη από μια εκ του ασφαλούς οπτική, έβρισκε πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί.
Έτσι, θέματα όπως η οικονομική κρίση, η οποία είναι πλέον σταθερό μοτίβο στη θεματική των τελευταίων πέντε ετών, η διαφορετικότητα, ο σχολικός εκφοβισμός, οι μετανάστες, κ.λπ. εμφανίστηκαν πιο πολύ από κάθε άλλη χρονιά, δίνοντας στη συνολική βιβλιοπαραγωγή την εικόνα μιας άτολμης επαναληψιμότητας.
Δεν ήταν λίγες οι φορές που βιβλία έδιναν την εντύπωση πως χτίστηκαν βάσει ενός concept ή μιας προκαθορισμένης συνταγής. Η αναγκαιότητα ύπαρξης ενός μηνύματος πάνω σε ένα φλέγον κοινωνικό ζήτημα και ο εκπαιδευτικός τρόπος πρόσληψης αυτού του μηνύματος από τα παιδιά, αφαιρούσαν σε πολλές περιπτώσεις στοιχεία νεωτερισμού και φρεσκάδας, τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ γι’ αυτό το είδος λογοτεχνίας.
Παρατηρήθηκαν όμως και περιπτώσεις, που αυτό το ίδιο μήνυμα, ο πυρήνας της αφήγησης, αν διαβαζόταν σε δεύτερο επίπεδο, έδειχνε αντιφατικά κι αμφίσημα σημεία. Έτσι υπήρξαν για παράδειγμα αναγνώσματα που καυτηρίαζαν το ρατσισμό και τις διακρίσεις, ενώ η ανάπτυξή τους, η επιλογή των λέξεων, οι διάλογοι, εξέπεμπαν το αντίθετο. Επιπροσθέτως, η παρουσίαση του «ξένου» (και με αυτόν τον όρο νοείται κάθε ήρωας ή στοιχείο που κινείται μεταιχμιακά ή περιθωριακά) σε ρόλους υποβοηθητικούς των πρωταγωνιστών, έδινε επί της ουσίας το άλλοθι για εύκολες συγκινησιακές εξάρσεις και εν τέλει δικαίωση των πρωταγωνιστών στα μάτια του αναγνώστη, χωρίς να δοθεί περαιτέρω βαρύτητα στην καθαυτή υπόσταση του ξένου. Κοινώς, πολλές φορές η θεματολογία και ανάπτυξη των χαρακτήρων έδινε την εντύπωση πως δρούσε προσχηματικά, για να αναπτυχθούν με εκπαιδευτικό τρόπο κάποιες προβληματικές.
Υπήρξε σημαντικός αριθμός περιπτώσεων, όπου οι ήρωες παρουσιάστηκαν επίπεδοι και διεκπεραιωτικοί, χωρίς το δραματικό βάθος του ρόλου τους. Πολλές μυθιστορηματικές και δραματουργικές εξελίξεις υποβοηθήθηκαν με τη χρήση του τεχνάσματος του «από μηχανής Θεού».
Τα παραπάνω εμφανίστηκαν με εξαιρετική συχνότητα στις κατηγορίες του παιδικού βιβλίου με εικονογράφηση, καθώς και στην κατηγορία παιδικού βιβλίου μέσης ηλικίας. Το εφηβικό/νεανικό βιβλίο, καθώς και το βιβλίο γνώσεων παρουσίασαν το 2015 μια καινούρια δυναμική, που αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας.
Επισημάνθηκε επίσης ότι οι αφηγήσεις ήταν κυρίως γραμμικές και κινούνταν σε ένα ασφαλές περιβάλλον καθημερινότητας (χρονικά και τοπικά) με κάποιο εύρημα, αλλά χωρίς κάποιες ιδιαίτερες εξάρσεις, είτε δομικές είτε θεματολογικές. Το εν λόγω περιβάλλον κρίθηκε μερικές φορές ότι δρούσε ασφυκτικά για το παιδί, ενώ παράλληλα οι στερεοτυπικές απεικονίσεις της οικογένειας, του παππού και της γιαγιάς, του χωριού, του εσωτερικού του σπιτιού, των καθημερινών ασχολιών, αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα για τη φαντασία. Για άλλη μια φορά δηλαδή αναδείχθηκε ένας υποδόριος συντηρητισμός, ακόμα και σε περιβάλλοντα χωροχρονικά μη συνηθισμένα, που προδίδει την οπτική του γράφοντος.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει επίσης στη βαρύνουσα σημασία και αληθοφάνεια που πρέπει να έχουν οι διάλογοι, στην πετυχημένη χρήση του νεανικού χιούμορ, στις εύκολες κι απαίδευτες ατάκες, στο μέτρο που πρέπει να τηρεί ένα έμμετρο.
Τέλος, εικονογραφικά παρατηρήθηκε μια υποβόσκουσα τάση δημιουργίας ρευμάτων και σχολών, καθώς και υποβοήθησης του κειμένου από τις συνοδευτικές εικόνες. Σε αρκετές περιπτώσεις το στήσιμο ενός βιβλίου, η πυκνότητα κειμένου στις σελίδες, οι χρωματισμοί πλαισίου και γραμμάτων, δρούσαν αποθαρρυντικά. Τονίζεται επίσης η σπουδαιότητα και σημαντικότητα του στησίματος που πρέπει να έχει ένα παιδικό βιβλίο, ώστε να είναι ευχάριστο στην ανάγνωση και να προσκαλεί τον αναγνώστη να ασχοληθεί μαζί του.
ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΑΝΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ
Α.) Παιδικό βιβλίο με εικονογράφηση: δύσκολη επιλογή
Σ’ αυτή την κατηγορία συμπεριλάβαμε τα εικονογραφημένα βιβλία (picturebooks) και τις σύντομες ιστορίες με μερική εικονογράφηση που να δένει όμως λειτουργικά με το κείμενο. Αυτό το γεγονός που οφείλεται στην ολοένα αυξανόμενη παραγωγή τους, καθώς και σε προφανείς οικονομικούς λόγους. Έτσι η επιτροπή άλλαξε την ονομασία του βραβείου και το σκεπτικό της απόδοσής του.
Φέτος υπήρξαν εξαιρετικά δείγματα δουλειάς, συγγραφέων και εικονογράφων, με διαφορετικές οπτικές, τόσο συγγραφικές, όσο και εικονογραφικές: Παραμυθικές ιστορίες με λαϊκότροπα, δυτικότροπα και μεσαιωνικά-gothic στοιχεία, που αφομοιώνουν δημιουργικά και αναδεικνύουν αυτά τα χαρακτηριστικά, προσφέροντας πολύ ενδιαφέροντες συνδυασμούς, ποιητικές συνθέσεις και έμμετρα αναγνώσματα για προσχολική και πρωτοσχολική ηλικία. Στη συγκρότηση της βραχείας λίστας συνεκτιμήθηκε επίσης ο βαθμός δυσκολίας της εικονογραφικής απόδοσης του κειμένου όπου, κείμενο και εικονογράφηση συνδιαλέγονται με μοναδικό τρόπο, διατηρώντας όμως παράλληλα τη δημιουργική αυτονομία τους.
Β.) Λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά: νεωτερικότητα
Βιβλία με φρέσκια ματιά και ενδιαφέρουσα οπτική (όπως π.χ. την απεικόνιση του ‘ξένου’) απαρτίζουν τη βραχεία λίστα του λογοτεχνικού βιβλίου για παιδιά. Υπάρχουν εμφανείς διακειμενικές επιρροές από κόμικς και γνωστά μυθιστορήματα ή παραμύθια, οι οποίες ενσωματώθηκαν με δημιουργικό κι ευφάνταστο τρόπο στα μυθιστορήματα, προσφέροντας αναγνωστική απόλαυση, αλλά και ένα ιδιαίτερο προσωπικό ύφος.
Γ.) Λογοτεχνικό βιβλίο για εφήβους: προς μία νέα δυναμική
Στο εφηβικό και νεανικό μυθιστόρημα έχουμε μία ποικιλία θεμάτων, όπου κυριαρχούν το σύγχρονο-κοινωνικό, το αστυνομικό, το fantasy-μεταφυσικό. Η οικονομική κρίση είναι λειτουργικό στοιχείο της αφήγησης και δεν δρα διακοσμητικά, απλά και μόνο για να δίνει έναν τόνο επικαιρότητας. Οι χαρακτήρες παρουσιάζονται δουλεμένοι, εναρμονισμένοι με το χρονικό αλλά και τοπικό πλαίσιο στο οποίο κινούνται. Οι συγγραφείς τόλμησαν να ασχοληθούν με και να εξελίξουν είδη τα οποία έως πρότινος δεν ήταν στην πρώτη γραμμή της θεματολογίας (π.χ. μεταφυσικό και fantasy). Οι αφηγηματικές τεχνικές ποικιλόμορφες φέρουν το στοιχείο της ανατροπής, το ίδιο και οι διαφορετικές οπτικές των ηρώων. Η διακειμενικότητα των μυθιστορημάτων αφομοιώνει πολύ γόνιμα στοιχεία και επιρροές από άλλους συγγραφείς, αλλά και κινηματογραφικές ταινίες, προσαρμόζοντάς τα στις απαιτήσεις του εκάστοτε μυθιστορήματος. Η γλώσσα παρουσιάζεται ιδιαίτερα δουλεμένη, το ίδιο και η δομή των βιβλίων.
Δ.) Λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων: η καθιέρωση μίας τάσης
Η υψηλή ποιότητα των εν λόγω βιβλίων οδήγησε την κριτική επιτροπή να θεσπίσει για πρώτη φορά αυτή την κατηγορία, θέλοντας να υπογραμμίσει και τη σημαντικότητα του είδους. Ως λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων νοείται η αφήγηση, όπου συνδυασμός γνώσεων (είτε από διάφορους τομείς, είτε από διαφορετικές πηγές, περιόδους, κ.λπ.) πλέκονται δημιουργικά σε αυτήν. Κοινώς δεν ελήφθησαν υπόψη βιβλία που αναπαράγουν λογοτεχνικά μια γνωστή υπόθεση (π.χ. μυθολογική ή ιστορικό γεγονός) χωρίς επιπρόσθετα στοιχεία, γιατί αυτά θεωρήθηκαν αποδόσεις. Τα παραπάνω βιβλία περνούν εξαιρετικά διασκεδαστικά σημαντικές πληροφορίες, δίνοντας περισσότερο βάρος στη μυθοπλασία, παρά στην παροχή γνώσης, ενώ η εικονογράφηση (όπου υπάρχει) εξάπτει πολύ δημιουργικά τη φαντασία των παιδιών και υποστηρίζει εξαιρετικά λειτουργικά το κείμενο.
Αγγελική Αθανασοπούλου
Τζίνα Καλογήρου
Βασίλης Παπαθεοδώρου
Ελένη Σβορώνου
Δημήτρης Χαλκιόπουλος
